3. ĠNġAAT PROJELERĠNDE YAPIM AġAMASINDA MALĠYET VE SÜRE
3.1 Literatürde Belirlenen Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörlerin
Bölüm 2’ de literatüre göre inĢaat projelerinde maliyet ve süre aĢımı konusu tanımlanmıĢ, yapılan araĢtırmaların konuları ve kapsamları açıklanmıĢtır. AraĢtırmacıların yaptıkları çalıĢmalarda, ana sorgulamalarında ortaya koydukları maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler oldukça kapsamlıdır. 2. Bölümde konu olan çalıĢmalardaki, maliyet ve/veya süre aĢımına neden olan faktörlerin oldukça fazla olduğu belirlenmiĢtir. YurtdıĢında yapılmıĢ olan 31 çalıĢma ile Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen 8 çalıĢmadaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler listelenmiĢtir. Yapılan değerlendirmede, içerik olarak aynı olan ya da anlam olarak birbirini kapsayan faktörler birleĢtirilmiĢtir. Tez konusu dıĢında kalan “yapım aĢaması” dıĢındaki (teklif, ihale gibi süreçlere dahil olan) maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler elenmiĢtir. Aynı zamanda, “SözleĢmede bahsedilmeyen test masrafları”, “Tasarım ve sözleĢme için farklı danıĢmanların olması” gibi yalnızca incelenen çalıĢmanın konusu olan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler de değerlendirme dıĢı bırakılmıĢtır. Sonuç olarak tezin kapsamı dahilinde olmayan faktörler çıkarılmıĢ, aynı içerikteki faktörler birleĢtirilmiĢ, tek bir araĢtırmada karĢılaĢılmıĢ olan faktörler elenmiĢ ve bu değerlendirmeye göre maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayısı 37 olarak belirlenmiĢtir. Tez kapsamında, yurtdıĢında yapılmıĢ olan çalıĢmalara dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler Çizelge 3.1’de, Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini konu alan çalıĢmalara dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler Çizelge 3.2’de listelenmiĢtir.
Lteratüre dayalı olarak maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirlenirken, üç ölçüt gözetilmiĢtir:
ĠncelenmiĢ tüm çalıĢmalardaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler üzerinden bir değerlendirme yapılması,
Belirli bir projeye özel ya da inceleme yapılan ülkenin dönemsel koĢullarına göre oluĢabilecek tek bir araĢtırmada yer alan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin çıkarılması,
Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin, tez kapsamında değerlendirilerek, bu kapsam dıĢında kalan faktörlerin elenmesi; AraĢtırma yapım aĢamasını kapsadığından ihale süreci ile ilgili maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler kapsam dıĢı kalmıĢ olup, benzer Ģekilde üstyapı projeleri incelendiğinden, yol, köprü, altyapı vb projelerine özel maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin çıkarılması gibi
Çizelge 3.1: Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile incelenen yurtdıĢında yapılmıĢ çalıĢmalar.
Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörler
Makaleler/ Tezler ve Yayımlandıkları Yıllar
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
[29] [30] [31] [32] [17] [33] [34] [1] [35] [36] [28] [14] [37] [38] [39] [7] [40] [8] [41] [18] [12] [42] [43] [2] [22] [44] [9] [45] [46] [23] [47]
1 Yapım süreci planlama yetersizliği X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 2 Malzeme/ekipman Satın alma planlama yetersizliği X X X X X X X X X X X X X X X X
3
Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da
imalata müdahale edememe X X X X X
4 Uygunsuz bütçe planlaması X X X X X X X X X X X X X
5 arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık ĠĢveren-yüklenici-proje yönetimi X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 6 Alt yükleniciler arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
7
ĠnĢaat malzeme/makine/iĢgücü vb iĢin uygulanmasına yönelik
herhangi bir etkenin fiyatında artıĢ X X X X X X X X X X X X X X X X X 8 Yabancı kurda dalgalanma (ithal
malzemeler) X X X X X X X X X
9 Enflasyon X X X X X X X X X X X X X X
10 Devletin mali politikası gereği vergilerde değiĢim/yükselme X X X X X X X X X X X X X X X
Çizelge 3.1(Devam): Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile incelenen yurtdıĢında yapılmıĢ çalıĢmalar.
Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörler
Makaleler/ Tezler ve Yayımlandıkları Yıllar
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
[29] [30] [31] [32] [17] [33] [34] [1] [35] [36] [28] [14] [37] [38] [39] [7] [40] [8] [41] [18] [12] [42] [43] [2] [22] [44] [9] [45] [46] [23] [47]
12 Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
13 Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 14 Arazi koĢulları X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 15
Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 16 Proje karmaĢıklığı X X X X X X X 17 Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vs) X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
18 üstlenilen tazminatlar SözleĢmesel olarak X
19
ġartname/sözleĢme yorumlanması/zayıf
sözleĢme yönetimi X X X X X X X X X X X X X
20 KeĢifte hata/eksik X X X X X X
21 edilen çizimlerin gecikmesi Yüklenici tarafından talep X X X X X X X X X X X X X
22 Tasarım değiĢimi X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
23 Hatalı /eksik tasarım ya da
detaylar X X X X X X X X X X X X X X
Çizelge 3.1(Devam): Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile incelenen yurtdıĢında yapılmıĢ çalıĢmalar.
Maliyet ve Süre AĢımına Neden Olan Faktörler
Makaleler/ Tezler ve Yayımlandıkları Yıllar
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
[29] [30] [31] [32] [17] [33] [34] [1] [35] [36] [28] [14] [37] [38] [39] [7] [40] [8] [41] [18] [12] [42] [43] [2] [22] [44] [9] [45] [46] [23] [47]
25 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
26 Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi X X X X X X X X X X X X
27 Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi X X X X X X X X X X X X X X X X X
28
ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç
ödeme X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
29 Proje müdürünün yetersiz olması X X X X X X X
30 yüklenici, çalıĢan(iĢçi) Kalifiye olmayan alt X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 31 Malzeme/iĢgücü/ekipman
edinmekte zorluk X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 32 ekipman/malzeme seçimi Uygun olmayan X X X X X X X X X X X X X X X
33 Ekipman/malzeme değiĢimi X X X X X X
34
Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla karĢılaĢma (savaĢ, hastalık,
arkeolojik bulgu, vb)
X X X X X X X X X
35 Öngörülemeyen hava koĢulları X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
36
Sosyo-kültürel etkiler(ÇalıĢanlar arası etnik
uyuĢmazlıklar, yerel halk önyargısı, vb)
X X X X X X X X X X X
Çizelge 3.2: Literatüre dayalı olarak oluĢturulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler ile Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalar.
