MEKÂNI AŞAN UNSUR: KAPI

Katılımcılar günlükleriyle birlikte göndermiş oldukları fotoğraflarla mekâna ilişkin düşüncelerini aktarmışlardır. Görsel öğelerin metin aktarımından daha güçlü bir etkiye sahip olduğu ve bir fotoğraf ile birçok unsurun anlatılabileceği çalışmanın teorik kısmında bahsedilmiştir. Görsel öğelerde bulunan ayrıntıların vermiş olduğu bilgilerin önemi bu nedenle yadsınamayacak ölçüde önem arz etmektedir. Bu bilgiler ışığında irdelenen fotoğraflar, günlüklerde yazılmayan bazı konuların açığa çıkarak hem görüşmelere dahil edilmesine hem de çalışma kapsamına dahil edilmeyen konuların gündeme gelmesine zemin hazırlamıştır.

Fotoğraflar incelenirken katılımcıların ortak bir açıdan fotoğrafları çektikleri fark edilmiştir. Kapının açık ya da kapalı olduğu durumlarda çekilen fotoğraflar hem iş yerleri hem de evlerinde çekmiş oldukları fotoğraflarda görülmektedir. Dikkat çeken bu husus da öncelikle kapı unsurunun ön planda olduğu fotoğraflara yapmış oldukları değerlendirmeler dikkate alınmış ve sonrasında görüşmeler sırasında kapı ve mekân arasında bir ilişki olup olmadığına dair sorular sorulmuştur. Fotoğraflar aracılığıyla çalışmaya dahil edilen kapı, mekâna ilişkin önemli aktarımların katılımcılardan sağlanmasına olanak tanımıştır. Katılımcılar için oldukça önemli olduğu fark edilen kapının, onların mekân ile olan ilişkisinde belirleyici olduğu anlaşılmaktadır.

182 Mekânın sınırının anlaşılmasında önem arz eden kapı, özne ile mekân arasında etkileşimi şekillendirirken, mekânsal anlamların oluşumunda belirleyici bir rol oynamaktadır. Mekâna giriş ve çıkış için hem sembolik hem pratik anlam sahibi olan kapı, mekânın algılanma biçimini etkilemektedir. Kent İmgesi kitabında Kevin Lynch (2019:9) kapı hakkında şunları belirtmektedir;

Çıkış yapabilmek için gerekli bir imge, bir kapının ayrı varlığının, onun gözlemciyle uzamsal ilişkisinin tanınmasını ve çıkmayı sağlayacak bir delik olarak imgenin anlamını gerekli kılar. Bunlar kesin olarak birbirinden ayrılmaz. Bir kapının görsel algısı onun anlamıyla bütünleşiktir. Kapıyı formunun kimliği ve konumunun netliği bakımından çözümlemek ancak algılanan halinin, anlamından önce geldiğini düşünmekle olanaklıdır.

Kapının fiziksel varlığıyla zihinsel düzeyde uyandırmış olduğu anlamın bir bütün olduğu ve özne tarafından algılanan biçiminin önemli olduğu bu noktada, atfedilen anlamların özne ile mekân arasında ve diğerleri ile kurulan ilişkide önemli olduğu görülmektedir. Kapının bulunduğu mekân ile dışında kalan mekân arasında hem bir bağ sağladığı hem de bulunduğu mekânı diğer mekanlardan ayırdığını söylemek yanlış olmayacaktır. Ancak Simmel (1997, s. 172), kapının bu ayrılığı aştığını belirtmektedir.

Kapının insanların bulunduğu yer ile dışarısı arasında sağlamış olduğu bağın buna neden olduğunu vurgulamaktadır.

Mekânın kavramsallaştırılması üzerine düşünürken katılımcıların odaklandıkları noktalardan birinin de fiziksel sınırlar olduğu göz önünde bulundurulduğunda, kapının, mekanla kurdukları ilişkinin sınırlarını belirleyen ve buna göre davranışlarını şekillendirdikleri fark edilmektedir. Bu durumun kapının açık ya da kapalı olmasına bağlı olarak değişikliğe uğradığı görülmektedir. Kapının varlığıyla kurulan aidiyet katılımcılar tarafından çeşitli şekillerde aktarılmıştır. Kapının, mekânsal aidiyet kurma noktasında sembolik anlam kazandığını söylemek yanlış olmayacaktır.

“Odam 5 metrekare kadar ama en neyse ki kapısı var, bana ait ve koridorun en sonunda bulunduğu için ilginç bir şekilde izole sayılabilir.”

(K, 36, Akademisyen, Günlük)

183

“Evi bir bütün olarak benim mekânım diye hissediyorum. Ben evde oturmayı çok seven birisiyim. Barınma ihtiyacı bir mekânın içerisinde kendinizi güvende hissetmenizi sağlıyor. Kapısı kapatılmış size ait olan bir alan. Korunaklı bir alan.” (E, 37, Uzman)

Geçiş sağlayan, işlevsel ve sembolik bir nesne olarak kapı hem bir mekâna girişi hem de mekândan çıkışı sağlamaktadır (Lefebvre, 2015:223). Mekânın kullanım biçimleri ve öznelerin mekanla kurmuş olduğu ilişkide etkili olan bu durum, kapının hem sınır koyan hem de sınırı ortadan kaldıran özelliğini göstermektedir.

