Tarihsel süreç içerisinde kişiliğin boyutlarını ya da temel etkenlerini açıklayan ya da açıklama iddiasında bulunan çeşitli kuramlar öne sürülmüştür. Ancak, son 20 yıl içerisinde, kişiliğin temel olarak beş etkenden (Dışadönüklük, Sorumluluk, Uyumluluk, Duygusal Denge ve Deneyime Açıklık) oluşan bir yapıyı ifade ettiği görüşü egemen olmaya başlamıştır (Ivancevich ve Matteson, 2002’den akt. Solmuş, 2004: 199).
1980’lerin sonlarına doğru, kişilik psikologları kişilik literatüründeki karmaşık bulguların düzenlenmesi için anlamlı ve kullanışlı bir sınıflandırma sağlayabilen ‘Beş Faktör Modeli’nin beş güçlü faktörü üzerinde genel bir anlaşmaya varmışlardır (Taggar ve diğ, 1999: 902). Araştırmaların çoğu, kişilikle ilgili ortak özelliklerin beş faktör tarafından kapsanmış olabileceği görüşünce birleşmişlerdir. Bu beş boyutlu yaklaşım Büyük Beşli (Big Five) olarak da adlandırılmıştır.
Bu beş boyut, kişilik ölçümü ve değerlendirmesi konusunda son 20 yıla damgasını vurmuş; yüzlerce araştırmayla da desteklenmiş ve kültürlerarası birçok çalışmayla standardizasyon, geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır. Model, temel olarak, bireylerin kişilik yapılarını tanımlamak için gündelik dilde kullanılan sıfatların faktör analizi sonucu geliştirilmiştir (Solmuş, 2006)
Goldberg (1981’den akt. Yelboğa, 2006: 199), sözlükteki sıfatlara dayalı olarak yaptığı çalışmada beş güçlü faktörün ortaya çıktığını belirtmiş ve birçok kişilik faktörünün bu beş faktör çerçevesinde kuramsal olarak organize edilebileceğini ileri sürmüştür.
Temelde dile dayalı bir hipoteze bağlı olarak geliştirilen Beş Faktör modeline dayalı sınıflama, anadilimizdeki kişilik özellikleri belirten sıfatlarla yapılan çalışma sonuçları ile de desteklenmiştir (Somer ve diğ: 2004: 42-43). Somer ve Goldberg (1999) de Türkçe’de sözlükteki kişilik özelliklerini tanımlayan sıfatlarla yürüttükleri çalışma sonucunda, Beş Faktör Modelini destekleyici veriler elde etmişlerdir. Bu da kendi kültürümüze uygun normal kişilik özelliklerini ölçmeye yönelik çok boyutlu kişilik ölçeklerinin geliştirilmesine temel oluşturmuştur.
Beş Faktör Kişilik Modeli, son yıllarda üzerinde pek çok çalışmanın yapıldığı, farklı ülkelerde ve farklı dil grupları üzerinde yayınlanan çalışmalarla desteklenen bir
Almanya) yürüttükleri çalışmada, Beş Faktör Modelini destekleyen bulgular elde etmişlerdir ve bu modelin yalnızca Đngiliz diliyle sınırlı olmadığına dikkat çekmişlerdir.
Beş faktör modelinin geçerliliği dünyadaki diğer başka dillerde de araştırılmıştır. Kişilik tanımlayıcı terimlerle ilgili çalışmalar Flemenkçe, Almanca, Đtalyanca, Slovakça,
Đbranice, Macarca, Çince, Filipince, Lehçe ve Rusça’da yapılmıştır ve bu çalışmalar büyük ölçüde destekleyici veriler sunmuştur (Somer ve diğ., 2004: 7).
Görülmektedir ki Beş Faktör Modeli, kişilik özellikleri yapısının anlamlı bir tanımı olarak yaygın olarak kabul görmektedir. Bu özellikler, farklı durumlardaki davranışı açıklayan, süreklilik gösteren, duygusal, kişilerarası, tecrübesel ve motivasyonel
şekillerinin tasviridir. Bu yapı, farklı araçlar kullanılarak, farklı kültürlerde ve değişik kaynaklardan oranlarla bulunmuştur (Mount ve diğ., 2006: 595).
