Merkez bankası parası karşılığında ihraç edilen elektronik paranın

Merkez bankasının, e-paraları merkez bankası parasına mukabele ihraç etmesi, bağımsız para birimi karşılığı ihraç edilmesinden daha anlamlı olmaktadır. Çünkü bağımsız bir para şeklinde arz edilmesi durumunda hem kendi itibari paralarına ikame yaratmış olacak hem de para arzı artışı enflasyon baskısı ortaya çıkaracaktır. Günümüz ülkelerinde, ekonomik birimler ön ödemenin yapıldığı elektronik para yüklenmiş kartlar ya da e-cüzdanları kısmen kullanmaktadır. Bu durum ekonomilerde kağıt para ve e- paranın birlikte kullanılmasını sağlayacaktır. İlerleyen dönemlerde bireylerin elektronik paralar hakkında tam bilgiye sahip olması ve kullanımının artması kâğıt paraların yürürlükten kalkmasına neden olabilecektir (Çavuşoğlu, 2015).

Sekil 4.3. Parasal büyüklükler arasındaki ilişki

Rezerv para, merkez bankası tarafından ekonomiye sunulan banknotlar olan emisyon, bankalar mevduatı, ekonomideki fon hesapları ile banka dışı birimlerin mevduatlarının toplanmasıyla elde edilir. Rezerv paranın en elzem iki unsurunu, banka mevduatı ile emisyon miktarı oluşturmaktadır. Banka mevduatı; bankaların ülke merkez bankası kasasında tuttukları serbest mevduat ve zorunlu karşılıklardan meydana gelmekte ve rezerv olarak da ifade edilmektedir (TCMB, 2006).

Parasal taban ise rezerv paraya merkez bankasının para politikaları çerçevesinde likiditeyi düzenlemek için yaptığı açık piyasa işlemlerinin eklenmesiyle elde

Emisyon Bankalar Mevduatı

Fon Hesapları

Banka Dışı Kesim Mevduatı

Açık Piyasa İşlemleri Kamunun TL Mevduatı Rezerv Para Parasal Taban Merkez Bankası Parası Bankalar Zorunlu Karşılık Bankalar Serbest İmkânı

edilmektedir. Parasal tabana kamunun TL mevduatlarının eklenmesiyle de Merkez Bankası para elde edilecektir (TCMB, 2006).

M1 para arzı: Dolaşımdaki para + Vadesiz mevduat

Para arzı, ülke ekonomisinde piyasalarda bulunan mevcut para miktarına denilmektedir ve M harfiyle ifade edilmektedir. Para arzı, emisyon hacminden büyük olmakta yani piyasadaki banknotlar ile madeni paralara başka unsurlarda eklenmektedir (Eğilmez, 2018 a).

Merkez bankası vasıtasıyla arz edilen e-paranın ekonomiye adapte olması sonucunda kullanımının artması ve kağıt paranın yerine geçmesi para arzı ve parasal taban denklemleri değişikliğe neden olacak yine e-paranın emisyon hacminin (kağıt + madeni para) yerini alması m1 para arzı tanımını değiştirecektir (Çavuşoğlu, 2015).

, Merkez bankasının piyasaya ihraç ettiği elektronik paranın ekonomik birimler tarafından talebini ifade etmektedir.

Bu anlamda merkez bankasının para yerine tamamen elektronik para ihraç etmesi ekonomide değişim görevinin elektronik cihazlara geçmesinden öte bir sonuç çıkarmayacak ve merkez bankası bilançosunda ve para politikasında değişikliğe neden olmayacaktır (Çavuşoğlu, 2015).

Elektronik para ihraç edebilen bir diğer unsurda bankalardır. Bankaların kendi elektronik paralarını ihraç etmeleri durumunda, bireyler bankalara ön ödeme yaparak e- para talep edecek böylece bankaların nakit varlıkları artacaktır. Bankalar, nakit varlıklarının artmasıyla, optimum düzeyi aşan varlıklarını merkez bankalarına geri verecektir. Bu durum merkez bankalarının toplam rezerv miktarının artmasına neden olacak, bankaların merkez bankasında bulunan rezerv miktarındaki artışla beraber ekonomide likidite fazlası meydana gelecektir. Merkez bankası bu likidite fazlasını varlık satarak azaltma yoluna gidecek ve böylece merkez bankası bilançosunda azalma

oluşacaktır. Bu daralma merkez bankalarının para politikasını önemli ölçüde etkileyebilecektir (Berentsen, 1997).

