Beş Faktör Kişilik Envanteri (BFKE)

Kişiliğin ne olduğu hakkında kabul edilen genel bir tanım olmadığı gibi, değişik kapsamda kişilik özelliklerini ölçmek için yüzlerce kişilik ölçeği bulunmaktadır. Hough ve Önes (2001), bu ölçeklerin pek çoğunun farklı isimler altında aynı boyutu ölçerlerken, bazılarının ise aynı isim altında farklı boyutları ölçmekte olduklarını belirtmektedirler. Bundan dolayı, kişilikle ilgili değişkenler ve ölçekler için kavramsal altyapıyı oluşturacak bir sınıflandırma geliştirilmediği takdirde, araştırmalarda tespit edilen yapısal sonuçları ilişkilendirmek, durumlar arasında genelleme yapmak, öngörüde bulunmak, araştırma sonuçlarını yorumlamak, araştırmacılar arasında etkin bir iletişim kurmak ve psikometrik analizler yapmanın mümkün olmadığını belirtmişlerdir (Yelboğa, 2006).

Bu araştırmada ilgili literatür incelendiğinde, kişilik özelliklerini ölçmek için en çok kullanılan ölçeklerden biri olduğu tespit edilen “Beş Faktör Kişilik Envanteri” uygulanmıştır. Envanter, kişiliği beş faktörde inceleyen Beş Faktör Kişilik Modeli’nden hareketle oluşturulmuştur (Somer ve diğ., 2004).Beş faktör modeli, geçmişten bu yana psikolojide kişilik ile ilgili yapılan araştırmaların sonucunda ortak özelliklerin

Beş faktör modelinin içerdiği boyutlar ve bunların adları konu üzerinde çalışan araştırmacılar arasındaki önemli tartışmalardan biridir. Bu açıdan, bu faktörlerin kapsamları hakkındaki açıklama yapılacak olunursa (Somer ve diğ, 2004).

Dışadönüklük – Đçedönüklük (Extroversion – Introversion)

Bu faktör temelde, hayat dolu, heyecanlı, neşeli, konuşkan, girişken ve sosyal olma gibi özellikleri içermektedir. Bu faktör, kişinin sosyal etkileşimlerinde ne derecede katılımcı ve enerjik olduğunu ölçer. Yüksek puan, kişinin sosyal ilişkilere oldukça zaman ayırdığını, hareketli ve canlı biri olduğunu gösterir. Düşük puan, kişinin zamanının çoğunu kendi başına geçirdiğini ve az hareketli bir yaşam tarzını tercih ettiğini gösterir.

Dışa dönüklük dış dünya ile olan ilgiyle ifade edilmektedir. Dışa dönük kişiler grup içinde konuşmayı severler, başkalarına karşı sıcak ve sevecendirler. Đçe dönükler ise sessiz ve tedbirli olmayı tercih ederler, sosyal dünya ile ilgilenmezler.

Yumuşak Başlılık / Geçimlilik– Hırçınlık (Agreeableness – Hostility)

Yumuşak başlılık faktörü insanlara güvenen, doğru sözlülük, uyumluluk, alçakgönüllülük ve hoşgörülük gibi özellikleriyle tanımlanmaktadırlar. Bu faktörlerden yüksek puan alan kişiler, çatışmalardan kaçınan, geçimli ve işbirliğine yatkın kişilerdir.

Đnsanlara karşı ilgili, hassas, merhametli ve yardımsever olmalarının yanı sıra, vicdanı duygulardan fazlaca etkilenen kişiler olarak görülebilirler. Bu faktörden düşük puan alan kişiler, başkalarının istekleri ile kendi ihtiyaçları çeliştiğinde daha kolay hayır diyebilen, insanlara güven duymaktan ziyade daha şüpheci bir yaklaşım sergileyen, zaman zaman bencil, hatta kavgacı olarak tanımlanabilen kişilerdir. Đşbirliğinden ziyade rekabeti ön palanda tutarlar. Boyutun her iki ucunun da sosyal olarak avantajlı ve dezavantajlı yönleri vardır. Yüksek puanlı kişiler daha sevilecek kişiler olabilecekken, düşük puanlı kişiler ilgili özellikleri gereği sosyal durumlarda daha başarılı olabilirler (Somer ve diğ. 2004).

Öz-Denetim/Sorumluluk– Dağınıklık (Conscientiousness – Undirectedness)

Öz-denetim- Sorumluluk, düzenlilik, sorumluluk sahibi olma, kurallara uyma eğilimi, kendini kontrol edebilme ve amaca ulaşmak için gösterilen kararlı çabalarla kendini gösteren bir faktördür. McCrae, Costa ve Dye (1991), kişiliğin bir yönü olarak

özdenetim/sorumluluk boyutunun hem hareket hem de odaklanmayı içerdiğinden ilerleyici ve ketleyici yönleri bir arada içerdiğini belirtmektedirler. Sorumluluk boyutunun ilerletici yönü başarı ihtiyacı ve çalışma kararlılığı şeklinde; ketleyici yönü ise ahlaki titizlik ve tedbirlilik özellikleriyle ifade bulmaktadır.