Faktörler
Makaleler/ Tezler ve Yayımlandıkları Yıllar
1985 1989 1998 2010 2011 2012 2013 2014 1 2 3 4 5 6 7 8
[4] [48] [49] [6] [14] [3] [50] [20]
1 Yapım süreci planlama yetersizliği X X X X X X
2 Malzeme/ekipman Satın alma planlama yetersizliği X X X X
3 Problemleri belirlemede baĢarısız olma, zamanında tasarıma ya da imalata müdahale edememe X
4 Uygunsuz bütçe planlaması X X X X
5 ĠĢveren-yüklenici-danıĢman arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık X X X X
6 Alt yükleniciler arasında zayıf iletiĢim/uyuĢmazlık X X X X
7 ĠnĢaat malzeme/makine/iĢgücü vb iĢin uygulanmasına yönelik herhangi bir etkenin fiyatında artıĢ X X
8 Yabancı kurda dalgalanma (ithal malzemeler) X X X
9 Enflasyon X X X X
10 Devletin mali politikası gereği vergilerde değiĢim/yükselme X X
11 Faiz oranlarında dalgalanma X X
12 Eksik kusurlu imalatlar-Geri dönüĢ imalatları X X X X
13 Ġmalat kontrolünde yavaĢlık/zayıflık X X X X X
14 Arazi koĢulları X X X X X
15 Talep edilen ek, daha iyi kalitede imalatlar/ĠĢ DeğiĢikliği X X X X X X
16 Proje karmaĢıklığı X X X
17 Net olmayan/sonradan değiĢen ya da ek düzenlenen belgeler (Ģartname, sözleĢme, sözleĢme dokümanları vs) X X X X X X
18 SözleĢmesel olarak üstlenilen tazminatlar X X X
19 ġartname/sözleĢme yorumlanması/zayıf sözleĢme yönetimi X X X X X
20 KeĢifte hata/eksik X
21 Yüklenici tarafından talep edilen çizimlerin gecikmesi X X X X X X
22 Tasarım değiĢimi X X X X X
23 Hatalı /eksik tasarım ya da detaylar X X X X X X
24 Yasal engeller X X X X
25 Yetersiz/tecrübesiz yüklenici X X X X X
26 Yetersiz/tecrübesiz proje yönetimi X X X
27 Yetersiz/tecrübesiz proje müellifi X X X X
28 ĠĢveren bürokrasisi/yükleniciye geç ödeme X X X X X X X
29 Proje müdürünün yetersiz olması X X
30 Kalifiye olmayan alt yüklenici, çalıĢan(iĢçi) X X X X X X
31 Malzeme/iĢgücü/ekipman edinmekte zorluk X X X X X X X
32 Uygun olmayan ekipman/malzeme seçimi X X X X
33 Ekipman/malzeme değiĢimi X X
34 Öngörülemeyen fiziksel engel ya da koĢullarla karĢılaĢma (savaĢ, hastalık, arkeolojik bulgu, vb) X X X X
35 Öngörülemeyen hava koĢulları X X X X X X X
36 Sosyo-kültürel etkiler(ÇalıĢanlar arası etnik uyuĢmazlıklar, yerel halk önyargısı, vb) X X X X
Çizelge 3.1 ve 3.2’de, geçmiĢte yurtdıĢı ve Türkiye’de yapılmıĢ inĢaat projelerini konu alan araĢtırmalarda ortaya konulan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler listelenmiĢtir. Aynı çalıĢmalarda, bahsedilen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler belirli kriterlere göre ana baĢlıklar altında gruplanmıĢtır. Literatür incelenirken, belirlenen maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin hangi ana baĢlıklar altında gruplandığı da araĢtırılmıĢtır. Bazı kaynaklarda maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörler, faktörün sorumlusuna göre ana baĢlıklar altında gruplanırken, belli çalıĢmalarda ise maliyet ve süre aĢımına neden olan temel etkenlere (yönetimsel, teknik, politik vb) göre ana baĢlıklar altında gruplanmıĢtır. Tez kapsamında yurtdıĢında incelenen çalıĢmalardaki faktör ana baĢlıkları ile faktör sayıları Çizelge 3.3’te ve Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalardaki faktör ana baĢlıkları ile faktör sayıları Çizelge 3.4’te gösterilmektedir.
Çizelge 3.3: YurtdıĢında yapılan çalıĢmalardaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayıları ve faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar.