Yine bankalar aracılığıyla elektronik paranın ihracı, paranın mübadele aracı olma işlevini üstlenmekte ve ekonomik birimler adına potansiyel bir ödeme aracı olmaktadır. Bu anlamda bankaların e-para ihracı parasal tabanda küçülme, senyoraj gelirlerinde düşme, paranın ekonomideki dolaşım hızında artış ve banka rezervlerinde azalma gibi sonuçlar doğurarak ekonomiyi etkileyecektir (Çavuşoğlu, 2015).

Sonuç olarak bankaların elektronik para ihraç etmesi bilançolarının önemli bir parçasını oluşturan banknot ve madeni paraların yerini elektronik paralara kaptırmasına neden olacaktır. Bu durum bankaların rezervinde artışa, merkez bankalarının bilançolarında azalışa neden olacaktır. Yine hane halkının büyük çapta elektronik para kullanımı likiditeyi açık piyasa işlemleri yaparak düzenleme işlevini gerçekleştirmede etkisiz kılacaktır (Reddy, 2002).

Bankalar aracılığıyla merkez bankası parasına mukabele çıkarılan elektronik para bankaların özel bir mevduatı olarak kabul edilebilmektedir. Ekonomik birimler bu mevduata bankalara ön ödeme gerçekleştirerek satın alabileceklerdir. Bireylerin bankalarda elektronik para satın almaları esasen bankada hesap açmakla aynı işlevi görmektedir. Bu durumda elektronik paranın m1 para arzı üzerindeki etkisi kavramsal olarak geleneksel mevduatın etkisiyle aynı olmaktadır (Sardoni ve Verde, 2002).

Bu nedenle m1 para arzı olan dolaşımdaki nakit ve vadesiz mevduat denklemine elektronik paranın eklenmesi gerekmektedir.

M1 para arzının sabit olduğu bir ekonomide e-para ihracının ( ) ve satın alımının artması dolaşımdaki nakit ( ve vadesiz mevduat ( ) miktarının azalmasına neden olacağı söylenebilir.

Merkez bankası karşılığı elektronik para ihraç edebilecek başka bir unsurda elektronik para kuruluşlarıdır. Bankacılık sektörü dışındaki firmalar tarafında elektronik para ihracının teknik olarak bankalarla aynı özelliğe sahip olmakta ancak bu kuruluşların bankalar gibi merkez bankası denetimi altında olmamaları ekonomik anlamda bazı etkiler doğurmaktadır (Sardoni ve Verde, 2002).

Bu farklılıkların temelinde, elektronik para kuruluşlarının arz ettikleri e-para karşılığında topladıkları fonları ekonomide kredi olarak kullandıramamaları, toplam fonlar karşılığında merkez bankasında zorunlu karşılık bulunduramamaları, likidite gereksinimlerini merkez bankasında karşılayamamaları ve bankalar gibi sıkı denetime dâhil edilmemeleri söylenebilecektir (Çavuşoğlu, 2015).

Elektronik para ihraç eden kuruluşların ortaya çıkardığı farklılıkların çözümü ECB raporunda ele alınmıştır. Bu anlamda (ECB, 2000);

 Elektronik para ihraç eden kuruluşların denetimine tabii tutulması

 Elektronik para programlarının şeffaf yasal düzenlemelere bağlanması

 Merkez bankası para politikası için gerekli bilgileri sağlaması

 Tüm elektronik para ihraçlarının rezerv zorunlulukları yerine getirmesi gerektiği dile getirilmiştir.

Elektronik para ihraç edenlerden bir diğeri de kıyı ötesi kuruluşlardır. Yabancı kuruluşların elektronik paralarının ülke içinde kullanımının artması ekonominin parasal büyüklüklerinin yerli finansal işlemlerle olan ilişkisi büyük ölçüde azalacaktır. Bu paralar tasarrufların, zayıf ülkeden güçlü ülkelere doğru kaymasını kolaylaştırabilecek ve dolarizasyon olgusu çok basit bir hale gelecektir (Economist.com, 2000).

4.1.2.2. Bağımsız para birimi olarak ihraç edilen elektronik paranın etkileri