Mizahi Anlatıda Dişil Öznellik

Öykü çözümlemesinin ardından söylem vasıtasıyla esprinin nasıl oluşturulduğu ve aktarıldığı “bakış” yaklaşımı temelinde “dişil öznellik” temsilleri mercek altına alınarak analiz edilecektir. Bu doğrultuda esprinin nasıl oluşturulduğunu bulmak için “karikatürlerde kim bakıyor? ve kime bakıyor? soruları, espriyi yapan kim? ve espri kime yapılıyor?/ espriden etkilenen kim?” sorularına verilecek yanıtlarla ortaya konulacaktır. Bakan öznenin bakılanı nesneye dönüştürme potansiyeli, mizahta da espriyi yapanın espri malzemesini nesneye dönüştürme potansiyeliyle benzerlik taşımaktadır. Burada “bakışın öznesi-nesnesi” olma durumu çalışmamızda “kahkahanın öznesi-nesnesi” olma durumu ile açıklanacaktır.

32 _{Daha fazla bilgi için bk. Cartoons, Cartoon Analysis Guide (Karikatür Analiz Yöntemi Tablosu).} http://www.schule-bw.de/unterricht/faecher/englisch/mat-med/wordschatz/cartoons/cartoon2)

86

Bu çalışmada karikatürler dişil öznellik ve feminist mizah çerçevesinde ele alınacak ve değerlendirmeler feminist eleştiride en çok sorgulanan beden ve ilişkiler üzerine süregelen kalıp yargılara direniş gösteren karikatürler üzerinden yapılacaktır. Burada kadınların öznelliklerini paylaşılan deneyimlerle öne çıkaran ve var olan ataerkil düzenin dil üzeyinde değişimini ve dönüşümünü espri yoluyla mümkün kılan “feminist mizah anlayışı”nın ürettiği alternatif mesajlar ortaya konulmaya çalışılacaktır. Ayrıca ortaya çıkan eserde mizahın üreticisi karikatüristin rolü de kayda değer bir önem teşkil ettiğinden onun görüşlerine de yer verilecektir. Öncelikle feminist mizah üzerine yapılan çalışmalarda, mizahi anlatıyı yapılandıran birtakım yaklaşımlar göze çarpmaktadır: Bunlardan biri Limor Shifman ve Dafna Lemish’in (2010) Between Feminism and Fun(ny)mism çalışmasıyla öne sürdüğü postfeminist mizahtır. Internet mizahı üzerine araştırma yapan Shifman ve Lemish de, postfeminist mizah olarak adlandırdıkları esprilerin, tıpkı Erkekler Mars’tan Kadınlar Venüs’ten ayrımı gibi kadın ve erkeklerin birbirlerinden farklı oldukları noktaları vurguladığını ifade eder. Bu yolla aslında feminizmin karşısında durduğu kalıp yargıları pekiştirerek devam ettiklerinin altını çizerler (s.870-891). Bu mizahi yaklaşım kadın ve erkeği tek tipleştirerek belirli kalıpların içerisinde sunmaya devam etmekte, böylece ataerkil ideolojiyi de dolaylı yoldan sürdürmektedir. Janet Bing de (2004, 2007) ayırıcı bir yaklaşımın var olan kalıp yargıları kemikleştirdiğinin altını çizer. Bu çalışmada benimsenen yaklaşım ise, feminist mizah anlayışıdır. Feminist mizah üzerine ufuk açıcı çalışmalarıyla Janet Bing (2004), literatürde feminist mizah anlayışında da farklı yaklaşımlar olduğunu ancak erkekleri hedef yapan saldırgan ve ayırıcı bir tutum sergilemenin mevcut sorunlara bir çözüm getirmediğini, var olanın değişimi için pek bir etkisinin olmadığını iddia eder. Bunun yerine kapsayıcı bir yaklaşım sergileyerek kadınları ve kadın sorunlarını merkeze alarak ve saçma sistemleri onlarla dalga geçerek, kahkahanın gücüyle yerle bir edilebileceğini savunur (s.22-33). Bu çalışma basmakalıp yargıları kıran alternatif temalar, mesajlar ve görsellerin farklı olasılıklarına odaklandığından kapsayıcı bir yaklaşımla oluşturulan karikatürler inceleme kapsamındadır.

Öykü çözümlemesi ve feminist mizah, bakış ve öznellik üzerine oluşturulan kavramlar ve kuramsal çerçeve doğrultusunda mizahi söylemin analizi amacıyla aşağıdaki gibi bir tablo oluşturarak tüm incelemelerimi bu tabloya göre yapacağım:

87 Tablo 1

Feminist Kahkahanın Ötesinde Yönteminin Çözümleme Tablosu

FEMİNİST KAHKAHANIN ÖTESİNDE

88 Tablo 2

Ayrıntılı Çözümleme Tablosu*

*Karikatürlerin analizi, tüm bu anlatı yapısını çevreleyen kültürel bağlam içinde, seçilen karikatürler, çizer ve okur/araştırmacı üçgeninde gerçekleşmektedir.

