Mevâli

Mevâli, Arap olmayan Müslüman halklar için kullanılan bir terimdir. Mevâli, koruyucu, yardımcı, sahip, veli, hâmi sahip, dost; azat eden efendi; “azat edilen köle” anlamlarına gelen mevlâ kelimesinin çoğuludur.146

Cahiliyye Döneminde Mevâlî: İslâm’dan önce Câhiliyye Arap topluluğunun sınıfsal tabakalarından biri de Mevâlî adı verilen bir sınıftır. Mevâli için, esirler ile köleler arasında yer alan orta bir sınıf diyebiliriz. Bu sınıf, kişilerin doğal olarak oluşturmadığı, çeşitli nedenlerle sonradan oluşturulan bir sınıftır.

Mevâlînin birkaç çeşidi vardır. Şimdi bunları kısaca açıklayalım;

Itk Mevlâsı: Esir veya köle iken azad edilen şahsa bu isim verilmektedir. Herhangi bir köle, azad edildiği zaman Mevâli’den olur.147

Mevâli, onu azad eden kimsenin kabilesine mensup sayılır ve onunla akraba niteliği kazanırdı.148

Meselâ; Peygamberimizin amcası (Abbas)’ın Mevlâ’sı Benî Hâşim ile Kûreyş’in mevlâsı addedilirdi. Bir esiri çalıştığı bir işten veya başarıdan dolayı azad etmek Câhiliyye döneminde âdetti. Bir kişi kölesine “şu işi yaparsan hürsün” derdi. O köle de o işi yaptığında hür olur ve sahibinin mevlâsı kabul edilirdi.149

Mevâli, efendisinin aşiretinin

144_{Dûrî, İlk Dönem İslâm Tarihi, s. 69.}

145_{Apak, Asabiyet ve Erken Dönem İslâm Siyasî Tarihindeki Etkileri, s. 34.}

146_{İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. 15, s. 408-409; Topaloğlu, “Mevlâ”, DİA, Ankara 2004, c. 29, s. 440.}

147_{Corci Zeydan, b. Habîb, İslâm Medeniyeti Tarihi, Çev. Zeki Megamiz, İstanbul 1974, c. 4, s. 38.}

148_{Çağatay, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, s. 107.}

ismini taşırdı. Mevlâ kelimesi ile aşirete bağlılık ifade edilirdi ki, bu bağlılık kan bağı değil, toplumsal bağ idi. Bir başka durum da, fethedilen ülkelerin halkından esir veya köle olmadıkları halde bir Arap ya da Arap kabilesi vasıtasıyla İslâm’ı kabul ederek onların mevâlîsi sayılan Arap olmayan Müslümanlardı. Başka bir şekli ise, kabile anlayışına dayalı sosyal yapıda iyi bir yer edinebilmek için güçlü Arap kabilelerinden biriyle velâ (himaye) akdi yaparak onun himayesine giren gayri Arap Müslümanlardı. Vela bağı yardımlaşmayı gerektirirdi. Mevâli, efendilerinin hizmetlerini yaptıkları gibi, zor durumlarında da yanlarında olurlardı. Savaş olduğu zaman ise yanlarında savaşa katılırlardı.150

Bazı zaman da azad etme işi, köle ile sahibi arasında yapılan bir anlaşma üzerine satış suretiyle olurdu ki, buna mükâtebe denilmekteydi.151 Kölenin değeri belirlenir ve kölenin bu meblağı çalışıp ödeyince azad olacağına dair bir senet yapılır ve köle Mevâlî’den sayılırdı. Ödeme işi anlaşmaya göre değişir bazen taksitle de olabilirdi.152

Bazen de mevlâ, azâd eden sahibinin şehrine intisab edilirdi. “Falanca kimse Mekke şehrinin ya da Medine şehrinin mevlâsıdır” derlerdi.153

Azad etme işi bazı zaman da hiçbir bağa ve koşula bağlanmazdı ki, bu tür azad işine “Itk-ı Saibe” adı verilirdi. Bu tür azadda, azad eden azad etme işlemi sırasında “Sen Saibesin”154

yani “Senin velân yoktur” derdi, köle veya câriye bu şekilde azad edilmiş olurdu.

