Maslach Tükenmişlik Envanteri

Araştırmada tükenmişliğin ölçülmesi için tükenmişlik konusunda otorite olarak kabul edilen Christina Maslach ve Susan E. Jackson (1981) tarafından geliştirilen kendi adıyla “Maslach Burnout Inventory” (MBI) olarak literatüre geçmiş olan ölçek kullanılmıştır.

Bu ölçeğin amacı bireylerin duygusal anlamda kendilerini ne derece tükenmiş hissettikleri, işlerinde karşılaştıkları insanlara karşı ne derece duyarsızlaştıkları ve kendilerinin işteki başarılarını nasıl değerlendirdiklerine ilişkin bilgiler elde etmektir.

Toplam 22 maddeden oluşan bu ölçek, Duygusal Tükenme (Emotional Exhaustion), Duyarsızlaşma (Depersonalization,) ve Kişisel Başarı (Personal Accomplisment) olmak üzere 3 alt boyuttan oluşmaktadır.

Duygusal Tükenme (Emotionel Exhaustion) (DT) alt ölçeği dokuz maddeden

oluşmaktadır, iş hayatında aşırı derecede psikolojik ve duygusal taleplere maruz kalmaktan dolayı yaşanan enerjinin bitmesi, yorgunluk ve duygusal yönden yıpranmışlık durumunu ifade etmektedir. Ölçekteki 1, 2, 3, 6, 8, 13, 14, 16 ve 20 numaralı maddeler bu boyutu ölçmeye yöneliktir.

Duyarsızlaşma (Depersonalization) (DU) beş maddeden oluşan duyarsızlaşma alt

ölçeği, çalışanın hizmet verdiklerine karşı duygudan yoksun bir şekilde davranmasını, kişinin hizmet verdiklerine karşı, bireylerin kendilerine özgü birer varlık olduklarını dikkate almaksızın duygusuz bir şekilde davranmayı tanımlamaktadır. Ölçeğin 5, 10, 11, 15 ve 22 numaralı maddeleri bu boyutu ölçmektedir.

Kişisel Başarı (Personal Accomplishment) (KB) sekiz maddeden oluşan alt ölçek ise,

insanlarla yüz yüze çalışılan mesleklerde kişinin kendisini işinde yeterli ve başarılı hissetmesi durumunu tanımlamaktadır. Tam tersi durum ise kişisel başarısızlıktır. 4, 7, 9, 12, 17, 18, 19 ve 21 numaralı maddeler bu boyuttaki tükenmişliği ölçmektedir.

Bu araştırmada, Maslack Tükenmişlik Envanterinin Ergin (1992) tarafından Türkçe’ye çevrilip, geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılan formu kullanılmıştır. Ergin (1992),

envanterin Türkçeye uyarlaması çalışmasını 6 farklı meslekten (doktor, hemşire,

öğretmen, avukat, polis, memur) 235 kişilik bir denek grubu ile yapmıştır. Bu gruptan elde edilen verilerin analizi sonucunda ölçekte bazı değişiklikler yapılmıştır. Ölçeğin özgün formu “hiçbir zaman-yılda birkaç kere-ayda bir-ayda birkaç kere haftada bir- haftada birkaç kere-her gün” şeklinde 7 basamaklı cevap seçeneklerinden oluşmakta iken, Türkçe uyarlaması ise “hiçbir zaman-çok nadir-bazen-çoğu zaman-her zaman”

şeklinde 5 basamaklı cevap seçeneklerinden oluşmuştur. Ergin’in bu çalışmalarından elde edilen veriler güvenirlilik yönünden incelenmiş ve sonuçlar tatmin edici

bulunmuştur. Ancak araştırmanın ikinci aşamasında uygulanan ölçekte bazı değişiklikler olduğu için ikinci uygulamadan elde edilen güvenilirlik ve geçerlilik değerleri incelenmiştir.

Buna göre Ergin (1992) tarafından yapılan Maslach Tükenmişlik Envanterinin güvenirliği iki yöntemle incelenmiştir. Đlk olarak envanerin iç tutarlılığı incelenmiştir.

