Mimari Özellikler

Adalar, batı etkisindeki mimarlığın yoğun olarak uygulandığı ve nadir bir mimari doku meydana getirdiği nispeten korunmuş bir mekanı temsil etmektedir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kendini hissettiren ahşap yapım tekniği 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar en güzel örneklerini vermiştir. Burgazada kentsel doku özellikleri tek yapı ölçeğinde aranan çözümlerin doğru yaklaşımlarla bütünleşerek mekan oluşumuna katkı sağlamasından ortaya çıkmıştır. Adanın organik gelişen yerleşimi doğa ve topografyayla bütünleşen yapılarla dengeli bir siluet oluşturmuş, yapılar kentsel mekanın ayrılmaz parçaları olarak tarihi doku içindeki yerlerini almışlardır.

3.4.1. Üslup Özellikleri

Batılı yaşamın mimariye yansıyan etkisiyle Burgazada’da daha çok Neo Grek, Neo Gotik, Neo Barok, Ampir ve Art Nouveau üslupları saptanmıştır. Osmanlı geleneğindeki yapılar az sayıda çarşı çevresinde bulunmaktadır. Yabancı mimar ve kalfalar tarafından inşa edilen bu yapıların birçoğu rekonstrüksiyon uygulamaları sonucunda özgün detaylarını yitirmişlerdir.

Neo Grek Üslup: Üçgen alınlıklı çatılar ve pencereler, cepheye bitişik yivli sütunceler, Korint, İyon sütun başlıkları, silmeler bu üslubun özelliklerini gösteren başlıca elemanlardır (Ciner, 1982:50). Rıhtımdaki Antigoni Palas bu üslubun en güzel örneklerindendir.

Neo Gotik Üslup: Sivri ve yüksek kuleler, eğimli çatılar, sivri kemerler üslubun mimari öge olarak kullanılan elemanlarıdır (Ciner, 1982:37). Gönüllü Caddesindeki Çivioğlu Köşkü bu üslubun en güzel örneklerindendir.

Neo Barok Üslup: Dış bükey çıkmalar, eğrisel alınlıklar, silmeler, S ve C şekillerinin üç boyutlu olarak kullanılması, kıvrımlı dallar, yaprak motifi, oval ve dairesel madalyonlar, ince sütunlar bu üslubun en belirgin özellikleridir (Ciner, 1982:33). Gönüllü Caddesindeki Girav Köşkü bu üslubun en güzel örneklerindendir. Ampir Yapı Üslup: Bu üslup Osmanlı Klasik mimarlığı ile birleşerek konut mimarlığına yansımıştır (Günay, 1984:96). Duvara gömülü sütunlar, üçgen alınlık, yakın silmelerle belirlenmiş kornişler, dairesel kemerler cephelerde görülen başlıca elemanlardır. Bezemeler simgesel anlam taşır. S ve C şekilleri yaprak biçimine dönüşmüştür. Ahşap evlerde kaplamalar geniştir, pencere ve kapılar dar bir söve ile çevrilmiştir. Bezemelerde çiçek demetleri, vazo içinde çiçekler, yaprak dizileri egemendir (Ciner, 1982:33). Sarnıç Sokakta yer alan Villa Maria bu üslubun en güzel örneklerindendir.

Art Nouveau Üslubu: Art Nouveau bezemesinin ahşaba işlenmesi çok uygun olduğu ve sevildiği için özellikle Adalar konut mimarlığında sık rastlanmaktadır (Günay, 198:99). Bezemeler vurguludur. Çiçek ve yaprak dallarının doğal görünümleri devingen ve asimetrik düzenlemeler içinde yapı yüzeylerinde yer alır. Eğri çizgilerin üsluplaştırdığı çiçek örgüleri, soyut çizgisel eğriler, iç içe girmiş daireler, bantlar halinde yapıyı saran çiçek ve defne yaprağı motifleri, sarkma dallar bu üslubun en belirgin özellikleridir (Ciner, 1982:37). Mehtap Caddesindeki Andriomenos ve Bediç Köşkü cephe bezemeleriyle Art Nouveaunun en güzel örneklerini sunarlar.

3.4.2. Mekansal Özellikler

Adada yerleşim kuzey güney doğrultusunda gelişmiştir (Şekil A.3. 92, Şekil A.3.93). Yapı parselleri denize dik şekilde manzaraya göre biçimlenmiş, birbirinin manzarasını kapatmayacak şekilde düzenlenmişlerdir. Bu nedenle ön cephelerde açıklık oranları fazla tutulmuştur. Diğer adalarda olduğu gibi Burgazada’da da, geleneksel Türk evi plan tiplerine bağlı kalınarak daha çok cephe süslemelerinde çeşitlilik yaratılmıştır.