Bu boyutta alınan yüksek puan, belirli hedeflere oldukça disiplinli bir şekilde odaklanmayı; belli bir hedefi gerçekleştirmek için sistemli ve ısrarlı çalışmayı gösterir. Düşük puan, hedeflere ulaşmada daha gevşek davranan, ahlaki prensipler konusunda daha esnek olabilen, dürtü ve kontrolü daha düşük kişilerdir.

Duygusal Tutarsızlık - Tutarlılık (Emotional Unstability- Stability )

Nörotisizm olarak da adlandırılan Duygusal Tutarsızlık, çeşitli araştırmalarda endişeli, güvensiz, kendisiyle uğraşan, sinirli, kaygılı gibi terimlerle tanımlanan bir boyuttur. Kişinin dışsal olaylardan etkilenmeye ne derece açık olduğunu ölçer. Yüksek puan, kişinin dışsal olaylardan daha çok etkilenme ve bunlara tepki gösterme eğiliminde olduğunu, düşük puan ise hayatı daha rasyonel düzeyde gördüğünü ve etrafında olanları daha kontrollü ve olumlu bir bakış açısıyla izlediğini gösterir.

Bu boyutta yüksek puan alan kişiler hassaslık, duygusallık, endişelilik ve gerginlik gibi duygulara eğilimli olan stresle baş etmede zorlanan, karşılaştığı güçlükler ve engeller karşısında direnci çabuk kırılan kişilerdir. Bu kişilerin duygusal dengeleri sıklıkla değişir. Boyuttan düşük puan alan kişiler ise kendine güvenli, engellerle başa çıkma etkili, uyumlu, telaşsız ve sakin, ego gücü yüksek kişilerdir

Gelişime Açıklık – Gelişmemişlik (Openness to Experience –Intelligence)

Bu faktör, analitik, karmaşık, meraklı, yaratıcı, bağımsız, liberal, geleneksel olmayan, orijinal, hayal gücü kuvvetli, ilgileri geniş, cesur, değişikliği seven, artistik, doğal, açık fikirli gibi özellikleri içeren bir boyuttur.

Kişinin entelektüel-kültürel alanlara ilgi ve değişime açıklık derecesini ölçer. Yüksek puan, zengin bir fikir ve hayal dünyasını; çok sayıda alana ilgi duymayı; yeniliğe ve değişime açık olmayı gösterir. Düşük puan, hayatın daha somut ve uygulamaya dönük yönleriyle ilgili olmayı; bilinen yöntemlere bağlı kalmayı ve değişim karşısında dirençli olmayı gösterir.

Beş Faktör Kişilik Envanteri bu literatür doğrultusunda geliştirilmiş, ülkemizde yaşayan insanların kişilik özelliklerine ilişkin algılamalarına uygun bir yapısal özellik gösteren çok boyutlu bir kişilik envanteridir.

Beş Faktör Kişilik Envanterinin kısa formu Tatar (2005) tarafından geliştirilmiştir. Uzun formu 220 maddeden ve 17 alt boyuttan oluşan ölçeğin kısa formu, 85 maddeden oluşan, 5 alt boyutu olan 5’li likert tipi bir ölçektir. Kişinin kendini nasıl gördüğüne göre, Tamamen Uygun (TU), Biraz Uygun (BU), Kararsız (?), Pek Uygun Değil (PUD), Hiç Uygun Değil (HUD) seçeneklerden birini işaretlemesi istenmektedir.

Bu çalışmada, personelin kişilik özelliklerini ölçmek için Tatar (2005) tarafından geliştirilen Çok Boyutlu Kişilik Envanteri’nin kısaltılmış formu kullanılmıştır. Kişilik Envanteri’nin kısa formunun güvenirlik ve geçerlik analizi Tatar tarafından yapılmış olup envanter güvenilir ve geçerli bulunmuştur (Tatar, 2005).

Tablo 3.2: Beş Faktör Kişilik Envanterindeki (Kısa Formundaki) Temel Faktörler

FAKTÖR ADI YÜKSEK PUAN ÖZELLĐKLERĐ Cronbach's

alpha

Dışadönüklük (D) canlı, girişken, sosyal, hareketli, coşkulu, rahat, doğal, iyimser

0,82

Yumuşak Başlılık/ Geçimlilik (Y) çatışmadan kaçınan, hassas, merhametli, geçimli, sakin, insanlara güvenen, işbirliğine yatkın

0,82

Öz-Denetim/ Sorumluluk (ÖD) düzenli, planlı, amaçlı, kararlı, temkinli, tedbirli, sorumluluk sahibi

0,71

Duygusal Tutarsızlık (DT) hassas, duygusal, endişeli, gergin, dirençsiz, fevri

0,86

Gelişime Açıklık (GA) analitik düşünen, duyarlı, ilgi alanları geniş, yeniliğe açık, yaratıcı

0,72