Modelde, kişiliğin temel boyutlarını temsil eden bu beş faktör dört önemli noktaya dayanmaktadır: a) boylamsal ve gözlemciler arası çalışmalar beş faktörü göstermektedir ve bu beş faktör davranış kalıplarını açığa çıkarma gücünü ve etkisini uzun süre korumaktadır; b) her bir faktörle ilişkili olan özellikler, bu özelliklerin araştırıldığı toplumun dilinde ve kişilik sistemlerinde bulunmuştur; c) bu beş faktör farklı yaş, cinsiyet, ırk ve dil gruplarında bulunmuştur, bununla beraber farklı kültürlerde farklı
şekillerde ifade edilebilmektedirler; d) kalıtsallık kanıtı tartışılmıştır (Costa ve McCrae, 1992: 653).
Beş Faktör Kişilik Modeli, kişilik özelliklerinin hiyerarşik bir organizasyonudur ve beş temel boyutta adlandırılmaktadır: Dışadönüklük (Extroversion), Yumuşak Başlılık (Agreeableness), Özdisiplin (Conscientiousness), Nevrotiklik (Neuroticism) ve Deneyime Açıklık (Openness to Experience) (McCrae ve John, 1992: 175). Bu beş temel boyutun açıklamaları şu şekilde yapılabilir:
Dışadönüklük (Extroversion): Bu boyut, Eysenck’in Dışadönüklük/Đçedönüklük
boyutu ile büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. Bu boyutun özellikleri sosyal olma, girişken olma, hakkını savunma, iddialı olma, aktif ve konuşkan olmadır. Bu boyutun iki önemli bileşeni hırs/tutku ve sosyal olma özelliğidir (Barrick ve Mount, 1991: 3). Üstün olma ve ödül kazanma isteği temel motivasyon etkenleri arasındadır (Barrick ve
diğ, 2002: 3), stres durumlarında sorun odaklı başa çıkma stratejileri kullanma eğiliminde olmaktadırlar (O’Brein ve DeLongis, 1996: 777).
Dışadönüklerin pozitif ve enerjik özellikleri daha çok çatışma ve kolaylıklarla ilgilidir Daha yüksek enerji potansiyeli sayesinde, dışadönükler verilen zamanda daha fazla şey üretebilir ve içedönüklere göre daha az yorgunluk hissi duyabilirler. Hatta olayların pozitif yönlerinin ele alarak daha az stresli yaşam elde ederler, dışadönüklerin daha az gergin olmasına neden olan pozitif enerjileri sayesinde çatışma ile negatif bağıntılı oldukları söylenebilir. Araştırmacılara göre, dışadönükler daha fazla pozitif etkiye, daha fazla pozitif olay beklentisine ve daha güçlü tepkiye ve içedönüklerden daha fazla enerjiye sahiptirler. Bu yüzden etraflarına daha fazla pozitif enerji yayar ve daha fazla pozitif ruh haline sahip olurlar (Wayne ve diğ., 2004: 112).
Dışa dönük bireyler, grup içindeki diğer bireylerle daha kolay iletişim kurma özelliği, kaynakların bulunması ve kullanılmasında konusunda onlara öncülük ederek işlerin kolaylaştırmasına yardımcı olur. Bu boyutun tam karşıtı "içe dönüklük"tür (Thoms ve diğ, 1996: 353) Dışadönüklük boyutu sosyallik, neşelilik, konuşkanlık ve hareketliliği ifade ederken tam karşıtı olan içedönük, sessiz, utangaç ve ketum olma özelliği ile nitelendirilir (Martins, 2002: 759). Bununla birlikte içe dönükler daha ziyade arkadaş canlısı değildirler, bağımsızdırlar yoksa mutsuz veya kötümser değildirler (Ekşi, 2004: 89).
Yumuşak Başlılık/Uzlaşılabilirlik (Agreeableness): Yumuşak başlılık bir boyut
olarak insanlığın insancıl yönünü gerektiren bir boyuttur (Digman, 1990: 422). Bu boyut, nazik, esnek, iyi mizaçlı, fiziksel görünümüne önem veren, affedici, yumuşak kalpli ve hoşgörülü olma özellikleriyle birlikte düşünülmektedir (Barrick ve Mount, 1991: 4).
Yumuşak başlılık özelliğini taşıyan bu bireyler rekabetten çok uzlaşmaya önem vermektedirler (Barrick ve diğ, 2002: 2). Yumuşak başlılık daha az kişiler arası çatışmaya ve daha fazla iş ve aile çatışmasını azaltıcı desteğe neden olur. Şu halde, yumuşak başlılıkla çatışmanın da negatif bağıntılı olması beklenebilir (Wayne ve diğ., 2003: 112).