Bu inceleme 552 doktor ve hemşireden oluşan denek grubundan elde edilen verilerin duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı alt boyutlarına ilişkin Cronbach Alpha katsayıları tespit edilerek yapılmıştır. Bu araştırmada elde edilen verilere göre üç alt boyuta ilişkin Cronbach Alfa katsayıları şu şekilde tespit edilmiştir:

Duygusal tükenme alt ölçeği için: .83

Duyarsızlaşma alt ölçeği için: .65

Kişisel Başarı alt ölçeği için: .72

Đkinci olarak envanterin güvenirliği test-tekrar-test yöntemiyle incelenmiştir. Bu inceleme için ilk uygulamadan 2–4 hafta sonra 99 deneğe ulaşılmıştır. Ölçeğin alt boyutlarına ilişkin test güvenirlik katsayıları şu şekildedir:

Duygusal tükenme alt ölçeği için: .83

Duyarsızlaşma alt ölçeği için: .72

Kişisel başarı alt ölçeği için: .67

Maslach Tükenmişlik Envanteri’nin Türkiye’deki diğer bir güvenirlik çalışması ise Çam (1992) tarafından yapılmıştır. 276 hemşirenin katıldığı bu araştırmada hemşirelerin MBI formuna verilen yanıtlara dayanılarak; Kuder-Richardson 20 formülüne göre ve yarıya bölme tekniğine göre güvenirlik katsayıları:

Duygusal tükenme alt ölçeği için: .89

Duyarsızlaşma alt ölçeği için : .71

Kişisel Başarı alt ölçeği için : .72

MTE alt ölçeklerinin yarıya bölme tekniği ile saptanan korelasyon katsayılarının Spearman-Brown düzeltmesi yapıldıktan sonra elde edilen güvenirlik katsayıları:

Duygusal tükenme alt ölçeği için: .84

Duyarsızlaşma alt ölçeği için: .78

Kişisel Başarı alt ölçeği için: .72 şeklinde bulunmuştur.

Maslach Tükenmişlik Envanterinin yapı geçerliliği faktör yapısının incelenmesi

yoluyla ele alınmıştır. Bu amaçla yapılan faktör analizi önce 5 doğal faktör ortaya koymuşsa da, bunların üç faktöre yığıldığı görülmüştür. Bu nedenle, gerek Maslach ve Jackson’un (1981) önediği, gerekse diğer araştırmacıların uyguladığı gibi, varimax rotation yapılarak yeniden değerlendirilmiştir. Sonuçta üç temel faktör ortaya çıkmıştır. Bu da, MTE’ nin Türkçe uyarlamasının özgün Đngilizce ölçek ile tamamen tutarlı olduğunu ortaya koymuştur(Ergin, 1992).

Envanterin geçerlilik çalışmaları başka araştırtmacılar tarafından da test edilmiştir. Çam(1992), envanterin geçerlik çalışmasını “birlikte geçerlik” tekniğini (convergent validity) kullanarak yapmıştır. Bu amaçla, hemşirelerin kendi değerlendirmeleri ile arkadaşlarının değerlendirmeleri arasında fark incelemiş olup, istatistiki bir fark bulamamıştır.

Duygusal tükenme alt ölçeği için t=0.46, p>0.01,

Duyarsızlaşma alt ölçeği için t=0.79, p>0.01,

Kişisel Başarı alt ölçeği için t=0.85, p>0.01,

Bu çalışmaların sonuçlarına dayanılarak Maslach Tükenmişlik Envanteri’nin geçerlik ve güvenirliğinin yeterli düzeyde olduğu ve “Tükenmişlik” sendromunu ölçmede kullanılabileceği kanaatine varılmıştır.

