Maliyet ve Süre AĢımı Neden Olan Faktörler ve Gruplandıkları Ana BaĢlıklar

Bu çalıĢmada, yapım aĢamasında karĢılaĢılan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin, iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısına göre belirlenmesi amaçlanmıĢtır. Tez kapsamında araĢtırma konusu sınırlar da gözetilerek detaylı bir literatür araĢtırması yapılmıĢtır. Eksik bir değerlendirme olmaması adına, konu ile ilgili literatürde, tezin kapsamı dahilindeki tüm maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerle birlikte bu faktörlerin gruplandıkları ana baĢlıklar da incelenmiĢtir.

2. Bölümde literatüre dayalı olarak, maliyet ve süre aĢımına neden olan 37 faktör belirlenmiĢtir. Maliyet ve süre aĢımına neden olan bir faktörün birden fazla sorumlusu olabildiği, hatta sorumlunun projeye bağlı olarak değiĢebildiği düĢünülmüĢtür. Bu nedenle tez kapsamında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ana baĢlıklar altında gruplanırken faktörün sorumlusu yerine, maliyet ve süre aĢımına neden olan temel etkenlere göre gruplanmıĢtır. Tez kapsamında belirlenen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayısının çok fazla olmaması da dikkate alınarak, genel kapsamlı ve az sayıda ana baĢlık oluĢturulması planlanmıĢtır. Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler gruplanırken, literatürdeki faktör ana baĢlıkları incelenmiĢ ve bu çalıĢmalardaki faktör ana baĢlıkları kullanılmıĢtır. Ana baĢlık altında olan faktörlerin benzer alanlarla ilgili olmasına dikkat edilmiĢtir. Ġncelemeler sonucunda belirlenen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler, 8 ana baĢlık altında toplanmıĢtır:

 Maliyet ile Ġlgili DıĢ Nedenler  Uygulamaya Yönelik Nedenler

 SözleĢme-ġartname Kaynaklı Nedenler  Tasarım Ġle Ġlgili Nedenler

 Firma Ve ÇalıĢan Yeterliliği Ġle Ġlgili Nedenler  Malzeme-ĠĢgücü Ġle Ġlgili Nedenler

 Diğer Nedenler

3.2.1 . Koordinasyon, iletiĢim ve planlama ile ilgili nedenler

Tez kapsamında, yapılan tüm araĢtırmalar sonucu en sık karĢılaĢılan koordinasyon, iletiĢim ve planlama yetersizliği ile ilgili faktörler bu ana baĢlıkta incelenmiĢtir. ĠnĢaat projelerinde genelinde özellikle Türk ĠnĢaat Sektörü düĢünüldüğünde iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici arası iletiĢimin ve koordinasyonun önemi bilinmektedir. Türkiye’de bahsedilen projede rol alan katılımcıların arasındaki iliĢkilerde sıklıkla, profesyonel iliĢkinin dıĢına çıkılarak, yazılı değil sözlü iletiĢime geçilmektedir. Bu durum ise çoğu zaman iĢveren, proje yönetimi ve yükleniciden birinin mali olarak ya da süresel anlamda mağdur olmasıyla sonuçlanmaktadır. Ortaya çıkan maliyet ve süre aĢımı gibi problemlerin nedenlerinin iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından farklı algılanması, anlaĢmazlık yaĢanmasına neden olmakta olup, bu durumda proje yapım aĢamasını fiilen olumsuz yönde etkilemektedir. Bu farklı algı, problemin kaynağının ve sorumlusunun kim olduğunun iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici tarafından farklı olduğunun düĢünülmesi demek olup, bunun sonucunda iĢveren, proje yönetimi ve yüklenicinin birbirini suçlaması ve yapılması gereken iĢleri birbirlerinden beklemeleri anlamına gelebilir. Bununla birlikte iletiĢimsizlik proje boyunca devam edebilmekte ve tekrar eden bir sorun haline dönüĢebilmektedir. Bu faktörler özellikle yapım aĢamasında geri dönüĢler gerektirebilmekte ve kayıplara neden olmaktadır. Planlama yetersizliği ise teknik bir yetersizlik olup ve yapım aĢamasında malzemenin tedariki, iĢgücü, ekipman girdilerin sahadaki organizasyonu konusunda gereken özenin gösterilmemesi ile ortaya çıkmaktadır. Yapım süreci planlama yetersizliği, projenin yapım aĢamasında yapılacak iĢlerin programlanmasının yetersiz olmasını ifade etmekte olup, malzeme, iĢgücü ve ekipman ile ilgili olduğundan doğrudan süre aĢımına neden olmaktadır. Planlanan