“Giriş ve çıkış açısından çok önemli. Bir yere girdiğinde ve çıkamadığında bu korkunç bir duygu. Kapı bunu sağlıyor. Pencere bunu sağlamıyor mesela seni çıkışa götürmüyor, kapı bu yüzden çok önemli. Kapı aynı zamanda mahremiyet sağlayan da bir şey oluyor.” (K, 32, Uzman)

“Kapı olmasaydı konforum değişirdi. Bir nevi burada çıkış noktam ya da giriş noktam. Aslında biraz izole de bir ortam yaratıyor. Mesela şu an sizinle diğerlerinden kendimizi izole ederken aynı zamanda onları da rahatsız etmemeye çalışıyoruz. Gürültü oluştuğunda izole olmak için kapıyı kapatıyorum. Evde kapılar devamlı açıktır, yatak odamızın kapısı wc duruma göre kapalıdır.” (E, 45, Uzman)

Kapının bulunulan mekânda ayrıklığı ortaya çıkarırken aynı zamanda bunu ortadan kaldırıyor oluşu, öznelerin mekân içindeki davranışlarının buna göre şekillenmesinde etkili olmaktadır. Çünkü kapı aracılığıyla istenildiğinde kapatılabilen ve açılabilen bir mekân beraberinde dışarıda bırakılan mekân ve o mekânı kullanan özneler ile kurulan ilişkiyi de belirlemektedir. Katılımcılar ile yapılan görüşmelerden elde edilen aşağıdaki ilişki modeli bunu açıkça göstermektedir.

Şekil 13: Kapı ve Davranış Arasındaki İlişkinin Sembolik Alt Kategorileri

184 Tavır ve jestler, mesleki konum, eşyalar ve bunların düzenlemeleri ile öznelerle sahip olunan ilişki biçimleri mekandaki davranış ile kapı arasında direkt ilişkinin olduğunu göstermektedir. Kapı ile ilişki biçimleri arasında kurulan bağın zaman ve nesneler üzerinden gerçekleştiği görülmektedir. Öznenin mekân içindeki konumlanışını ve buna bağlı olarak mekanla kurulan etkileşimin niteliksel değişiminde kapı belirleyici olmaktadır.

“Kendi halinde kalmak istediğinde de kapıyı kapatıyorsun. Senin tek başına kalmanı sağlayan aynı zamanda güveni de sağlayan bir şey.

Odamın kapısı açıkken rahat uyuyamam tekinsiz hissederim. Kapı güven de veren bir şey aynı zamanda. İstediğin zaman açıp istediğin zaman kapatman çok önemli. Kapısız bir yer düşünemiyorum.” (K, 33, Akademisyen)

“Kapı bir izolasyon. Kapı olmasaydı bir açıklık olsaydı. Mekâna ilk girdiğimde daha tedirgin olurdum. Kendimi dışarıdan ayırıp buraya alışmam, benimsemem kendime göre düzenlemem zor olurdu. Bunun içim kapı çok önemli. Göstermek istediğim zaman da olabilir o zaman kapı istemiyorum. Yani açık kalmalı. İçerde bir şeyi göstermek istediğimde kapıyı aralarım özellikle iş yerinde.” (K, 35, Uzman)

Simmel (1997), kapının mekânsal olarak sağlamış olduğu sınırla birlikte özgürlüğün de sınırlarını belirlediğini vurgulamaktadır. Benzer bir şekilde kapı, bu unsurları ortadan kaldırma işlevini de içermektedir. Bu nedenle öznelerin, kapı aracılığıyla kendi davranışlarını istedikleri gibi sergileyebilecekleri, kapının ardındaki mekândan bağımsız bir mekân yaratabileceklerini söylemek mümkündür. Bu, aynı zamanda mekâna aidiyet sağlanması noktasında, mekân üzerinde kontrol sahibi olma ve özgür hareket edebilme edinimlerini olanaklı hale getiren bir durum olarak görülebilir.

Katılımcılar, kapı aracılığıyla mekânı sadece kendilerine ait ve kendilerinin hâkim olduğu bir hale getirmektedir.

“Hep kapıya bakarak yatarım. Açık kapılardan hoşlanmam. Özel alanıma girilmiş gibi hissediyorum. Kapalı dursun kimseyi görmeyim. Biri girecekse de haberim olsun.” (E, 29, Uzman)

“Çok önemli. İçerde kapıları hiç kapatmam. Ev zaten izole bir alan, bir orada özgürüz kapıları kapatmaya çok gerek yok. İş yerinde kendimi izole

185 etmek için kapımı sürekli kapalı tutuyorum. İçeri ses, gürültü, koku gelmesin diye. Özgürlüğüme çok düşkünüm çünkü.” (K, 35, Akademisyen)

Kapının kapatılmasıyla sağlanan mekâna aidiyet ve mekânda özgür davranabilme, diğerleri ile kurulan ilişkinin sınırlarını da belirlemektedir. Kapının açık ya da kapalı olmasına bağlı olarak diğerleriyle iletişime açık olma ya da olmama mekânı kullanan kişinin mekân üzerinde sahip olduğu kontrole bağlı olarak gelişmektedir.