Akl Mevlâsı: Hilf yahut İstina mevlâsı da denilen bu Mevâli türü, herhangi bir şahsın başka bir şahsa her ne şekilde olursa olsun bir hizmet, bir ittifak ya da bir aileye katılma ile intisap etmesi ve bu intisabın yıllarca hatta asırlarca devam etmesinden meydana gelirdi.155

150

Hammas, Haydar, “Emevîler Döneminde Mevâli ve Zımmîlerin İdaredeki Rolü” (el- İdare fi’l- Asri’l-Emevî, Şam 1978, s. 337-357’nin çevirisi), Çev. İrfan Aycan, AÜİFD, Ankara 1997, c. 37, s. 177.

151_{Akoğlu, Câhiliyye Dönemi Arap Kültürünün Mezheplerin Doğuşuna Etkisi, s. 19.}

152_{Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, c. 4, s. 38.} 153

Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, c. 4, s. 38.

154_{Çağatay, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, s. 107.}

155_{Kılıçlı, Mustafa, Arap Edebiyatında Şuubiyye, İstanbul 1992, s. 26; Akoğlu, Câhiliyye Dönemi Arap}

Rahm Mevlâsı: Bu mevlâlık türü de bir kabilenin Mevâlisinden biri ile evlenmek sureti ile meydana gelirdi.156

Mevâli meselesinde en önemli konu miras meselesi idi. Itk mevlâsına varis olunur; fakat o vâris olamazdı. Akd mevlâsına ne vâris olunur ne de o vâris olabilirdi. Rahm mevlâsı ise hem vâris olur hem de kendisine vâris olunurdu.157

Romalılarda da bu müessese vardı ve kendi azadlılarının mirasını yahut çalışmaktan ve saireden kazandıkları paranın üçte birini alırlardı. Bundan başka şayet bu azadlıların varisi olmazsa azad sahipleri bütün mirasa sahip olurlardı.158

Hürlerin alt tabakasında esirlerin üst tabakasında bulunan ve öyle kabul edilen Mevâli, köleler gibi alınıp satılamazdı. Şu da var ki Mevla hür bir kız veya kadınla evlenemezdi. Mevlâ, hür bir kimsenin ödemesi gereken diyetin ancak yarısını öderdi. Kısas olaylarında da hür kimselerin ödemeleri gereken cezaların ancak yarısını öderlerdi.159

Görülüyor ki Mevâli, yaşantı biçimi olarak kölelerin üstünde bir tabakayı oluşturmasına rağmen, hürlere göre bazı problemleri olan fakat köle veya câriyelere göre sosyal hayat ve yaşantı yönünden nispeten daha iyi konumda bulunan kimselerdi.160

Emeviler Döneminde Mevâlî: Emeviler döneminde Arap kökenli Müslümanlar “hürr/özgür”, Arap kökenli olmayan Müslümanlar ise “mevâlî” olarak isimlendirilmiş ve bu kullanım yaygınlık kazanmıştır. Genel olarak Mevâli, İslâmiyetten sonra da varlığını devam ettirmiş ve zaman zaman “Hamra”161

terimi ile de anılmıştır. Mevâlî, terim anlamında ilk defa İslâmî fetihlerin ardından kendi istekleriyle Müslüman olan, çoğunluğunu doğuda İranlılar ve Türkler’in, Kuzey Afrika ve Endülüs'te Berberilerin, Mısır'da Kıbtîler'in oluşturduğu gayri Arap Müslümanları ifade etmek üzere kullanılmaya başlanmıştır.162

Arap kabileleri, fetih ordusu olarak çeşitli ülkelere dağılmış olduğundan, Medine veya Kûfe ve Basra’da kalanlar, ya askere alınmayanlar, ya da askere

156_{Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, c. 4, s. 38.}

157_{Akoğlu, Câhiliyye Dönemi Arap Kültürünün Mezheplerin Doğuşuna Etkisi, s. 20.}

158_{Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, c. 4, s. 38.}

159_{Çağatay, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, s. 133.}

160_{Akoğlu, Câhiliyye Dönemi Arap Kültürünün Mezheplerin Doğuşuna Etkisi, s. 21.}

161_{Çağatay, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, s. 107.}

alınmayanlar hükmünde olan diğer insanlardı. Mevâli, hukuki açıdan özgür olmalarına rağmen fiilî olarak Araplarla aynı mertebede kabul edilmezdi. Onlara künye verilmez, yalnızca adlarıyla ve şanlarıyla çağırılırdı. Araplar onlarla aynı safta yürümezler, törende onları öne geçirmezlerdi. Yaşı, erdemi ve bilgisi dolayısıyla mevlâya yemek verseler bile, dışarıdan bakanın Arap olmadığını ayırt etmesi için, Mevâliyi sofranın bir köşesine iliştirirlerdi.163

