Özgürlüğün ne olduğu, insanın özgür olup olmadığı gibi sorular günümüze kadar tartışılagelmiştir. Pek çok düşünürün bu konu üzerine yoğunlaşarak düşünmelerine rağmen, günümüzde özgürlüğün anlamı ve sınırlılıklarının neler olabileceği sorusu, güncelliğini korumaktadır (Kapani, 1972, s.3). Farklı alanlarda özgürlük sorunu üzerine yanıtlar aranmasına rağmen, tek ve ortak bir tanım yapmak zor görünmektedir. Ancak “hak” kavramı soyut özgürlük kavramının somutlaştırılmış biçimidir. Buna göre haklar, doğrudan ya da dolaylı bir şekilde özgürlüklerle ilişkilidir; dolayısıyla özgürlük bütün hakların temelini oluşturur (Kaboğlu, 1989, s.13-15). Bireylerin özgürlükleri de tıpkı toplumların kolektif özgürlükleri gibi demokratik bir toplumun olmazsa olmazıdır (Kaboğlu, 1989, s.30-31).
Bireylerin düşüncelerini özgürce ifade etmeleri, bir toplumda özgürce yaşamanın koşullarından biridir. Dolayısıyla düşünce özgürlüğü ile ifade özgürlüğü birbirleriyle bağlantılıdır denilebilir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 26. maddesinde yer alan “Herkes, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir.” ifadeleri de, düşünce özgürlüğü ve ifade özgürlüğünün birbirini tamamlayan ve birbirine anlam katan kavramlar olarak önemini ortaya koymaktadır. Bireylerin ve toplumların özgürce düşüncelerini ifade edip özgürce yaşayabilmeleri için, ifade özgürlüğü şarttır ve bu sözlü, yazılı ya da görsel araçlarla sunulabilir. Düşünce özgürlüğü ve ona bağlı olarak ifade özgürlüğünün eylem, protesto gibi kitlesel hareketlerle olabildiği gibi, eleştirel duruşuyla mizahın da düşüncelerin yayılmasında etkili bir muhalefet aracı olarak farklı bakış açıları sunan alternatif bir alan olduğu düşünülebilir. Özellikle düşüncelerini çizgilerle ifade eden
37
karikatüristlerin bu mücadele alanında ırk, din ve cinsiyet gibi konularda eşit ve tarafsız bir noktadan iktidara muhalefet etme bilinci önemli görünmektedir.
Türkiye’de yapılan araştırmalardan biri12 karikatürü, ifade özgürlüğünün bir
alanı, toplumların siyasi iktidarlarla savaşımlarının bir aracı olarak araştırmıştır. Çalışmada Osmanlı döneminden günümüze karikatür tarihinde yayınlanan mizah dergileri ve bu dergilere getirilen yasaklama, kapatma cezalarını ortaya konulmuş ve karikatürlerin ifade özgürlüğünün en önemli aracı olduğunu belirtmiştir. Günümüzde her ne kadar kapatma davaları açılsa da, genelde Yargıtay kararlarında mizaha hoşgörü ile yaklaşılması esas alındığından karikatürlerin siyasi iktidara yönelik birincil silah olduğu sonucuna varılmıştır (s.259-294).
Ayrıca mizahın eleştiri işlevine yönelik çalışmalardan bazılarında da karikatürlerden kaynaklanan krizlere odaklanıldığı görülmektedir. Hazreti Muhammed’in karikatürü üzerine küresel krizle ilgili bir araştırma13 da, İngiliz ve
Yunan basınında karikatür krizinin medya söyleminde nasıl dile getirildiğini eleştirel bir bakışla inceler. Kültürel ve dini çeşitlilikle ilgili ulusal kamusal alan ve ulusal anlayışların, gazetelerin iletişimsel ve politik alanı yapılandırırken baskınlığını koruduğunu ifade eder (Triandafyllidou, 2009, s.36-53). Benzer konuda farklı bir çalışmada14 ise, karikatür ve ifade ve basın özgürlüğü ilişkisiyle kamu ve özel haklar
karşısında ifade özgürlüğünün durumu incelenmiştir. Çalışmada öncelikle Türkiye’de ortaya çıkan karikatür krizleri ve açılan davalarda Yargıtay’ın ret sebebinin, mizahın hoşgörü ile yaklaşılması gereken ifade özgürlüğünün bir alanı olduğu belirtilmiştir. Küresel bir boyutta yaşanan bir karikatür krizine de değinilerek, AİHM’nin Hz. Muhammed karikatürünün ifade özgürlüğünün ötesinde, dine hakaretin fikir özgürlüğü kapsamında değerlendirilemeyeceği kararını belirtir. Medya etiği konusunu gündeme getiren bu tip yeni krizlerin ancak etik ilkelerle önlenebileceği ve diğer medya araçları içerisinde karikatürün etkisinin gittikçe arttığı sonucuna varır (Nizam, 2010, s.285-290).
