Şerh-i Mezâmînü'l-Emsâl

ÇalıĢmamızın ana konusunu oluĢturan “Şerh-i Mezâmînü'l-Emsâl” teferruatlı olarak tezimizin üçüncü bölümünde ele alınmıĢtır.

34

BÖLÜM 3: ŞERH-İ MEZÂMÎNÜ'L-EMSÂL'İN İNCELENMESİ

Âsımzâde Hâmid'in bu eseri Ġstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi'nde

Terceme-i Mezâmînü'l-Emsâl baĢlığıyla geçmektedir. Ancak eser, baĢından sonuna

kadar okunup incelendikten sonra onun bir tercüme örneği değil yapı ve içeriği bakımından bir Ģerh özelliği taĢıdığı anlaĢılmaktadır. Ayrıca, Âsımzâde Hâmid kendi eserinin ikinci mukaddimesinde ''Şerh-i Mezâmînü'l-Emsâl'' ifadesiyle derlediği meselleri Ģerh edeceğini açık bir dille söylemiĢtir. Bir eserin tercüme olarak değerlendirilmesi için tercüme edilen kaynağın referans gösterilmesi gerekmektedir. Ancak Ģârihin söz konusu eseri oluĢtururken tek bir kaynağa bağlı kalmayıp birçok eserden faydalandığı görülmüĢtür. ġârihin, ele aldığı meselin anlatımında farklı yazarların görüĢlerini bir araya getirirken aynı zamanda kendi ifadeleri ile yorumlaması bu eserin bir Ģerh örneği olduğunu gösterir.

Bu bilgiler ıĢığında, eserin Ġstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi'ndeki nüshasının zahriyesinde geçen baĢlığın sonradan eklendiği ihtimali akla gelmektedir. Bu nedenle ayrıntılı biçimde incelediğimiz eserin baĢlığını Şerh-i Mezâmînü'l-Emsâl olarak değiĢtirdik.

Âsımzâde Hâmid tarafından kaleme alınan Şerh-i Mezâmînü'l-Emsâl tek nüshalı olup Ġstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi'nde 5599 numarada kayıtlıdır. Hâmid Efendi, bu eserde Arap edebiyatında mesel alanında telif edilmiĢ çeĢitli kaynaklara müracaat ederek farklı konulardaki mesellerin Ģerhini yapmıĢtır.

Şerh-i Mezâmînü'l-Emsâl toplam 253 varaktan oluĢmaktadır. Eserde biri üç varaklık

diğeri çeyrek varaklık olmak üzere iki giriĢ bulunmaktadır. ġârih, eserin baĢında üç varaktan oluĢan birinci giriĢte besmele ile baĢlayıp ''feilâtün mefâilün feilün'' vezinli mesnevi Ģeklinde telif edilmiĢ bir manzûmeye yer verir. Söz konusu 2a-4b varakları arasında yer alan bu giriĢteki besmeleden sonra hamdele, salvele ve methiye yer almaktadır. ġârih, mukaddime olarak sayabileceğimiz bu giriĢte öncelikle Allah'a hamd eder, onun nimetlerini sayar, Ģükreder; sonra nur sahibi olan Hz. Muhammed‟e salat ve

109 Rababa Rababa, Âsımzâde Hâmid ve Terceme-i Mezâmînu'l-Emsâl Adlı Eseri, Türük Uluslararası Dil, Edebiyat, ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 17, 2019/07, s. 280-294.

35

selam getirir. Ardından ''bundan sonra'' anlamına gelen ''ba'de zâ'' terkibini kullanarak Sultan II. Mahmud (1785-1839)'u süslü sözlerle övmeye baĢlar. ġârih, sultanı methettiği beyitlerde mecaz, kinaye ve teĢbih gibi çeĢitli sanatlar kullanarak onun cömertliğini, adâletini, güçlüğünü ve ahlakını tasvir eder. Daha sonra babası Âsım'ın hazırladığı Terceme-i Kâmûs'un basılmasından bahsedip fermanı çıkaran sultanın söz konusu bu Kâmus'un tamamlanabilmesi için babasına yardım ettiğini minnetle hatırlar.