Uyumlu bireyler, arkadaşça davranırlar, birlikte çalışmayı severler, kibardırlar, hoşgörü sınırları geniştir, güven vericidirler ve yumuşak huyludurlar. Bu özelliklere sahip bireyler, yönetici olarak astlarını iyi motive eder, onların ihtiyaçlarını gidermeye yönelik çalışır ve iyi iletişim kurarlar (Thoms ve diğ., 1996: 354).
Bu özelliği taşıyan kimseler, sempatiktirler ve yardıma isteklidirler. Başkalarının da yardımsever olacağına inanırlar. Bunun tam karşıtı özellik taşıyan uzlaşmaz kişileri ise bencildirler, başkalarına şüphe ile yaklaşırlar. Đşbirliğinden ziyade rekabeti tercih ederler (Ekşi, 2004: 89). Bu özellikler karşısında şu söylenebilir ki, yumuşak başlılık değerli bir özelliktir ve bu kimseler sosyal açıdan daha fazla tercih edilen popüler bireylerdir.
Özdisiplin (Conscientiousness): (Somer ve diğ. (2004) tarafından Öz Denetim/Sorumluluk adıyla kullanılmaktadır). Bu boyut, eğitimsel başarı ölçümleri ile ilişkili olduğu için ‘Başarı Đsteği’ olarak da adlandırılmaktadır (Barrick ve Mount, 1991: 4). Azimli olma, güvenilir olma, başarı kazanma güdüsü kuvvetli, dikkatli, temkinli, sorumluluğunun bilincinde, planlı ve programlı olma gibi özellikler bu boyutun içinde yer alır. Bu boyuttaki özelliklere sahip bireylerin hem otonom hem de hiyerarşik yapı içerisinde her türlü görevde başarı kazanma olasılıkları kuvvetlidir (Thoms ve diğ., 1996: 454).
Bir hedefe dönük davranışlardaki planlılık, sabır, motivasyon, organizasyon ve başarı bu faktörle ilgilidir. Bu özelliğe sahip kişiler amaçlı, iradeli ve kararlıdırlar. Bu faktörde yüksek puan alan kişiler dakik, güvenilir ve dürüsttürler. Düşük puan alanlar ise bu ahlaki disiplinden yoksun, amaçlara ulaşmada daha az motivasyonlu ve amaçlıdırlar (Ekşi,2004: 89).
Nevrotiklik (Neuroticism): (Somer ve diğ. (2004) tarafından Duygusal Tutarsızlık
olarak adlandırılmaktadır).Bu boyut sıklıkla duygusal denge, denge, duygusallık ya da nevrotiklik olarak adlandırılmaktadır Duygusal tutarsızlık kişilik boyutunun ortak özellikleri, kaygılı, korumacı, gergin, depresif, sinirli, sıkılmış, duygusal, üzgün ve güvensiz olma faktörleriyle birlikte düşünülmektedirler (Barrick ve Mount, 1991: 4). Birçok araştırmacı örgütlerde yönetim görevi üstlenen bireylerin mutlaka duygusal istikrar boyutunda olumlu nitelikler taşıması gerektiğini ileri sürmektedirler (Thoms ve diğ., 1996: 352).
Nevrotik bireyler, uzun süreli olumsuz duygulanımlar yaşamaya eğilimlidirler; potansiyel olarak da çeşitli davranış bozuklukları geliştirmeye yatkındırlar. Nevrotik bireylerin, uzun süreli stres yaşadıkları (Bruck ve Allen, 2003: 461) ve stres durumlarında da, duygu odaklı başaçıkma stratejileri kullandıkları görülmüştür (O’Brien ve DeLongis, 1996: 777).
Bu boyuttan düşük puan alanlar duygusal açıdan dengelidirler ve genellikle sakin, soğukkanlı ve rahat olarak tanımlanırlar. Onlar stresli durumlarla alt üst olmadan veya kaygılanmadan başa çıkabilirler (Ekşi, 2004: 89).
Deneyime Açıklık (Openness to Experience): (Somer ve diğ. (2004) tarafından
Gelişime Açıklık olarak adlandırılmaktadır).Tanımlanması en zor olan boyut bu boyuttur. Sıklıkla ‘Zeka’ olarak da adlandırılmaktadır ama genellikle ‘Deneyime Açıklık’ ya da ‘Kültür’ olarak da adlandırılır. Bu boyutun hayal gücünün güçlü olması, kültürlü, bilgiye ve öğrenmeye meraklı, orijinal, açık görüşlü, akıllı ve sanatçı duyarlılığına sahip olma özellikleriyle ilişkili olduğu düşünülmektedir (Barrick ve Mount, 1991: 4-5). Genellikle entelektüel özellikleri bünyesinde toplamayan bu özelliğe sahip bireyler özellikle değişim yaşayan örgütlerde yaratıcılıkları ile oldukça fonksiyonel fayda sağlarlar (Thoms ve diğ.,1996: 353).