Emevî yöneticileri, genelde onları siyasî makamlara getirmedikleri gibi, kadılığa bile nadiren tayin ederlerdi. Araplar, kızlarını Mevâliye vermek istemez, bunun da ötesinde, mevâlîyi sosyal ilişkiler alanında daha aşağı mertebeye düşüren aristokratik tavır gösterirlerdi.164

Dolayısıyla, işte Arap aristokrasisi, savaşlardan elde ettikleri ganimet, fey ve atâdan büyük servetler kazanıp lüks içinde yaşarken, fetihe asker olarak katılsalar bile mevâlî, bunlardan yoksun bırakılırdı. Mevâli kendilerine kalan sanat, ev işi, çiftçilik ve öğretim işlerinde çalışarak geçinirlerdi.165

Mevâli, sosyal bir yer edinmek amacıyla ticaret, sarraflık ve serbest işlerde çalışmak suretiyle “kabile”yi aşma çabalarını sürdürmüşlerdir. Mevâli ikinci sınıf muamelesi görmesine rağmen içlerinden düşünce, din ve siyaset alanında seçkinler ortaya çıkarmışlardır. Bazıları, halifenin, emirlerin ve memurların çevresinde bulunmuş, devletin siyasetini etkilemişlerdir.166

Aynı zamanda mevâlî, saygın bir sosyal mertebeyi, saygınlık kazanabilecekleri alanın, ilim alanı olduğunu kavramış, onların pek çoğu dinde derinleşmeye, Hz. Peygamber’in haberlerini ve hadislerini toplamaya yönelmişlerdir. Çok geçmeden Mevâliyi, özellikle sahabe kuşağından sonra, ilim alanında ön plana çıkmıştır. Fıkıh, hadis ve diğer alanlarda uğraşmışlar ve bu ilim dallarının kurucusu olmuşlardır.167 Bu gelişme zamanla Arap aristokrasisine baskı yapan ve onları tehdit eden sosyal bir güç olmalarına yol açacaktır. Nitekim Mevâli, bunun sonucu olarak Kûfe’de Arapların eşrafını camilerin ilk saflarında sıkıştırmaya başlayacak kadar kalabalıklaşmışlardır. Özellikle devletin merkezi olan Şam’da Muâviye’yi korkuya sevk edecek ve bir kısmını öldürmeyi düşündürtecek kadar çoğalmışlardır.

163_{Câbirî, Muhammed Âbid, İslâm’da Siyasal Akıl, Çev. Vecdi Akyüz, Kitâbevi Yay., İstanbul 1997,}

s. 484.

164_{Bkz. Yiğit, “Mevâli”, DİA, c. 29, s. 424-426.}

165

Lewis Bernard, Tarihte Araplar, Çev. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 1979, İÜEF. Yay., s. 98; Câbirî, İslâm’da Siyasal Akıl, s. 481-482; Dûri, İslâm İktisat Tarihine Giriş, s. 149.

166_{Câbirî, İslâm’da Siyasal Akıl, s. 486-487.} 167_{Câbirî, İslâm’da Siyasal Akıl, s. 482.}

Mevâlî’nin sayısında gözle görülen bu artış, Emevî yönetimini endişeye sevk etmiş, Emevî yönetimi açısından gerekli tedbirlerin alınmasına yol açmıştır. Ayrıca, doğuyu fethetmekle yükümlü Arap ordularının merkezi olan Basra’da ise, Mevâlînin ve yabancıların sayısı hızla artarak H. 50 yılında kent halkının üçte birine ulaştığı rivayet edilir.168

Sonuç olarak Mevâli, tarih içerisinde kölelerden daha farklı faaliyetlerde bulunmuş siyasî arenada da boy göstermiştir. Mevâlî, devleti yıkılışa götüren önemli isyanlarda bulunduğu gibi, mezheplerin oluşmasında etki etmiş ve bazı mezheplerle birlikte hareket etmiştir. Kısacası Mevâli, ekonomik ve siyasî birçok alanda önemli etkinliklerde bulunmuştur.