Meselle İlgili Kaynaklar:

derlemeleriyle ilgili pek çok esere rahatlıkla ulaĢtığı anlaĢılmaktadır. Mesel kaynaklarını fazlasıyla bulan Hâmid Efendi, her ne kadar zikrettiğimiz manzumede baĢvurduğu veya bulduğu kaynakları belirtmese de metin içerisinde yer yer istifade ettiği kaynakları zikretmiĢtir. Yararlanılan kaynaklar incelendiğinde bazılarının doğrudan meselle ilgili bazılarının ise meselle ilgili olmadığı dikkat çekmektedir. Hâmid Efendi‟nin meselle ilgili ve ilgisiz kaynaklara baĢvurmasıyla Ģerh ettiği esere telif hüviyeti kazandırmak istediğini söylemek yerinde bir tespit olacaktır.

Hâmid Efendi meselle ilgili kaynaklardan en çok Meydânî'nin Mecma'u'l-Emsâl ve ZemahĢerî'nin el-Müsteksâ fî Emsâli'l-„Arab adlı eserlerinden yararlanmıĢtır. Doğrudan meselle ilgili olmayan kaynaklardan ise daha çok Terceme-i Kâmûs eserinden istifade ettiği görülür. Ayrıca Ġbnü'l-Esîr'in en-Nihâye fî Garîbi'l-Hadîsi ve'l-Eser‟i, Harîrî'nin

Makâmât‟ı, Ġbnü Bassâm'ın ez-Zahîretü fî Mahâsini Ehli'l-Cezîreti adlı eserleri Hâmid

Efendi için önemli baĢvuru kaynaklarıdır. ġârih, eserinin belli yerlerinde kullandığı mesele uygun olarak ''kütüb-ı fıkhiyye'', ''kütüb-i ehâdîs'' ve ''kütüb-i tıbbiyye'' ifadeleriyle fıkıh, hadis ve tıp kaynaklarına da müracaat ettiğini belirtmiĢ olur. Bütün bu gayretlerin sonucunda Ģârihin kendi eserine telif hüviyetini kazandırmaya çalıĢtığını, onu Ģerh veya tercümeden daha kıymetli bir boyuta taĢımak isteğini söyleyebiliriz. ġârihin istifade ettiği kaynakları derleyip bunları meselle ilgili ve ilgisiz olmak üzere iki gruba ayırarak kısaca tanıtmak isteriz:

3.4.1. Meselle İlgili Kaynaklar:

3.4.1.1. Meydânî (ö. 518/1124 ), Mecmau'l-Emsâl Ünlü Arap edebiyatçı Meydânî'nin114

asıl adı Ahmed bin Muhammed el-Meydânî en-NiĢâbûrî olup NiĢâbur Ģehrinin Meydân-ı Ziyâd mahallesinde dünyaya gelmiĢtir. Tahsilini NiĢâbur'da yapan Meydânî, sarf, nahiv, tefsir, fıkıh ve lügat gibi dersleri aldıktan sonra öğrenimini tamamlamıĢ; Ebu Cafer el-Beyhâkî, Abdülkerîm es-Sinvânî

114 Hayatı ve eserleriyle ilgili detaylı bilgi için bkz: Zülfikar Tüccar, ''Meydânî, Ahmed b. Muhammed'', DİA, (Ġstanbul: 2004), c. 29, s. 501-502.

40

ve Yusuf Hüviyyî gibi dönemin önemli Ģahsiyetlerini de yetiĢtirmiĢtir. Meydânî'nin Ģöhret kazanması Arapça mesel konusunda yaptığı çalıĢmalara dayanmaktadır.115

Özellikle Arap dünyasında Meydânî'ye Ģöhret kazandıran Mecma'u'l-Emsâl'in Arapça mesellere dair dönemin en iyi ve en kapsamlı çalıĢması olduğunu söylemek gerekir. Ġki ciltten oluĢan bu eser 30 bâbdır. Eserde alfabetik olarak sıralanmıĢ 6000 civarında mesel bulunmaktadır. Eserin ilk 28 bâbının her birisi Arap alfabesine göre sıralanmıĢ ve isimlendirilmiĢtir. BaĢka bir deyiĢle eserde, 28 harften oluĢan Arapça harflerinin her birisi için bir bölüm oluĢturulmuĢtur. Meydânî, genellikle her bâbdan önce kısa ve özlü sözler anlamına gelen mu‟cez meselleri ardından ''ef'al '' vezniyle baĢlayan meselleri, daha sonra müvelled mesel denen Abbâsî döneminde söylenmiĢ meselleri zikreder. Derleyici, eserinde derlediği mesellerin çoğunun (müvelled meseller hâriç) anlamlarını, kullanım yerleriyle hikâye veya menĢelerini anlatmaya özen göstermiĢtir. Müvelled meselleri ise sıralamıĢ ancak onlarla ilgili detaylı bilgi vermemiĢtir. 29. bâbda ise Arap günleri diye bilinen ''Eyyâmu'l Arab'' baĢlığın altında Cahiliye ve Ġslam devirlerindeki savaĢların adını zikretmiĢtir. Bu bâbda 93 savaĢtan bahsetmiĢ onlarla ilgili kısa bilgiler vermiĢtir. Eserin 30. bâbında ise Hz. Peygamber‟e ait hadislerle halifelere ait hikmetli sözlere yer vermiĢtir.