Aktif imgelem, estetik duyarlılık, iç duygulara duyarlılık, çeşitliliği tercih, entelektüel merak ve bağımsız yargı bu kişilik özelliğinin öğelerindendir. Yeni fikir, yaklaşım ve deneyimleri etkin olarak arama bu özelikle alakalıdır. Bu faktörden yüksek puana alanlar hem iç hem de dış dünyaya meraklıdır. Zengin bir hayat tarzı deneyimlemektedirler. Yeni düşüncelere ve alışılagelmiş değerlerin dışındaki değerlere açıktırlar ve otoriteyi sorgularlar. Düşük puan alanlar ise, davranışlarında ve alışılagelmiş görüşlerinde muhafazakardırlar. Yeni olandan ziyade bilindiği tercih ederler. Daha dar bakış açıları ve ilgi yoğunlukları vardır (Ekşi, 2004: 89).
Beş faktör kişilik modelinden yola çıkarak oluşturulan ve normal kişilik özelliklerini ölçmeyi amaçlayan Beş Faktör Kişilik Envanterinde her bir faktöre ait özellikler Tablo 1.6’da yer almaktadır.
Tablo 1.6: Beş Faktör Kişilik Envanterindeki Temel Faktörler
ÖZELLĐKLER FAKTÖR ADI ÖZELLĐKLER
Mesafeli, ciddi, dikkat çekmeyen, yalnızlığı seven, kararlarını başkalarına dayandırmayan Đçedönüklük DIŞADÖNÜKLÜK (D) Dışadönük Canlı, girişken, sosyal, hareketli, coşkulu, rahat, doğal, iyimser Đnsanlara güvenmeyen, işbirliğinden çok yarışmaya eğilimli, bağımsız, mücadeleci, uyanık, tepkisel, şüpheci, kendini düşünen Dikbaşlı YUMUŞAK BAŞLILIK/ GEÇĐMLĐLĐK (Y) Yumuşak Başlı Çatışmadan kaçınan, hassas, merhametli, geçimli, sakin, insanlara güvenen, işbirliğine yatkın Esnek, plansız, çabuk karar veren, fevri, kurallara çok bağlı olmayan Düşük Öz Denetim ÖZ-DENETĐM/ SORUMLULUK (ÖD) Yüksek Öz Denetim Düzenli, planlı, amaçlı, kararlı, temkinli, tedbirli, sorumluluk sahibi Kendine güvenli, engellerle başa çıkmada etkili, sakin, uyumlu, telaşsız Tutarlı Duygusal Durum DUYGUSAL TUTARSIZLIK (DT) Değişken Duygusal Durum Hassas, duygusal, endişeli, gergin, dirençsiz, fevri Muhafazakar, yeniliğe dirençli, ince düşünmeyen, ilgi alanları sınırlı, geleneksel Somut-Pratik GELĐŞĐME AÇIKLIK (GA) Gelişime Açık Analitik düşünen, duyarlı, ilgi alanları geniş, yeniliğe açık, yaratıcı
Kaynak: Somer ve diğ (2004: 48).
Beş faktör kişilik modeli, geniş bir yelpazede yer alan kişilik yapılarını bütünleştirmesi ve böylece farklı yönelimlere sahip araştırmacılar arasındaki iletişimi kolaylaştırması; kişilik özellikleriyle davranışlar arasındaki ilişkilerin sistematik bir biçimde
incelenebilmesine olanak sağlaması ve genel bir tanımlama sağlaması açısından ilgi çekicidir (McCrae ve John, 1992’den akt. Solmuş, 2004: 199).
Aynı zamanda bu model, kişilik özelliklerini ölçmek amacıyla geliştirilen pek çok geçerli kişilik envanteri ya beş faktör boyutlarını ölçmekte, ya da beş faktör boyutlarıyla yüksek düzeyde ilişkili çıkmaktadır (Selengil, 2004’den akt. Yelboğa, 2006: 200).
Bugüne kadar geliştirilen kişilik modelleri içerisinde beş faktör modelinin geniş çapta kabul görmesinin nedeni, bu modelin insan kişiliğini tanımlamakta geçerli ve güvenilir olduğunun bilimsel olarak kanıtlanmış olmasıdır (Hough ve Öneş, 2001’den akt. Yelboğa, 2006: 200).