Yine bu giriĢte Ģârih, kendi eserinden bahsedip onunla ilgili kısa bilgiler vererek izlediği metodu Ģöyle anlatır:

Istılâhât-ı pür-nükât-ı Arab O kitâb içre mündericdir heb Menşe‟ ü madribi ile emsâl O kitâb içre oldı mâl-â-mâl (3a)

Aktarılan bu iki beyitte kendi eserinin ince anlamlı sözlerle dolu olup içinde asıl menĢeleri ve kullanım yerleri açıklanmıĢ mesellerin bulunduklarını beyan eder. Bu genel tanımlamadan sonra kendi eserinin yazılış sebebinden bahsetmeye baĢlar:

Nef„i çokdur durûb-ı emsâliñ

Bildirir hâlini geçen hâlin

Pür-„iber kıssalar beyân eyler Hâl-i mâzîyi hep „ayân eyler Hisse-i pür-fevâ‟id ahz olunur Çok garâ‟ib hikâyeler bulunur Mesele raġbet itdi ehl-i fuhûl Çün sudûr itdi çok kelâm-ı Resûl Niçe âyetleri berây-ı misâl Kıldı îrâd hazret-i Müte„âl Meseliñ nef„i çün hüveydâdır Zūr-bâzû-yı şi„r ü inşâdır Şi„r ü inşâ anuñla muhkem olur Kime îrâd olunsa mülzem olur Üdebânıñ cemî„-i âsârı Şu„arâ-yı kirâmıñ eş„ârı Meseliñ sünnet oldı ta„bîri

36

Safahât-ı derûna tahrîri Hûb teşbîh ile müveşşahdır Serd emsâl ile musarrahdır Lîk lâzımdır aslını tefhîm

Madribin dahı eylemek terkîm (3a)

Sebeb-i telifteki bu beyitlerde Ģârih, mesellerin yararlı olup geçmiĢ insanların durum ve garip hikâyelerini beyan ettiklerini söyler. Ġçinde ibret ve öğüt taĢıyan bu mesellerin çok önemli olduğunu, eski Ģair ve yazarlar tarafından önerildiklerini ifade eder. Yine bu beyitlere göre, meselin hem Ģiir hem de nesir için önemli olduğunu, anlamı güçlendirdiğini ve metinlere süs verdiğini söyler. Daha sonra mesel kullanımının sünnet olduğunu söyleyen Ģârih, edebiyatçıların da kendi yazdıklarını hep mesellerle süslediklerini hatırlatır. Kısaca eserinin sebeb-i telif bölümünde kullanılması sünnet olarak kabul edilen mesellerin insanlara faydalı oldukları, içinde ibretli hikâyeler taĢıdıkları ve edebiyatçıların ürünlerini süsleme gibi özelliklerinin bulunduğu anlatılır. Meselleri yararlı bulan Hâmid Efendi,

Niçe emsâlden kütüb buldum

Safha-zîb-i tetebbu‘ât oldum

beytiyle bu sahada hayli kaynakları bulup onlardan yararlandığını ifade eder.110

ġârih daha sonra eserde izlediği yöntemi beyan eder. Ona göre kendi eserinde derlediği mesellerin anlamları, kullanım yerleri ve asıl hikâyeleri bulunur.111

Manzumeyi yönteme dair birkaç beyitle bitiren Ģârih, çeyrek varaktan oluĢan ikinci giriĢe geçer. Bu giriĢte besmele, hamdele ve salveleden sonra derlediği Arapça meselleri Ģerh edeceğini dile getirip Ģöyle söyler:

''El-ḥamdu'lillāhi'l-munezzehi ‘ani'l-eşbāhi ve'l-emŝāli, ve'ś-śalātu ‘alā seyyidinā Muḥammed elleźī huve mevridu't-tecellī ve'l-cemāli, ve ‘alā ālihi ve aśḥābihi elleźīne ķama‘ū bi-đurūbi's-seyfi uśūle eşcāri'đ-đalāli ve ba‘d, fel-neşra bi-tevfīķi'l-meliki'l-mute‘āli ilā mā va‘adnā min şerḥ-i meżāmīni'l-emŝāli, fe-neķūlu: (5b)''112

110 Âsımzâde Hâmid'in yararlandığı kaynaklar hakkındaki bilgiler detaylı olarak verilmiĢtir. bkz: s.38-46.

111 Bu bölüme Ģerh metodu baĢlığında geniĢ olarak değinilmiĢtir. bkz. s. 196.

112

Benzer ve emsaldan uzak olan yüce Allâhʼa hamd olsun. Hakikat ve güzelliğin kaynağı olan efendimiz Muhammed'e, dalalet ağaçlarının köklerini kılıç vuruĢlarıyla kaldıran ailesi ve arkadaĢlarına salat ve selam olsun. Yüce Melikʼin tevfikiyle söz ettiğimiz gibi mesellerin mazmunlarını anlatmaya baĢlayalım. ĠĢte diyoruz ki: