Lagaš Kralı Gudea’nın Dicle Nehri’nin sularının taşması sonucu yaşanan felaketin ardından bir rüya vasıtasıyla Tanrı Ningirsu ile iletişim kurduğu ve tanrının talimatlarını içeren birtakım “uğurlu işaretler” vasıtasıyla Lagaš’a yeni bir tapınak (Eninnu Tapınağı)789 inşa etmeye karar verdiğini anlatan silindir kitabeden çalışmanın daha önceki bölümlerinde bahsedilmişti. Ayrıca 1400 satır uzunluğundaki bu metnin kehanet literatürü açısından tartışmalı kimi hususları içerdiği de ele alınmıştı. Nitekim bazı araştırmacılar metnin “astroloji” ile alakalı olduğunu iddia etmişler fakat genel kabul metnin tapınağın inşasına başlanması için en uygun zamanı belirlediği ve astroloji ile ilişkili olmadığı yönünde olmuştur790. Bu noktada Sumer Arşivleri arasında astroloji ile alakalı başka herhangi bir belge bulunmadığını ancak hava olayları ve gök cisimlerinin gözlemlenmesiyle elde edilen bilgilerin tarım faaliyetlerini düzenlemek için MÖ 4. binyılın sonlarından itibaren takvim oluşturmada kullanıldığını hatırlatmakta fayda vardır791. Öyle ki “tapınağın inşa edilmesine uygun zamanı belirleme” örneğinde olduğu gibi, başta ritüeller olmak üzere birtakım işlerin yapılması için en uygun zamanı belirlemek adına takvimin kullanıldığı anlaşılmaktadır. Özellikle “Ningirsu’nun arpasını yeme ayı”, “ceylan yeme ayı”, “sulama kanalının açıldığı ay” ve “pulluk sürme ayı” gibi ay isimlerine bakıldığında takvimin kült uygulamalarını ve tarım faaliyetlerini düzenleme konularıyla ne kadar alakalı olduğu görülmektedir. Ancak bu dönemde ay isimleri konusunda bir birlik sağlanamadığını ve her şehirde başka isimler kullanıldığını söylemek gerekir792.
789 S. N. Kramer, age., 2002a, s. 183.
790 U. Koch-Westenholz, age., 1995, s. 32-33.; F. Rochberg, age., 2004, s. 64.; F. Rochberg, age., 2010, s.
304.
791 S. M. Maul, agm., 2007, s. 365.; S. N. Kramer, age., 2002a, s. 126.; John M. Steele, “Living with
Lunar Calendar in Mesopotamia and China”, Living the Lunar Calendar, Oxford 2012, s. 374.
792 S. N. Kramer, age., 2002a, s. 126, 186., Elvan Eser, Yusuf Kılıç, “Mezopotamya’nın İlk Kent Binaları
(Tapınaklar) ve İşlevleri”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. 4, S. 13, 2017, s. 430.; Mark E. Cohen, The Cultic Calendars of the Ancient Near East, Bethesda 1993, s. 5.
Bununla birlikte Sumerliler tarafından kullanılmaya başlanan “ay-gün (lunisolar) takvimi793” sonraki Mezopotamya toplumları tarafından da benimsenmiştir794. Bu takvim zamanın gün, ay ve yıl olmak üzere üçe ayrılmasıyla oluşturulmuştur. Ayrıca takvim düzenlenirken Ay’ın hareketleri temel alınmıştır. Bu sebeple de günler Güneş’in batmasıyla, aylar da Güneş’in batışının ardından hilalin görünmesiyle başlamıştır. Ay’ın döngüsü takip edildiği için bir ay 29-30 (ortalama 29.5) gün sürmüştür795. Bu takvimde 12 aydan oluşan bir yıl 354 güne tekabül etmektedir. Dolayısıyla 365 gün olan Güneş yılı ile arada 11 günlük fark oluşmaktadır796. Bayramlarını mevsimlerle uyumlu şekilde kutlayan Mezopotamya toplumları için bu süre önemlidir. Zira her üç yılda, bir aylık fark ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle de bayramların farklı aylara/mevsimlere denk gelmesi söz konusu olmuştur797. Bunun önüne geçmek için takvimde kimi yıllara bir ay daha ilave edilmiş ve yıl 13 aya çıkarılmıştır. Erken dönemlerde başlayan bu uygulama III. Ur Hanedanı Dönemi’nde sekiz yıllık bir devreye göre düzenlenmiştir. Eski Babil Kralı Hammurabi Dönemi’nde (1792-1750)798 ise ilave aylar kralın buyruğuna göre eklenmeye başlanmıştır799. İlave aylar genellikle altıncı (elūlu/ulūlu) veya 12. (addaru) ayın ardına eklenmiş ve bu aylar “fazlalık (atru)”, “sonraki (arkû) ve “ikinci” olarak adlandırılmıştır800.