Ancak 19. yüzyılın sonundan itibaren “hayat”lı Türk evi, Türkiye’de gittikçe artan bir ilgi görmüş kır evine ait yabancı modellerin etkisi ile uğradığı tipolojik ve morfolojik değişimlere karşı büyük bir engel oluşturmamıştır (Barillari, 1996:182). Tipoloji konusunda en büyük değişiklik iç avluya açılan ve mahremiyetin korunduğu kafesli pencerelerle sokağa kapalı geleneksel merkezcil ev şemasının, Batılı yaşam tarzının özentisi ile terk edilmesi olmuş, evin dış mekana doğru açılması sürecinde geleneksel ortak mekan olan “hayat”ın yerini balkonlar, verandalar, geniş camlı çıkmalar alırken, Batılı pitoresk modellerin etkisiyle teraslar, çatı terasları ve çatı katları gibi yerel geleneklere yabancı ögeler de belirmeye başlamıştır (Barillari, 1996:182). Burgazada geleneksel plan şemaları sofanın konut içindeki yerini büyük ölçüde koruduğunu göstermektedir. İç, orta sofalı ve karnı-yarık simetrik plan şeması kurul dosyalarında yer alan rölövelerden tanımlanmıştır. Ancak plan şemasının simetrikliği zaman zaman bir kule ile bozularak cepheye hareket katılmıştır. Tek aile konutu içinde planda simetrinin sağlanamadığı durumlarda ikiz olarak tasarlanan köşklerin ön plana çıktığı saptanmıştır. Geç örneklerde plan şemalarında dağıtım çekirdeği ve ev yaşamının başlıca çekim merkezi olarak sofa işlevini kaybederken (Ek D), Batı kılavuz kitaplarındaki şemalar doğrultusunda koridorlu mekansal dağılım düzenlemelerine geçilmiştir (Barillari, 1996:182).

3.4.3. Cephe ve Çıkma Özellikleri

Burgazada’daki sivil mimarlık örneklerinde cepheler birbirleri arasında farklılıklar göstermektedirler. Cepheler çıkmalı-çıkmasız, simetrik-asimetrik düzende kurgulanmışlardır. Ayrıca giriş düzeni bakımından yandan girişli, ortadan girişli, niş içinden girişli olarak sınıflandırılabilir (Ek D). Çıkmalar şekillerine göre testere çıkma (Şekil A.3. 94), yandan çıkma (Şekil A.3.95, Şekil A.3. 96), ortadan çıkma (Şekil A.3.97) olarak, bunlar da kendi aralarında balkon (Şekil A.3. 98, Şekil A.3.99) ve tüm çıkma (Şekil A.3. 100, Şekil A.3.101) olarak ayrılmaktadırlar. Çıkmalar genellikle dörtgen olmakla birlikte barok üslubunu yansıtan dışbükey oval çıkmalara

(Şekil A.3. 102) da rastlanmaktadır. Çıkma altları ahşap eliböğründelerle (Şekil A.3.103) süslenmiştir.

Yapıya girişler ortadan, yandan ve niş içerisinden (Şekil A.3. 104) sağlanmaktadır (Şema 2). Bina girişi yol kotunda olabildiği gibi yol kotundan aşağıda veya yukarıda konumlanabilmektedir. Giriş merdivenli olabildiği gibi düz ayak olarak da yapılabilmektedir. Giriş kapısı üzerinde yer alan açık, kapalı ya da yarı açık çıkma saçak görevi görerek girişi hava etkilerine karşı korumakta, aynı zamanda görsel olarak cephedeki yerini vurgulamaktadır. Kimi örneklerde ise cephede aynı düşey aks üzerindeki giriş kapısı ile çıkma düzeni, çatı hizasında bir alınlıkla sona ermektedir (Poridis, 1999:274). Üstü kapalı balkonlar çıkmalar biçiminde yapının orta ekseninde altı kolonlu girişten çatıya kadar devam etmektedir (Günay, 1984:101). Ahşap kaplamalı bazı cephelerin köşelerinde ahşap pervazlar kullanılmıştır. Bazı örneklerde strüktürel elemanlar olan yatay, düşey ve çapraz ahşap kuşaklar (Şekil A.3.105) cephede hareketlilik yaratmak amacıyla açıkta bırakılmıştır. Ahşap silmeler üst kat döşeme seviyesinden yatay geçen ve katları birbirinden ayıran elemanlar olarak cephede kullanılmışlardır.

