Mizah gibi mizah duygusunun da psikologlar tarafından icat edilmiĢ bir kavram olmayıp anlamının binlerce sene içinde halk tarafından eğlence, kahkaha, neĢeli olma vb. gibi kavramlarla ilgili her türlü genel eğilimi ifade edecek Ģekilde belirlenmiĢ olması araĢtırmacıların iĢini bir hayli zorlaĢtırmaktadır (Martin, 2004). Alanyazında mizah duygusunun mizah üretmeyi, mizahı takdir etmeyi ve mizaha cevap vermeyi kapsadığına iliĢkin genel bir düĢünce vardır (Bariaud, 1989; Lefcourt & Martin, 1986; Martin, 1989; McGhee, 1979, 1980; Pien & Rothbart, 1980; Robinson, 1991).
Thorson ve Powell (1991, 1993, 1994), mizah duygusunun mizahın üretimini, mizahın kiĢisel olarak algılanmasını, mizahın takdir edilmesini ve sosyal hedefleri gerçekleĢtirmek için bir baĢa çıkma mekanizması olarak mizahın kullanılmasını içerdiğini ifade etmiĢlerdir. Martin (1998), mizah ve mizah duygusu terimleri arasında bir fark olduğunu, mizahta hareket, konuĢma ya da yazma özellikleri eğlenceye neden olurken, mizah duygusunun daha belirli olarak kiĢilik özelliği ya da bireysel değiĢikliğe vurgu yaptığını belirterek, mizah duygusunun kiĢilik psikolojisi alanı içinde bir kavram olarak görülebileceğini belirtmektedir.
AraĢtırmacılar mizah duygusuna sahip olmanın bir kiĢilik özelliği olduğunu, sadece insanlara özgü olduğunu ve bu duygunun bir Ģeyi eğlenceli bulma, gülümseme
ve kahkahalarla gülme biçiminde dıĢa vurulduğu konusunda aynı görüĢü paylaĢmaktadır (Deckers ve Ruch, 1992). Mizah duygusu, bir kiĢinin gülünç olan bir Ģeyi görebilme, algılayabilme ve anlatabilme yeteneği, gülünç bulduğu Ģeylerin türü, mizahı yaĢayıĢ ya da ifade ediĢ tarzı ve günlük yaĢamında verdiği mizahî tepkilerin sıklığı gibi bireysel farklılıklardır (Ruch, 1998: 5-10).
Günlük yaĢamda, insanların davranıĢlarını açıklarken mizah duygusuna sahip olup olmadıklarından söz etmekteyiz. Ayrıca, bireylerin mizah duygusuna sahip olmalarının yanı sıra bu duyguya değiĢik düzeylerde sahip olabilecekleri konusunda da birçok kiĢi hemfikirdir. Ancak yine de bir kimsenin mizah duygusuna sahip olduğunu söylerken kastedilen Ģeyin ne olduğu herkes için pek açık değildir (Yerlikaya, 2009: 15). Eysenck (1972‟den aktaran Martin, 1998: 15-17), mizah duygusuna sahip olmanın üç farklı anlamı ifade edebileceğini belirtmiĢtir:
1. KarĢımızdaki kiĢinin bizim güldüğümüz Ģeylere gülüyor olduğunu (uymacı anlam),
2. Bir kimsenin kolayca ve oldukça fazla gülüp eğlenebildiğini (niceliksel anlam),
3. Bir kimsenin komik Ģeyler söyleyerek diğer insanları çok fazla güldürdüğünü (üretici anlam).
Hehl ve Ruch (1985‟ten aktaran Martin, 1998: 15-17), bireylerin mizah duygusu bakımından farklılık göstermesini göz önünde bulundurarak Eysenck‟in listesini geliĢtirmiĢtir. Hehl ve Ruch‟a göre mizah duygusu;
1. Bireylerin Ģakaları ve mizahî uyaranları anlama ve kavrayabilme dereceleri,
2. Mizahı ve mizahî tepkileri hem niteliksel hem de niceliksel olarak ifade etme tarzları,
3. Mizahî yorumlar ve algılamalar üretmedeki yetenekleri,
4. Farklı tarzlardaki Ģakaları, karikatürleri ya da diğer mizahî materyalleri değerlendirmeleri,
5. Etkin bir biçimde kendilerini güldüren kaynakları arama dereceleri, 6. Mizahî yaĢantılar, fıkralar ve komik olaylarla ilgili hafızaları,
7. Mizahı, bir baĢa çıkma mekanizması olarak kullanma eğilimleridir.
Martin, Puhlik-Doris, Larsen, Gray ve Weir (2003), yapmıĢ oldukları araĢtırmalar ve derlemeler sonucunda mizah duygusunun altı farklı boyutta görülebileceğini belirtmiĢlerdir:
1. BiliĢsel bir yetenek olarak (esprileri, Ģakaları anlayabilme, üretebilme, yaratabilme ve hatırlayabilme yeteneği),
2. Estetik bir tepki olarak (mizahı onaylama, farklı türdeki mizah materyallerini beğenme),
3. AlıĢkanlık halini almıĢ davranıĢ kalıpları olarak (sık sık gülme eğilimi, Ģaka yapmak ve baĢkalarını eğlendirmek, baĢkalarının Ģakalarına gülmek), 4. Duyguyla ilgili bir kiĢilik özelliği olarak (neĢeli olma alıĢkanlığı),
5. Bir tutum, davranıĢ olarak (mizaha karĢı olumlu tutum, hayata gülümseyerek bakmak),
6. Bir baĢ etme veya savunma mekanizması olarak (sıkıntılı durumlara karĢı mizahî bakıĢ açısını sürdürmeye eğilimli olmak) görülebilir.