12 Daha fazla bilgi için bk. Gürkan Özocak (2011). Türkiye’de Siyasi İktidarın Mizahla İmtihanı: İfade Özgürlüğü ve Karikatür. TBB Dergisi, 94, s.259-294.
13Daha fazla bilgi için bk. Anna Triandafyllidou (2009). The Mohammed Cartoons Crisis in The British and Greek Press (İngiliz ve Yunan Basınında Hz. Muhammed Karikatürleri Krizi). Journalism Studies, s.36-53.
14 Daha fazla bilgi için bk. Feridun Nizam (2010). Krize Dönüşen Mizah: Türkiye’de ve Dünyada Karikatür Krizleri. Gülmenin Arkeolojisi ve Medyada Mizah Olgusu, s. 285-290
38
Buna ek olarak Türkiye’de son dönem mizah dergileri üzerine yapılan çalışmaların da, her ne kadar sınırlı sayıda da olsa daha çok Gırgır, Leman ve Penguen mizah dergileri üzerine yapıldığı görülmektedir. Bu dergilerin eleştirel bir niteliğe sahip olmalarının da, onların politik mizah içerisinde yer verilmesine olanak sağlamaktadır. Leman dergisi üzerine yapılan bir çalışmada15 siyasi mizah anlayışını eleştirel bir
şekilde kaleme alan karikatüristlerin grafik sanatını kullanarak siyasal yaklaşım biçimlerini Leman dergisi üzerinden ele alınmıştır. Sonuçtaysa karikatürün yazılı ya da yazısız olmasının önemli olmadığı, asıl amacın eleştiriyle halkın siyaset üzerine düşündüklerini komedyaya dökme sanatı olduğunu, karikatüristin sözlü ya da sözsüz şeklinde yasaklar olmadan çizmesi gerektiğini savunurlar (Erdoğan, Gürbüz ve Küçükali, 2010). Buna ek olarak mizahın eleştirel işlevi ile bağlantılı bir başka araştırma16 da karikatür tarihine bakıldığında Markopaşa’dan sonra iktidara saldıran Gırgır ve sonra Leman dergilerinin muhalif kimliği ortaya konulmuş ve sonuçta hem Gırgır hem de Leman dergilerinin başarılarını toplumun ihtiyaçlarına cevap verebildikleri, zamanı yakaladıkları için başarılı olduklarını savunur (Arı, 2008, s.97). Muhalif kimliğiyle öne çıkan mizah dergilerinin en yenilerinden birinin Penguen mizah dergisi olduğu söylenebilir. Penguen dergisinin saldırı işlevini konu alan bir araştırmada17, Osmanlı döneminden bugüne Türk karikatür tarihine yer verilmiş ve
Penguen dergisinin iktidara başkaldırısı Türk siyasi tarihinde yapılan karikatürlerle ortaya koyulmuştur. Mizah ve karikatürün saldırı ve yıpratma gücünün Penguen dergisinde kapağa taşındığını ifade eden Kamiloğlu, yine de derginin politik meselelere seyrek yer verdiğini belirtir (Kamiloğlu, 2013,).