Gotikte kemerli ve dantel gibi süslü olan çatı alınlıkları çatı katı ile beraber tasarlanmıştır (Günay, 1984:100). Çatı alınlığı altı genellikle balkonludur ve geniş saçaklar furuşlarla taşınmaktadır. Klasik üsluplarda cephede çatı alınlıkları, yuvarlak çatı pencereleri, duvara yapışık sütunlar ve başlıklar, yatay silmeler, üçgen pencere alınlıkları, kolonlu üstü kapalı zemin kat terasları izlenmektedir (Günay, 1984:101). Korkuluklar balkonlarda oyma süslü ahşap, teras ve bahçelerde dökme ve bükme demir kullanılarak tasarlanmıştır.

3.4.4. Yapım Teknikleri ve Malzeme Kullanımı

Burgazada’daki sivil mimarlık örnekleri yapım tekniği açısından iki grupta incelenebilir. Bunlar yığma sistemle tuğla ve taş malzeme kullanılarak inşa edilmiş yapılar ile kagir temel veya bodrum kat üzerine ahşap karkas yapım tekniği ile inşa edilmiş yapılardır (Şekil A.3. 106, Şekil A.3.107) Ahşap karkas sistemle inşa edilen yapılarda iç kısım bağdadi üzerine kireç harçlı sıva ile, cephe ise ahşap kaplama tahtaları ile yalı baskısı, bindirmeli, fitilli ve lamba zıvanalı olmak üzere değişik şekillerde kaplanmıştır. Bazı örneklerde kaplama tahtalarının çürümesi nedeniyle cephe tel üzerine yapılan sıva ile kaplanmıştır.

Adadaki yaygın çatı biçimlenişi yüksek eğimli kırma çatı şeklindedir. Bunun yanında beşik çatılı örnekler de görülmektedir. Çatı örtüleri ahşap olup saçakları süslemelidir,

örtü malzemesi genellikle marsilya kiremitidir. Günümüze az sayıda alaturka kiremitli örnek ulaşabilmiştir.

Nemli ada ikliminde ahşap malzeme kullanımının sağlığa olan olumlu etkisi ve yapım sisteminin depreme karşı dayanıklı olması bölgede ahşabın yaygın kullanımının en önemli nedenlerindendir. 1894 yılında İstanbul’un özellikle güney kıyıları ile Adalar’da etkili olmuş olan büyük depremde, o zamana kadar Adalar’da yapılmış kagir binaların büyük çoğunluğu zarar görürken, ahşap binalar depremden çok az etkilenmiştir (Poridis, 1999:272). Adalar’da ahşap kullanımının tercih nedenlerinden biri de bunun kolay ve çabuk tamamlanabilmesi dolayısı ile ucuz olmasıdır. 19. yüzyılda ve 20. yüzyılda İstanbul’da Rum’ların yapmış olduğu binalarla ilgili, 1998 yılında Atina Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi tarafından yapılmış bir araştırmada, yaşlı bir inşaat kalfası ile yapılan görüşmede; ahşap karkas yapımın kolay ve çabuk olduğu belirtilmektedir (Vrihea, 1998’den aktaran Poridis, 1999:272). Buna göre Adalar’da iki, üç katlı ahşap bir bina sekiz kişinin çalışması ile 52 günde tamamlanabilmektedir (Poridis, 1999:272).

3.4.5. Kapı ve Pencere Özellikleri

Kapıları avlu ve giriş kapısı olarak ayırmak mümkündür. Bunlar da kendi içlerinde kemerli (Çivioğlu Köşkü) ve düz lentolu örnekler olarak ayrılmaktadırlar. Ayrıca çift kanatlı ve tek kanatlı kapılar da mevcuttur. Kapı kenarlarında ahşap söveler bulunduğu gibi, düz lentolu bazı kapılarda ahşap silme veya üçgen alınlık bulunmaktadır.

Pencerelere gelindiğinde özgün olarak tek ve iki kanatlı pencereler ile giyotin pencereler bulunmaktadır. Düz lentolu pencere tipi yaygın olup sivri ve basık kemerli örnekler de bulunmaktadır. Yuvarlak pencere tipine (Lukia Evi) bazı yapıların çatı alınlığında rastlanmıştır. Bazı pencerelerin tepelerinde güneş kırıcı olarak renkli camlar kullanılmıştır. Pencere kenarlarında da ahşap söveler bulunmaktadır. Zaman zaman geleneksel pencere yerine yere kadar devam eden fransız pencereleri uygulanmıştır (Günay, 1984:101). Ayrıca bazı yapılarda bulunan özgün ahşap kepenkler de cephe düzenine katkıda bulunmaktadır.