maliyetin hatalı olması ise maliyet aĢımına neden olacak en temel faktörlerdendir. Tüm koĢulları değerlendiren ve olabilecek tüm etkileri göz önüne alan detaylı bir iĢ programı ve bütçe planlaması yapılamayan iĢlerde, özellikle yapım aĢamasında iĢ programını değiĢtirecek pek çok etmenle karĢılaĢılacak, bu durum da doğrudan iĢin aksamasına ve planlanan süre ile maliyetin aĢılmasına neden olacaktır. Devam eden bir iĢte ise, ortaya çıkan herhangi bir problemi belirlemek ve süreç içerisinde bu probleme iliĢkin önlem alabilmek de planlanan maliyet ve süre sınırları içinde kalabilmekte büyük önem taĢır. Bu tez kapsamında, koordinasyon, iletiĢim ve planlama ana baĢlığı altında aĢağıdaki faktörler gruplanmıĢtır:

1. Yapım süreci planlama yetersizliği

2. Malzeme/ekipman Satın alma planlama yetersizliği

3. Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da imalata müdahale edememe

4. Uygunsuz bütçe planlaması

5. ĠĢveren-yüklenici-danıĢman arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık 6. Alt yükleniciler arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık

3.2.2 . Maliyet ile ilgili dıĢ nedenler

ĠnĢaat projelerinde karĢılaĢılan, maliyeti değiĢtirebilecek herhangi bir faktör, maliyet aĢımına ve bazen de süre aĢımına neden olabilmektedir. Projede rol alanların finansal yeterlilikleri, “Firma ve ÇalıĢan Yeterliliği” ana baĢlığı altında incelenmiĢ olup, bu ana baĢlık kapsamında, projede rol alanların finansal durumları değil, piyasa koĢullarındaki mali etkiler gruplanmıĢtır. Örneğin yapımda kullanılan herhangi bir girdinin (malzeme, ekipman, iĢgücü vb) fiyatında artıĢ, planlanan maliyetin doğrudan artmasına neden olur. Bazı projelerde yurtdıĢından tedarik edilen malzeme, iĢgücü ve ekipman gibi kaynaklarda, yabancı kurda dalgalanmalar sonucu ithal edilen elemanın fiyatında beklenmedik artıĢlara neden olacaktır. Bununla birlikte, Türkiye genelinde enflasyon oranları veya devlet tarafından mali politikalarda yaĢanan geliĢmeler de öngörülemeyen maliyet aĢımlarına neden olabilmektedir. Enflasyon, inĢaat malzemeleri fiyatında beklenmedik artıĢların olmasına neden olabileceği gibi, çok yükselmesi halinde ekonomik krize neden olup, projede rol alanlara büyük zararlar verebilmektedir. Faiz oranlarındaki değiĢiklik ise, iĢveren ve yüklenicinin ekonomik

durumu için sorun yaratabileceği gibi, taĢeronlar, tedarikçiler gibi projede rol alanları mali olarak olumsuz etkiler. Tüm bu durumlar maliyet aĢımına doğrudan neden olacağı gibi, projede rol alanlara verdiği zarar sonucu faal iĢin yavaĢlamasına ve hatta bazı durumlarda tamamen duraklamasına neden olacaktır. Bu durumda mali kaynaklı faktörler, önemli bir grup olarak ortaya çıkmaktadır. Maliyet ile Ġlgili DıĢ Nedenler, herhangi birinin sorumluluğunda olmayıp, belirli durumlarda projede rol alanlardan herhangi birini ve/veya hepsini olumsuz olarak etkileyebilmektedir. AraĢtırmada Maliyet ile Ġlgili DıĢ Nedenler ana baĢlığı altında toplanan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler Ģunlardır:

7. ĠnĢaat malzeme/makine/iĢgücü vb iĢin uygulanmasına yönelik herhangi bir etkenin fiyatında artıĢ