Katılımcıların çoğu, özellikle iş yerlerindeki odalarında kapıyı daha rahat davranabilmek ya da iletişimi sınırlı hale getirmek için kullandıklarını dile getirmişlerdir.

“Mesela odanda kapı kapatınca daha rahat davranıyorsun belki oturma şeklin bile farklıdır ama kapı aralık ya da açık olunca daha farklı davranıyorsun. Eğer kimseyle konuşmak istemiyorsan kapını kapatıyorsun ya da bir süre yalnız kalmak istiyorsan.” (E, 33, Akademisyen)

“İş yerindeki odam bana ait ama bir binanın içinde bana verilmiş bir yer, o yüzden güvenlik açısından bir şey diyemem. Anca soğuk olunca kapatırım, ses gürültü olduğunda kapatırım. Gelen geçenlerin çok laf atmasını istemediğimde kapatıyorum o zaman iletişimi aza indirmeye çalışıyorum o zaman kapatıyorum.” (K, 40, Akademisyen)

Bulunulan mekânda, kapının özneler için farklı anlamlar içerdiği açıkça görülmektedir. Bu kimi zaman iletişime açık ya da kapalı olma haline işaret ederken kimi zaman mekâna aidiyet özellikleri ile kendini harmanlamaktadır. Buna ek olarak gönderilen günlüklerde kapının, bulunulan mekandaki zaman dilimine bağlı olarak farklı çağrışımlar doğurduğu görülmektedir. Daha önce belirtildiği üzere katılımcıların rutin olarak mekanlarda bulundukları zaman dilimi, onların mekânsal anlamlandırmalarında etkili olmaktadır. Mekân ve zaman etkileşiminin deneyimlendiği bu noktada, kapı, katılımcılar için mekân ve zaman arasında bir bağ oluşturmaktadır. Kapının açık ya da kapalı olması zamansal bir göstergeye dönüşmektedir.

“Beyazıt’a geldiğimde yürüyüşüm başladı, Kapalıçarşı’ya geldiğimde ise bugünün Pazar olduğunu, kapıların kapalı olduğunu gördüğümde anladım.” (E, 29, Uzman, Günlük)

186

“Beş ile altı arasındaki zaman diliminde içinde bulunduğum ortamın bir anda değiştiğini hissettim. Koridor sessiz ve yarı karanlık, bütün kapılar kapalı. Sanki okulda tek ben varım.” (E, 32, Akademisyen)

Mekânda bulunan nesnelere atfedilen anlamların ve buna bağlı olarak hem mekâna hem mekânı kullanan kişiye yönelik çıkarımlarda bulunmanın, katılımcıların gündelik yaşamlarında sıklıkla tekrarladığı daha önce aktarılan değerlendirmelerde görülmüştür. Nesnelerin ve düzenlerinin mekânsal karşılıklarının önem kazandığı bu noktada, kapının önemli bir sembole dönüştüğü ve kapıya göre konumlanmanın içerdiği mesajlara yönelik düşünceler aktarılmıştır. Bu konuda, sadece iş yaşamlarındaki oda düzenlerine değinen katılımcıların, kapıya göre konumlanma halinin bir güç göstergesine dönüşebileceği belirtilmiştir. Bunun aynı zamanda mesleki olarak daha üst konumlarda bulunanların mekanlarıyla özdeşleştirilmiştir.

“Benim odamdaki masam tam kapıya doğru bakıyordu önceden ama bunun bir anlamı olduğunu hiç düşünmüyordum. Zaman geçtikçe fark ettim ki bu bir güç göstergesiymiş. Masamın yönünü değiştirdim mesela asla kimseye üstten bakmak ya da bir otorite kurmak istemem.” (K, 31, Akademisyen)

“Masanın konumlanışı bile nasıl davranacağını belli ediyor. Ben masayı kapının karşısına koyarken rahatsız oldum mesela. Bu masa gelen insanı direkt olarak konumlandırıyor. Makam odasında bu direkt belli ediyor.”

(K, 40, Akademisyen)

Kapının, katılımcıların hayatında önemli bir mekânsal sembol olduğu ve aynı zamanda işlevsel özelliklerine bağlı olarak mekanla olan ilişkilerini belirledikleri görülmüştür.

Mekânın sınırını belirleyen bu işlevsel nesnenin, davranışlar dahil olmak üzere, mekandaki iletişim, etkileşim, konumlanma ve anlamlandırma süreçlerinde etkili olduğu açığa çıkmıştır. Mekân ve zaman etkileşiminin göstergelerinden birine dönüşen, içeriyi ve dışarıyı hem ayırıp hem birleştirebilen kapının gündelik yaşam içinde mekânsal kullanım ve aidiyet süreçlerinde olan etkisi de kendini göstermektedir.