Öte yandan MÖ 3. binyılda Nippur’da düzenlenen bir takvim III. Ur Hanedanı ve İsin Kralları tarafından benimsenmiş ayrıca zamanla farklı şehirlerde kullanılan takvimlerin yerini alarak Mezopotamya’nın standart takviminin temelini oluşturmuştur801. BÁR.ZAG.GAR Serisi olarak adlandırılan bu takvimde geçen Sumerce
793 Yunan, Yahudi, Çin ve Hint toplumları tarafından da kullanılan bu takvim Ay’ın döngüsünü temel
almaktadır. Ancak Güneş yılı ile arasında oluşan gün farkından dolayı takvime ay eklenerek ya da çıkarılarak ayarlama yapılır. Bkz. Stanislaw Iwaniszewski, “Consept of Space, Time, and the Cosmos”, Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy, New York 2015, s. 11.; Clive L. N. Ruggles, “Calendars and Astronomy” Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy, New York 2015, s. 21.
794 John M. Steele, agm., 2012, s. 374.; A. Sayılı, age., 1991, s. 355.
795 John M. Steele, “Mesopotamian Calendars”, Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy,
New York 2015, s. 1842.; J. Oates, age., 2015, s. 199.
796 H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 360.; Sidney Smith, “Babylonian Time Reckoning” Iraq, Vol.
31, No. 1, 1969, s. 74.; Gaye Şahinbaş Erginöz, “Hititlerin Astronomi Bilgisine ve Hitit Takvimine Bir Bakış” Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. 9, S. 1-2, İstanbul 2008, s. 200.
797 Wayne Horowitz, “The 360 and 364 Day Year in Ancient Mesopotamia” Journal of the Ancient Near
Eastern Society, Vol. 24, New York 1996, s. 37.; A. Sayılı, age., 1991, s. 331, 344.; Mark E. Cohen, age., 1993, s. 3-4.
798 M. Van De Mieroop, age., 2014, s. X.
799 A. Sayılı, age., 1991, s. 331.; J. Oates, age., 2015, s. 198. 800 S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. VIII.
801 Samuel Greengus, “New Evidence on the Old Babylonian Calendar and Real Estate Documents from
ay isimleri Eski Babil Dönemi’nden itibaren Akadcaları ile birlikte kullanılmaya başlanmıştır. Ancak bu dönemde yine de hangi ay isimlerinin kullanılacağı kesin olarak belirlenememiştir802. Yeni Asur Kralı Tiglat-pileser Dönemi’ne (MÖ 1114-1076) gelindiğinde ise kullanılacak ay isimlerinin netleştirildiği ve süregelen geleneğin bozulmadığı buna bağlı olarak Akadca-Sumerce isimlerin beraber kullanıldığı görülmektedir803. Bu ayların dönemin takvimine göre sıralanışı ve günümüz takvimindeki karşılıkları şöyledir:
Nisannu: Kelime listeleri, iktisadi belgeler ve kitabeler gibi birçok yazılı
kaynakta yılın ilk ayı olduğu belirtilmiştir804. “İlk ürünlerin/meyvelerin sunulması” anlamına gelen Sumerce “NE.SAG” sözcüğünden türetilmiştir. Ayrıca metinlerde Sumerce, “İTİ.BÁR.ZAG.GAR805” ideogramı ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise
mart/nisan ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir806.
Ayyaru: Yılın ikinci ayıdır. Akadca, “çiçek” anlamına gelmektedir. Metinlerde
Sumerce “İTİ.GU4(.Sİ.SÁ)807” ideogramı ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise
nisan/mayıs ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir808.
Simānu: Yılın üçüncü ayıdır. Akadcada “dönem, mevsim” anlamına
gelmektedir. Metinlerde Sumercede “kerpiç yapma ayı” anlamına gelen “İTİ.SİG4(.GA)809” ideogramı ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise mayıs/haziran
ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir810.
Dumūzu/Du’ūzu: Yılın dördüncü ayıdır811. Tanrı Dumuzi’nin adından
türetilmiştir. Metinlerde Sumerce “İTİ.DUMU.Zİ” ve “tohum ekme ayı” anlamına gelen “İTİ.ŠU(.NUMUN.NA)812” ideogramı ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise
haziran/temmuz ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir813.
802 Samuel Greengus, “The Akkadian Calendar at Sippar”, Journal of the American Oriental Society, Vol.
107, No. 2, 1987, s. 209-210.
803 M. E. Cohen, age., 1993, s. 297-299.; Yigal Bloch, “Middle Assyrian Lunar Calendar and Chronology,
Living the Lunar Calendar, Oxford 2012, s. 20.; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 360-361.