ÇİZGİ

*Karakterler *Nesneler *Zaman *Mekan

YAZI

Karikatürde yer alan sözcüklerin tümü

ÖYKÜ

Karikatürist: Kültürel birikimiyle biçimlendirdiği özneler, nesneler

YORUM

* Kavramlar * Espri

SÖYLEM

Feminist bilincin öznesi olarak karikatürist

KAHKAHA

ÖZNESİ

Dişil imge (aktif, özgür, merkezde)

KAHKAHA

NESNESİ

Sistemler, tabular, inanışlar

STRATEJİ

89

Karikatürlerde bağlam odaklı bir değerlendirme yapmak için anlatı bileşenleri “öykü” ve “söylem” olmak üzere iki ayrı aşamada ele alınmaktadır. Mizahi öykü, yüzeyde görüneni betimlemek için çizgi ve yazı olmak üzere karikatürü oluşturan unsurlara ayrılarak ortaya çıkan kavramlar ve espri yorumlanmaktadır. Öykü aktarımı Seymour Chatman’ın olaylar, varlıklar, eylemler, olan bitenler olarak adlandırdığı gibi, resmin öyküye dökülmesidir. Bir başka deyişle, karikatürlerde yukarıdaki gibi öyküde önce eylemler ve olaylara hareket verilip ardından çizgi ve yazının olduğu gibi iskeleti çıkarılmakta, daha sonra da öyküden ulaşılan kavramlar yorumlanmaktadır. Kavramların yorumlanması için birtakım sorulara yanıt aranmaktadır; “Beden (cinsellik, şiddet, hamilelik, annelik, gençlik, yaşlılık, güzellik, kıyafet, ses, kahkaha, menstrüasyon, menopoz, vb) ve İlişki (Kadının kendisiyle ilişkisi/ Kadının kadınla ilişkisi/ Kadının Erkekle ilişkisi/ Kadının toplumla ilişkisi) kategorileri üzerinden hangi kavramlara ulaşılıyor? ve Tetens’in de Karikatür Analiz Yöntemi Tablosu’ndan da yararlanılarak “Ne/ Neyi sembolize ediyor?”. Karikatürde önemli olan esprinin iletisi olduğundan öykü aktarımının ardından esprinin ne olduğu ortaya konulmaktadır. Karikatürün esprisi de bu kavramlar üzerinden ortaya konularak onlarla birlikte yorumlanmaktadır.

Ardından söylem aşamasında, daha derine inerek görünenin ötesine bakmak için öykü ve yorumu mercek altına alınmıştır. Bu doğrultuda espriyi kim yapıyor ve espri kime/neye yapılıyor, sorularıyla “kahkahanın öznesi ve nesnesi” belirlenmektedir. Çizgi ve yazının bir arada kullanıldığı bir karikatürde, esprinin “bakış” ekseninde yapılandırılışı kayda değer bir öneme sahiptir. Bu noktada karikatürde oluşturulan söylem mercek altına alınmaktadır. Karikatürde üretilen mizahi söylemi değerlendirmek için birtakım soruların yanıtları aranmaktadır. Kahkahanın öznesi, espriyi kim yapıyor? (Gülen - Özne Kimdir?) sorusuyla; kahkahanın nesnesi, espri kime yapılıyor? (Gülünen – Nesne Kimdir/Nedir?) sorularıyla belirlenmektedir. Son olarak karikatürlerde dişil öznelliği ortaya çıkaran stratejilerin neler olduğu, nasıl kurulduğu, kalıp yargıların hangi yollarla yıkıldığı değerlendirilmektedir.

Karikatür çözümlemesiyle birlikte yapılan değerlendirmede bakış yaklaşımından uyarladığım feminist kahkaha ile kahkahanın yönünün kahkaha sahibi çizer, kahraman ve okur işbirliği ile kahkaha nesnesine yöneltilmekte olduğu varsayılmaktadır. Tıpkı Freud’un anlatıcı ve dinleyici işbirliğiyle güldüğü espri malzemesi iddiasında olduğu

90

gibi, burada da çizer ile okur arasında baş kahraman vasıtasıyla bir işbirliği kurulmaktadır. Dolayısıyla çizer, okur ve karakterin ortaklaşa nesneleştirdiği espri malzemesinin, özne ve nesne ilişkisi bağlamında nasıl konumlandığı değerlendirilmektedir. Aynı zamanda Mulvey’in kamera, oyuncular, izleyici bakış trafiği gibi burada da çizerin bakışıyla çizgisi, karakterler ve okurun gülerek nesneleştirdiğinin (sistem/tabular/kalıpyargılar) ne olduğu tartışılmaktadır. Bu noktada, kalıp yargılara karşı koyan beden temsilleri üzerinden iktidar ve arzunun nasıl dönüştürüldüğü değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme, ataerkil düzende yer alan temsil ve anlayış tanımlanarak onun karşısına alternatif olarak üretilen temsil ve anlayışla karşılaştırılarak ele alınır.

Belgede Feminist kahkahanın ötesinde: Karikatür sanatı için dişil öznellik bağlamında bir yöntem önerisi (sayfa 97-102)