Maslach Tükenmişlik Envanterinin Puanlanması ve Yorumu:

Maslach Tükenmişlik Envanterinde puanlama sonucunda toplam puan ve alt ölçek puanları elde edilmektedir. Tükenmişlik bir süreç olduğu ve farklı boyutları olduğu için tek bir puanla ifade edilemez Her üç alt ölçeğin sonuçlarının birlikte değerlendirilmesi gerekir (Maslach ve Jackson, 1981).

rakamlarla verilen cevaplar, her alt ölçek için ayrı ayrı toplanarak kişinin ilgili alt ölçeklerden aldığı puanlar hesaplanmaktadır. Duygusal tükenme ve duyarsızlaşma alt ölçeklerinde alınan yüksek puan, kişisel başarı alt ölçeğinden alınan düşük puan tükenmişliği göstermektedir (Izgar, 2001).

Alt ölçekler puanlanırken duygusal tükenme ve duyarsızlaşma alt ölçeğini oluşturan maddeler: hiçbir zaman=0, çok nadir=1, bazen=2, çoğu zaman= 3, her zaman=4

şeklinde puanlanarak; Kişisel Başarı ölçeğini oluşturan maddeler ise tersine hiçbir zaman=4, çok nadir= 3, bazen= 2, çoğu zaman= 1 ve her zaman= 0 şeklinde puanlanarak alt ölçek puanları ve toplam puan elde edilmektedir(Izgar, 2001).

Tablo 3.1: Maslach Tükenmişlik Envanterinin Puanlarının Yorumu

TÜKENMĐŞLĐK DÜZEYLERĐ

YÜKSEK ORTA DÜŞÜK

Duygusal Tükenme DT 27 ve üzeri 17-26 0-16

Duyarsızlaşma DU 13 ve üzeri 7-12 0-6

Kişisel Başarı KB 0-31 32-38 39 ve üzeri

Kaynak: Izgar (2001: 90)

Duygusal tükenme alt ölçeğinde 27 ve üzeri puanlar yüksek tükenmişlik düzeyi kabul edilmekte, elde edilen puanlar 17–26 arasında değişiyorsa normal, 0–16 arasında ise düşük düzeyde kabul edilmektedir.

Duyarsızlaşma alt ölçeğinde ise, 13 ve üzeri puanlar yüksek tükenmişlik düzeyi kabul edilmekte, 7–12 arasındaki puanlar normal, 0–6 arasındaki puanlar ise düşük düzeyde kabul edilmektedir.

Kişisel başarı alt ölçeğinde ise 31’e kadar olan puanlar yüksek tükenmişlik düzeyi olarak kabul edilmekte, 32–38 arasında değişen puanlar normal, 39 ve üzeri puanlar ise düşük düzeyde tükenmişliği ifade etmektedir.

Tükenmişlik ölçümü sonucunda, bireyde tükenmişliğin tamamen var ya da yok olduğundan bahsedilmemektedir. Yaşanan tükenmişlik düzeyleri sürekli bir değişken olarak belirtilmektedir (Cordes ve Dougherty, 1993). Buna göre; duygusal tükenme ve duyarsızlaşma alt ölçeklerinden alınan yüksek puan ile kişisel başarı boyutundan alınan düşük puan, yüksek tükenmişlik düzeyini ifade eder. Bu durumun tam tersinde ise, duygusal tükenme ve duyarsızlaşma alt ölçeklerinden alınan düşük puan ile kişisel başarı boyutundan alınan yüksek puan, düşük tükenmişlik düzeyini ifade eder. Tükenmişliğin orta düzeyi ise, her üç ölçekteki orta düzeyi belirtmektedir.

Tükenmişliliğin boyutlarını oluşturan maddelerden elde edilecek puanların toplanarak bir tek tükenmişlik puanını elde edilebileceğinize savunanlar vardır (Cordes ve Dougherty, 1993; Lee ve Ashforth, 1991) ancak gerek yurt dışı gerekse Türkiye’ de yapılan çalışmalarda genel eğilimin alt boyutlar üzerinden çalışmak olduğu görülmüştür. Bundan dolayıdır ki yapılan bu çalışmada da tükenmişlik alt ölçeklerinin puanlandırılması yoluna gidilmiştir.