804 M. E. Cohen, age., 1993, s. 19.; 805 CAD, N, II, s. 265.
806 S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. VIII.; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 362. 807 CAD, A, I, s. 230.
808 S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. VIII.; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 364. 809 CAD, S, s. 271.
810 S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. IX.; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 365. 811 J. Black, A. Green, age., 2017, s. 93.
812 CAD, T, s. 168.
Ābu: Yılın beşinci ayıdır (kökeni belirsizdir) ve metinlerde Sumerce “buğdayı
ayırma ayı” anlamına gelen “İTİ NE.NE.GAR814” ideogramı ile kullanılmıştır. Güneş
takviminde ise temmuz/ağustos ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir815.
Elūlu/Ulūlu: Yılın altıncı ayıdır. Bu ayın isminin kökeni hakkında iki farklı fikir
öne sürülmüştür. Bunlardan ilki ismin Akadca “arınmak” anlamına gelen “elēlu” fiilinden türetildiği yönündedir. Diğeri ise “övmek, bayram yapmak” anlamına gelen “alālu” fiilinden türetildiği ile ilgilidir. Bunların dışında metinlerde Sumerce “İTİ.KİN(.dİNANNA)816” ideogramı da kullanılmıştır. Güneş takviminde ise
ağustos/eylül ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir817.
Tašritu: Yılın yedinci ayıdır. Akadca “başlangıç” demektir. Metinlerde Sumerce
“İTİ.DU6(.KÙ)818” ideogramı ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise eylül/ekim ayları
aralığındaki günlere tekabül etmektedir819.
Araḫsamnu: Akadca “sekizinci ay” demektir. Metinlerde Sumerce
“İTİ.APİN(.DU8.A)820” ideogramı ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise ekim/kasım
ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir821.
Kislīmu: Yılın dokuzuncu ayıdır. İsmin kökeni bilinmemektedir. Metinlerde
Sumerce “İTİ.GAN.GAN.NA, İTİ.GAN.GAN.È, İTİ.GAN822” ideogramları ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise kasım/aralık ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir823.
Ṭebētu: Yılın 10. ayıdır. İsmin kökeni bilinmemektedir. Metinlerde Sumerce
“İTİ.AB.BA.È, İTİ.AB.È(.A), İTİ.AB(.BA)824” ideogramları ile kullanılmıştır. Güneş
takviminde ise aralık/ocak ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir825.
Šabātu: Yılın 11. ayıdır. Akadca “süpürmek, temizlemek” anlamına 814 CAD, A, I, s. 75.
815 S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. IX.; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 366. 816 CAD, U-W, s. 90.
817 Galip Çağırgan, “Babil Takviminde Ululu Ayının Anlamı ve Bu Ayda Yapılan Törenler”, IX. Türk
Tarih Kongresi, C. 1, Ankara 1986, s. 173.; S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. IX.; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 367.
818 CAD, T II, s. 297.
819 S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. IX.; .; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 368. 820 CAD, A II, s. 221.
821 S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. IX.; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 369. 822 CAD, K, s. 429.
823 S. F. Adalı, A. T. Görgü, age., 2017, s. IX.; H. H. Duymuş Florioti, agm., 2012, s. 370. 824 CAD, Ṭ, s. 66.
gelmektedir. Metinlerde Sumerce “İTİ.ZÍZ(.A.AN), İTİ.ZÍZ.A826” ideogramları ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise ocak/şubat ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir827.
Addaru: Yılın son ayıdır. İsmin kökeni belirsizdir. Metinlerde bu ay için
Sumerce “İTİ ŠE.KIN.KUD, İTİ.ŠE828” ideogramları ile kullanılmıştır. Güneş takviminde ise şubat/mart ayları aralığındaki günlere tekabül etmektedir829.
Söz konusu ay isimlerinden anlaşıldığı üzere Mezopotamya toplumları tarafından takvim özellikle tarım faaliyetleri830 için adeta bir kılavuz görevi görmüştür. Aynı zamanda bu takvimler kült uygulamalarının ne zaman yapılması gerektiği hakkında da bilgi vermişlerdir831. MÖ 18. yüzyıldan sonra bunların yanı sıra “tuğla kurutmak”, “ev inşa etmek”, “kuyu açmak”, “avlanmak”, “yemek yemek”, “alışveriş yapmak”, “evlenmek” ve “seyahate çıkmak” gibi konulardan bahseden takvimler de hazırlanmıştır. Bu takvimler bazı zamanların uğurlu ve uğursuz olarak sınıflandırıldığı ve söz konusu işlerin belirli bir günde ya da ayda yapılmasının iyi/uğurlu/uygun- kötü/uğursuz/uygunsuz olacağını belirleyen sıkı kuralları olan öngörülerin kaydedildiği “kehanet takvimi” mahiyetindedir832.