Mizah duygusu kavramı psikoloji alanındaki araĢtırmacılar tarafından, genellikle insanların hangi sıklıkla mizahla meĢgul oldukları, eğlenceli buldukları durumlar, kullandıkları mizah tarzları gibi özellikler bakımından birbirlerinden farklılaĢtıklarını belirtmek amacıyla kullanıldığı gibi bireysel farklılık boyutlarını da belirtmek maksadıyla da kullanılmaktadır (Ruch, 1998).
Sonuç olarak, mizah kavramı üzerine çalıĢan farklı alanlardan araĢtırmacılar, mizahın (humor) ve mizah duygusunun (sense of humor) herkes tarafından kabul edilebilecek tam bir tanımı üzerinde uzlaĢabilmenin güçlüğünü ifade etmiĢlerdir. Bu durum mizahın, biliĢsel, duyuĢsal, davranıĢsal, fiziksel ve sosyal unsurlar içeren çok yönlü ve karmaĢık bir kavram olması ile ilgilidir (Martin, 2004). Diğer bir neden ise, mizahın daha çok felsefe ile iliĢkili bir kavram olarak değer görmesiyle ilgilidir. Mizahı tanımlamaya çalıĢanlar bu tanımlamalarını, kendi değerleri, dünya görüĢleri ya da ideolojileri çerçevesinde geliĢtirmiĢlerdir. Ahlakçılar mizahı, daha çok olumsuz yönleri ile sınırlandırarak, zararlı ve kaçınılması gereken bir kavram olarak ele alırken, hümanistler, mizahın sadece olumlu yönlerini tanımlarına yansıtmıĢ, düĢünürler ise
mizahı, bir dünya görüĢü ya da yaĢama karĢı felsefi bir tutum olarak değerlendirmiĢlerdir (Ruch, 1998).
Öngören (2001), mizahın tam bir tanımının yapılamamasına değinmiĢ ve bunun bir nedeni olarak mizahın bütününü göremememizi göstermiĢtir. Bu da mizahın karmaĢık ve değiĢken bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Thorson, Powell, Sarmany-Schuller ve Hamples (1997), mizahın bu değiĢkenliğini ve karmaĢıklığını, yaĢamın çok yönlü yapısına bağlamıĢlardır. Çünkü mizah; çağlara göre toplumun ekonomik, politik ve sosyal yapısından etkilenmekte ve bu yapıyı etkilemekte; teknolojik geliĢmelerden ise biçim yapısını almakta; son hızla ortama uyabilme dinamizmi göstermektedir (Öngören, 1983). Ġsmailova (1996), mizah tanımlarının farklılık göstermesinin bir baĢka nedeni olarak, farklı meslek grubundaki araĢtırmacıların mizahı ve mizahın özünü, çeĢitlerini, faydalarını değiĢik Ģekillerde değerlendirip yorumlamalarını iĢaret etmektedir.
Mizah Tarzları
Okul müdürlerinin mizah tarzlarıyla ilgili çalıĢmalar Philbrick‟in (1989) araĢtırmasıyla baĢlamıĢtır. Philbrick öğretim liderleriyle ilgili çalıĢmasını mizahı dört farklı tarzda kavramsallaĢtıran Babad‟ın (1974) araĢtırması üzerine temellendirmiĢ ve “Mizah Tarzları Anketi” geliĢtirmiĢtir. Babad‟ın kavramsallaĢtırdığı mizah tarzlarını daha sonra Kent (1993), Koonce (1997), Mertz (2000), Philbrick (1989), Phillips (2000), Puderbaugh (2006), Rahmani (1994), Spurgeon (1998), Vickers (2004) ve Williams (1994) araĢtırmalarında kullanmıĢtır. Bu çalıĢmada da bu anket kullanılmıĢtır. Anketteki dört temel mizah tarzı Ģunlardır (Babad, 1974: 620):
1. Onaylayıcı (Appreciator) Mizah Tarzı
Onaylayıcı mizah tarzına sahip olanlar gülmeye hazırdır, baĢkalarının esprilerinden haz duyar ve nadiren espri yapar.
2. Üretici (Producer) Mizah Tarzı
Üretici mizah tarzına sahip olanlar mizah üretir, Ģakacıdır ve espri yapar ya da komik fıkralar, hikâyeler uydurur ve gülünç durumlar ortaya çıkarır.
3. Aktarıcı (Reproducer) Mizah Tarzı
Aktarıcı mizah tarzına sahip olanlar baĢkalarının komik fıkralarını, hikâyelerini tekrar anlatır ya da esprilerini tekrar yapar, eğlenceli, komik durumları tekrar sahneye koyar. Bu tarza sahip olanlar fıkra anlatıcısı olarak da görülür.
4. Mizahî olmayan (nonhumorous) tarz.
Mizahî olmayan tarza sahip olanlar ise zor güler, nadiren espri yapar ve diğer insanların esprilerine pek az gülerler.