Şerh-i Mezâmînü'l-Emsâl eserine genel olarak bakıldığında Ģârihin söz konusu eserini

oluĢtururken daha çok Meydânî'nin Mecma'u'l-Emsâl eserinden istifade ettiği fark edilir. Kullandığı metot, bölüm sayısı, Ģerh ve telif yöntemi bakımından ciddi bir benzerliğin olduğunu tespit etmekteyiz. Hâmid Efendi de eserinde bu duruma sık sık atıfta bulunur, Meydanî‟den azami ölçüde yararlandığını, eserinin çok önemli olduğunu anlatır.

3.4.1.2. Zemahşerî (ö. 538/1144), el-Müsteksâ fî-Emsâli'l-Arabi Nahiv, lügat ve edebiyata vakıf olan ZemahĢerî116

Harizm bölgesinde ZemahĢer Ģehrine yakın bir köy olan TaĢavuz‟da ve kayıtlara göre 467/1075 tarihinde doğmuĢtur. Irak, Horasan ve Mekke-i Mükerreme gibi çeĢitli yerleri gezen ZemahĢerî edebiyat, lügat, nahiv, sarf ve tefsir alanlarında çeĢitli eserler telif etmiĢtir. ZemahĢerî Mekke'de

115 Fatih Öz, ''Arap Emsâlinin OluĢumunda Ayet ve Hadislerin Etkisi ve el-Meydânî'nin Mecma'u'l-Emsâl Örneği'', (Yüksek Lisans Tezi, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2015), s. 20-23

116 Hayatı ve eserleriyle ilgili detaylı bilgi için bkz. Mustafa Öztürk, M. Suat Mert Oğlu, ''ZemahĢerî'', DİA, (Ġstanbul: 2013), c. 44, s. 235.

41

Kâbe‟ye yakın bir yerde uzun süre mücavere ettiği için kendisine Allah'ın komĢusu anlamına gelen ''câru'llâh'' lakabı verilmiĢtir.

Mesel alanında telif ettiği el-Müsteksâ fî Emsâli'l-Arab Arap edebiyatının önemli mesel kaynaklarından biri olarak kabul edilir. ZemahĢerî, içinde 3500 civarında mesel bulunan eserini alfabetik sıralamıĢtır. Eser 28 bölümdür. Yapısı itibariyle bir lügat olarak görülen bu eserde ''ef'al '' ile baĢlayan meseller için ayrı bir bölüm tutulmamıĢ, harf tertibine göre her Ģey sırasıyla verilmiĢtir. ZemahĢerî derlediği mesellerin anlam, bağlam ve asıl hikâyelerini Ģerh edip çoğu yerde onlara delil olarak ayet, hadis ve Ģiir örnekleri eklemiĢtir. Ayrıca bazı meselleri dil yönünden inceleyerek kendi görüĢ ve düĢünceleriyle bilinen dilcilerin konu hakkındaki görüĢlerine de yer vermiĢtir.

Âsımzâde Hâmid, Şerh-i Mezâmînü'l-Emsâl‟in pek çok yerinde ZemahĢerî'nin özellikle dil yönündeki görüĢ ve fikirlerinden yararlanmıĢ, bunu bir yöntem olarak kendi eserine aktarmıĢtır. Âsımzâde Hâmid, ZemahĢerî‟ye ait beğendiği yorumları Türkçeye çevirip kullanır, katılmadığı düĢünceleri ise reddedip kendi düĢüncesini dile getirir.

3.4.1.3. İsfahânî (ö. 351/962), ed-Durretu'l-Fâhiretu fi'l-Emsâli'l-letî alâ Ef'al Asıl adı Hamza bin Hasan olan Ġsfahânî117

X. yüzyılda Ġsfahan'da dünyaya gelmiĢ ve orada yaĢamıĢtır. Bağdat'a defalarca giden Isfahânî, orada alimlerle görüĢüp onlardan nahiv, lügat, tarih, tıp, felsefe ve edebiyat gibi ilimleri öğrenmiĢtir. Kendisinden bahseden kaynaklara bakıldığında onun iyi bir müellif olduğu anlaĢılmaktadır.118

Ġsfahânî, ed-Durretu'l-Fâhiretu fi'l-Emsâli'l-letî alâ Ef'al adlı eserinde sadece “ef'al” vezniyle baĢlayan meselleri derlemiĢtir. 30 bölümden oluĢan bu eserin ilk 28 bölümünde geçen meseller Arap harflerine göre tasnif edilmiĢtir. Eserin 29. bölümünde ise “müvelled” meseller bulunurken 30. bölümünde ise mesel haline gelen veciz sözlere yer verilmiĢtir. Hakikaten bu eser “ef'al” vezniyle baĢlayan mesellere dair telif edilmiĢ en büyük eserdir.

117 Hayatı ve eserleriyle ilgili detaylı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, ''Hamza el-Ġsfahânî'', DİA, (Ġstanbul: 1997), c. 15, s. 513-514.

42

Hâmid Efendi, “ef'al” vezinli meseller konusunda Ġsfahânî'nin bu eserinden hayli istifade etmiĢtir. Onun metodundan ve yaklaĢımından etkilenerek kendi eserinde bu tür mesellere bölüm ayırmıĢtır.