2000lerde karikatüristlere pek çok davalar açıldığı ve birtakım cezalar uygulandığı görülmektedir. Seyit Saatçi ve Aşkın Ayrancıoğlu’nun 2001’de bir sergide yer alan 7 karikatürünün sakıncalı bulunduğundan dava açılmıştır. Sanatçılar ise işlerinin “eleştiri sanatı” olduğunu belirtirler ve her tür haksızlığa karşı olduklarını ifade ederler. 2006 yılında, Sefer Selvi’nin Evrensel Gazetesi’nde 2004 yılındaki bir
15 Daha fazla bilgi için bk. Taşkın Erdoğan, Gökhan Gürbüz ve Gül Küçükali (2010). Siyasal Olana Bir Alan Üzerinden Gülme: Gülmenin Etkin Bir Alanı Olarak ‘Leman’ Örneği. Gülmenin Arkeolojisi ve Medyada Mizah Olgusu, s.1071-1078.
16 Daha fazla bilgi için bk. Bilal Arı (2008) Gırgır ve Leman Dergileri Örneğinden 1980 Sonrası Mizah Basını ve Muhalefet Anlayışı. (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul).
17 Daha fazla bilgi için bk. Zeynep Kamiloğlu (2013). Penguen Dergisinden Hareketle Türk Karikatür Tarihinde Mizahın Saldırı İşlevi. Milli Folklor, s.165-173.
39
çiziminden ötürü Selvi’ye dava açılır. Daha sonra aynı yıl İngilizce öğretmeni olan Michael Dickinson’a dava açılır. 2007’de Cumhuriyet Gazetesi karikatüristi Musa Kart’a alenen hakaretten dava açılır. 2004 yılındaki karikatüründen dolayı dava açılan Kart’ı, Penguen mizah dergisi, Leman mizah dergisi mizahi bir yaklaşımla protesto ederler. Açılan pek çok dava mizahın hoşgörü gerektirdiği gerekçesiyle sonuçsuz kalır (Özocak, 2011, s. 290).
Çeviker’in ifade ettiği gibi (2010), “Magazine tapınan basın, yarın karikatüre gereksindiği özgürlük ortamını verebilir mi?” Çeviker’e göre Mizah’ın ve Tarih’in doğru sorusu budur (s.30). Yine de politik karikatür yapan kara mizahçıların sanatlarını sergilemeye devam ettiği görülmektedir. Öyle ki Enis Batur’un ifade ettiği gibi (2010),
“…tutuklanmaktan, işkence görmekten, öldürülmekten gözü korkmaz Kara Mizahçıların; ayrıca dilin akreple ilişkisi, Kara Mizahçıyı darbelere dayanan bir üslup kurmaya, bu nedenle de vurucu, ekonomik yanı ağır basan özdeyiş türünü benimsemeye yöneltmiştir. Vatos gibi çarpıp geçer Kara Mizah özdeyişleri, ama değdikleri yerde durmadan hatırlanan bir acı kalır” (s.8-9).
Nitekim Topuz’un da sözleriyle (1986), “Mizah çoğu kez insanda bir anlık tepki yaratır; bu bir anlık gülümseme, gülme ya da alay güçlü bir silahtır, bir savunma aracıdır; insanlığın tarihi belki de bu birer anlık tepkilerden oluşur” (s.67). Bu anlık tarihsel tepkiler, mizah yoluyla toplumsal eleştiride bulunarak toplumsal bilinçte (ayrıca Lacancı anlamda “ortak bilinç”te) farkındalığa zemin hazırlayabilir.
Dolayısıyla korku ve baskı her ne kadar güçlü olursa olsun, mizahın ve mizahçının direnişçi ruhunun güçlü bir muhalefetle özgürlük alanına sunabilaceği söylenebilir. Karikatürün Türkiye’deki tarihi gelişimine bakıldığında yakın dönemde Gırgır, Leman, Penguen ve Uykusuz mizah dergileri önemli olmakla birlikte bir o kadar önemli olan oluşum da farklı bir yapıya sahip olan Bayan Yanı mizah dergisidir. Dergi özellikle toplumsal cinsiyet ve mizah ilişkisinde önemli bir oluşumdur. Gelenekselden farklı görsel ve anlamsal temsiller sunan kadın çizgi karakterler ise Türk karikatürü için son derece önemlidir.
40