8. Yabancı kurda dalgalanma (ithal malzemeler) 9. Enflasyon

10. Devletin mali politikası gereği vergilerde değiĢim/yükselme 11. Faiz oranlarında dalgalanma

3.2.3 . Uygulamaya yönelik nedenler

Bu baĢlık altında gruplanan faktörler doğrudan sahada ortaya çıkan faktörlerdir. Yapılan eksik ve kusurlu imalatlar, imalat kontrolünde yavaĢlık zayıflık, proje karmaĢıklığı ya da talep edilen ek ve daha iyi kalitede imalatlar/ iĢ değiĢikliği gibi yapıma yönelik faktörler ile birlikte arazinin fiziksel durumu sonucu uygulamada ortaya çıkabilecek faktörler de incelenmiĢtir. Yapılan eksik ve kusurlu imalatlar zorunlu olarak geri dönüĢlere neden olacağı gibi, imalat kontrolünde yavaĢlık ve zayıflık da gecikme ile birlikte aynı Ģekilde sonuçlanacaktır. Geri dönüĢlerin yoğun Ģekilde yaĢandığı projelerde maliyet ve süre aĢımı kaçınılmazdır. Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/proje değiĢimi/ ĠĢ değiĢikliği ise, hem planlanan maliyetin hem de planlanan sürenin dıĢına çıkmak anlamına gelmektedir. DeğiĢikliğin boyutuna bağlı olarak bazı durumlarda tolere edilebilmekle birlikte, sıklıkla majör sorunlara da yol açabilir. Projenin karmaĢıklığı ise, projede rol alanların sayısının, imalat çeĢidinin ve yapım aĢamasında beklenmeyen durumların artması demektir. Bu durum ise rol alanlar, imalat ve proje anlamında daha az karmaĢık bir projeye göre daha çok potansiyel sorun anlamına gelmektedir. Olawale ve Sun (2010), proje

karmaĢıklığının, projenin planlanan maliyet ve sürede tamamlanabilmesi üzerinde büyük tehdit oluĢturabildiğini açıklamıĢtır. Öte yandan inĢaat arazisinin koĢulları iyi etüt edilmediğinde ilave maliyetler ve proje geri dönüĢleri oluĢabilmektedir. Araziye ulaĢım, zemin koĢulları gibi ön etütlerin uygunsuz yapılması sonucu beklenmeyen süre ve maliyet artıĢları yaĢanabilmektedir. Nega (2008), zemin etüdünün uygun olmaması sonucu zemin iyileĢtirme çalıĢmaları için büyük harcamalar yapılmak zorunda kalındığını ve proje planlanan süresinin uzadığını belirtmiĢtir. Bahsedilen faktörler, proje müellifi, alt yükleniciler ve ana aktörlerin (iĢveren, yüklenici ve proje yönetimi) etkisi altında olabileceği gibi dıĢ etkenler kaynaklı da oluĢabilir. Uygulamaya yönelik nedenler, yapım aĢamasının temelini oluĢturan faktörleri içermekte olup, sonucu direk olarak etkilemektedir. Bu gruptaki faktörler araĢtırmada “Uygulamaya Yönelik Faktörler” ana baĢlığı altında toplanmıĢtır:

12. Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları 13. Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık

14. Arazi koĢulları

15. Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği 16. Proje karmaĢıklığı

3.2.4 . SözleĢme-Ģartname kaynaklı nedenler

Bu gruptaki faktörler, yapım aĢaması için gerekli dokümanların yeterli olmaması ve projede rol alanların sorumluluklarını, iliĢkilerini ve olası durumları düzenleyen sözleĢmenin doğru Ģekilde uygulanamaması sonucu ortaya çıkmaktadır. Zayıf sözleĢme yönetimi, projede rol alanların sorumluluklarının iyi anlaĢılamamasına neden olacağı gibi, uyuĢmazlıklara da neden olacaktır. ġartname vb proje dokümanları ile keĢifte hata ve eksikler iĢin yapım aĢamasında yapılması gereken iĢleri, proje rol alanlarının farklı yorumlamasına neden olmaktadır. Bu durum ise anlaĢmazlıklara ve sonucunda iĢveren, proje yönetimi veya yükleniciden birinin, maliyet ve/veya süre anlamında mağdur olmasına neden olacaktır. Örneğin Ģartnamede imalatların yeterli detayda tanımlanmaması, yapılacak iĢin tanımının ucu açık olması anlamına gelebilecek olup, iĢveren talebi ile yüklenici üretiminin uyuĢmaması, dolayısıyla da süreçte bir sorun hale gelmesi anlamına gelir. Bu ana baĢlıkta faktörler aĢağıdaki gibi gruplanmıĢtır:

17. Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vb)

18. SözleĢmesel olarak üstlenilen tazminatlar

19. ġartname/sözleĢme yorumlanması/zayıf sözleĢme yönetimi 20. KeĢifte hata/eksik

3.2.5 . Tasarım ile ilgili nedenler

Tasarım aĢaması ile ilgili nedenler yurtdıĢında da çok sık görülmekle birlikte, bir projenin tasarım aĢaması tamamlanmadan projenin faaliyete geçmesi ülkemizde oldukça yaygın olması sebebiyle bu ana baĢlık özellikle önemlidir. Özellikle karmaĢık projelerde, imalat sahada yapılan çizimlere göre ilerlemektedir. Bu ana baĢlık altında tasarım ile ilgili maliyet ve süre aĢımına neden olabilecek faktörler incelenmiĢtir. Örneğin saha için hazırlanan çizimlerin gecikmesi (Shopdrawingler gibi), hatalı/eksik detaylar veya tasarımın değiĢmesi gibi sorunlar doğrudan uygulamanın aksamasına neden olmaktadır. Al-Najjar, hatalı ve yetersiz tasarımların süre aĢımının majör katkıyı sağlayan faktörlerden olduğunu belirtmiĢtir [14]. Öte yandan Olawale ve Sun, yaptıkları araĢtırmada, tasarım değiĢiminin maliyet ve süre aĢımına neden olan baĢlıca faktör olduğunu bulgulamıĢlardır [7]. Süreç ilerlerken yasal engellerin oluĢması (dava açılması, projeye itiraz edilmesi, yasa ve yönetmelik değiĢimleri, alınması gereken izinler vb) ise projenin değiĢmesine neden olabildiği gibi, durmasına yol açabilecek bir sürecin baĢlangıcı olabilir. Örneğin devam eden bir konut projesinde bulunan bir daire tipinin belediyede izin verilmeyecek olması, belediyelerde inĢaat metrekarelerinin değiĢmesi gibi durumlar devam eden projelerde sorun yaratmaktadır. Tüm bu etkenler düĢünüldüğünde, yapım sürecindeki tasarımın hatalı/eksik olması veya gecikmesi gibi engeller ile proje aĢamasında belli izinlerin alınması süreci, hem maliyet hem de süre aĢımına neden olacaktır. Bu ana baĢlık altında toplanan faktörler aĢağıdaki gibidir:

21. Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi 22. Tasarım değiĢimi

23. Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar 24. Yasal engeller

3.2.6 . Firma ve çalıĢan yeterliliği ile ilgili nedenler

ĠnĢaat sektörü, her projenin kendine özel olması ve seri üretim olmaması nedeniyle aktif olarak insan emeğine dayanan bir sektördür. Yapım aĢamasında birçok ekipman kullanılsa da, yapım aĢaması diğer sektörler göz önüne alındığında büyük oranda iĢgücüne dayanmaktadır. Bunun yanında yapımın yönetilmesi, planlama yapılması, projede rol alanlarla koordinasyonun sağlanması açısından da insan iliĢkilerine dayalıdır. Bu durumda her konumda (yüklenici, proje yönetimi, proje müellifi, alt yüklenici, iĢçi vb) çalıĢan kiĢi ve ekiplerin kalifiye olmaması durumu, iĢin yapımını hem maliyet hem de süre olarak olumsuz etkileyecektir. ÇalıĢanların kalifiye olması dıĢında, firma olarak da sorumluluklarını yerine getirecek kapasiteye sahip olması beklenir. Bu bağlamda hem iĢverenin hem de ana yüklenicilerin, kendilerine bağlı çalıĢan ve firmalara gerekli ödemeleri yapabilecek finansal durumda olmaları ve proje için gerekli kadroları bünyelerinde bulundurmaları gerekmektedir. Örneğin Al- Najjar, yüklenicinin finansal durumunun iyi olmaması, altyüklenicilerle tedarikçileri koordine edememesi, yeterli ekibi bulundurmaması, yeterince tecrübeli olmaması vb birçok nedenden projenin zamanında tamamlanamamasına tek baĢına neden olabileceğini bildirmiĢtir [14]. Benzer Ģekilde proje yönetimi ekibinin yetersiz olması da, saha kontrollerinin sağlanamaması, iĢ programının takibi, gereksiz bürokrasi, uzun onay süreci gibi sonuçlar doğurabileceğinden etkili bir faktördür. ĠĢveren tarafından yükleniciye yapılan geç ödemeler ve bürokrasi süreci ise çalıĢmalarda en çok rastlanan faktörlerden biridir. Olawale ve Sun ise, altyüklenici firmalarının inĢaat projelerindeki öneminin küçümsenmemesi gerektiğini açıklamıĢtır [7]. Bu baĢlık altında, Firma ve ÇalıĢan yeterliliği grubundaki faktörler incelenmiĢ olup, belirlenen faktörler aĢağıdadır:

25. Yetersiz/tecrübesiz yüklenici 26. Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi 27. Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi

28. ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme 29. Proje müdürünün yetersiz olması

3.2.7 . Malzeme-iĢgücü-ekipman ile ilgili nedenler

Malzeme, iĢgücü ve ekipmanın doğru, yeterli miktarda ve zamanında temini iĢin yapım aĢımının en önemli etkenlerindendir. Planlamalar, projede rol alanlar arası iliĢkiler ve mali durumlar vb ne kadar iyi olursa olsun, yapım aĢamasının aktif öğeleri bu bahsedilen etmenlerdir. Malzeme, iĢgücü ve ekipman tedarikinde zorluk, süre aĢımına en çok neden olabilecek faktörlerden olabileceği gibi, piyasada bulunamaması sonucu temin etme sürecinde maliyetin aĢılmasına da neden olmaktadır. Nega, proje için gerekli kaynakların yerel piyasadan sağlanamadığı durumlarda ithal etme ihtiyacı doğacağını ve bu durum öngörülemediyse doğal olarak planlanan maliyet ve sürenin dıĢına çıkılacağını belirtmiĢtir [1]. Bir imalatın gereklerinin tespit edilememesi sonucu, proje esnasında yapım aĢamasında değiĢiklikler gerekecek, bu gereklilik de hem maliyet hem de süre anlamında artıĢa neden olacaktır. Bu baĢlıktaki faktörler ise aĢağıdaki gibi belirlenmiĢtir:

31. Malzeme/iĢgücü/ekipman tedarikinde zorluk 32. Uygun olmayan ekipman/malzeme seçimi 33. Ekipman/malzeme değiĢimi

3.2.8 . Diğer

Bu baĢlıktaki faktörler, normal koĢulların dıĢında ortaya çıkan; piyasaya, sektöre hatta ülkeye özel olağanüstü durumları içeren faktörlerdir. Yapılan araĢtırmaların neredeyse tamamında rastlanan bu baĢlıktaki nedenler (ĠĢ kazaları faktörü dıĢında), rol alanlardan herhangi birinin sorumluluğunda olmayıp, sektörün normal koĢulları içinde, öngörülemeyen nedenlerdir. Nega (2008), bu baĢlıkta belirtilen faktörler yaĢandığı zaman, maliyet ve süre aĢımının kaçınılmaz olacağından bahsetmiĢtir. Bu baĢlığa konu olan faktörler aĢağıdaki gibi gruplandırılmıĢtır:

34. Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla karĢılaĢma(savaĢ, hastalık, arkeolojik bulgu, vb)

35. Öngörülemeyen hava koĢulları

36. Sosyo-kültürel etkiler(ÇalıĢanlar arası etnik uyuĢmazlıklar, yerel halk önyargısı, vb)

Bu bölümde, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler listelenmiĢ, ana baĢlıklar altında gruplanmıĢ ve faktörler bu baĢlıklar altında açıklanmıĢtır. Tez kapsamında, maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin iĢveren, proje yönetimi ve yüklenici bakıĢ açısına göre belirlenmesi için yapılacak olan alan araĢtırmasında bu bölümde belirlenmiĢ ve ana baĢlıklar altında gruplanmıĢ faktörler kullanılacaktır. 4. Bölümde bu bölümde belirlenen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile yapılmıĢ olan alan araĢtırması ve sonuçları açıklanacaktır.

4. ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN BELĠRLENMESĠ ĠÇĠN ALAN ARAġTIRMASI YAPILMASI VE SONUÇLARI