YIL SIRA NO TEZ/ MAKALE FAKTÖR SAYISI
MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN GRUPLANDIĞI ANA BAġLIKLAR
2005 1 [29] 73 Proje/ĠĢveren/Yüklenici/Proje Yönetimi/Tasarım ekibi/Malzeme/Ekipman/ĠĢgücü kaynaklı ve DıĢ etkenler
2006
2 [30] 28 ĠĢveren/ Yüklenici/ Proje Yönetimi/ Malzeme/ ĠĢgücü/ SözleĢme/ Yüklenici iliĢkileri kaynaklı ve DıĢ etkenler 3 [31] 44 ĠĢveren/Metraj/Mimar/ĠnĢaat mühendisi/Mühendis/Yüklenici/Alt yüklenici/Tedarikçi kaynaklı ve DıĢ etkenler 4 [32] 30 ĠĢveren/ Mühendis/ Yüklenici/ Ġnsan davranıĢları/ Mühendis/ Proje/ Kaynak(malzeme, ekipman, iĢgücü vb) kaynaklı ve DıĢ etkenler 5 [17] 44 Yüklenici/ Tasarım ekibi/ ĠĢveren/ Mali/ Planlama ve program/ SözleĢme/ Devlet düzenlemeleri ve Öngörülemeyen nedenler
2007
6 [33] 40 Malzeme-ekipman-iĢgücü/ Yüklenici-iĢveren-proje yönetimi/ DıĢ faktörler 7 [34] 31 Yüklenici/ Proje Yönetimi/ ĠĢveren/ DıĢ
2008
8 [1] 39
Zayıf Proje Yönetimi/Öngörüemeyen Arazi KoĢulları/Malzeme Yetersizliği/ Döviz Kurunda Dalgalanma/Yetersiz-Tecrübesiz Yüklenici/ Olağanüstü Haller (Acts of God)/Change Order/ Enflasyon/Hızlandırma Maliyeti/Ödemelerde Gecikme/Yer Tesliminde Gecikme
9 [35] 32
Mali/ĠĢgücü/DeğiĢiklikler/Proje rol alanları arası
iliĢki/Çevresel/Ekipman/Yönetmelik-Ģartname/Malzeme/Planlama ve Kontrol
10 [36] 112 ĠĢveren/Yüklenici/Proje Yönetimi/Malzeme/ĠĢçilik/SözleĢme ve Proje rol alanları arası iliĢki kaynaklı 11 [28] 21 Ayrım Yok
12 [14] 110
Proje/Yüklenici Sorumlulukları/ĠĢverenin Sorumlulukları/ Profesyonel Yönetim/ Tasarım ve Belgeleme/Malzeme/ Uygulama/ ĠĢçilik ve Ekipman/SözleĢme/Devlet ile iliĢki/DıĢ etkenler/Maliyet AĢımı 13 [37] 75 ĠĢveren/Tasarım/Proje Yönetimi /Yüklenici /ĠĢçilik/ Mali/ SözleĢme/ ĠletiĢim/ Arazi KoĢulları/Diğer
2009 14 [38] 43 Acts of God/ Tasarım/Yapım/ Mali ve Yönetmelik kaynaklı
2010 15
[39] 42 Çevresel/Yapım/Uygulama ve Maliyet Tahmini ile Ġlgili Faktörler
Çizelge 3.3 (Devam): YurtdıĢında yapılan çalıĢmalardaki maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayıları ve faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar.
YIL SIRA NO TEZ/ MAKALE FAKTÖR SAYISI
MALĠYET VE SÜRE AġIMINA NEDEN OLAN FAKTÖRLERĠN GRUPLANDIĞI ANA BAġLIKLAR
2011
17 [19] -
Sermaye ve ödemeler/Ekipman/Personel/Tasarım Hataları/Ġmalat Takibi/Yönetim ve Planlama/ĠĢveren/Yüklenici/ Proje Yönetimi /Malzeme/ Çevresel
18 [20] 78 Ayrım Yok
19 [21] 18 Ayrım Yok
2012
20 [18] 59 Ekonomik/ Projede rol alanlardan kaynaklı/ Uygulama/ Çevresel/ Politik
21 [12] 46 Yönetim/ Ekonomik/ ĠĢveren/ Proje Yönetimi/ Yüklenici/ Malzeme, iĢgücü, ekipman/ DıĢ 22 [42] Röportaj Röportaj
2013
23 [43] 31 Yapım/Yönetimsel/Politik/Mali/Teknik
24 [2] 35 Süre/Maliyet/Süre ve Maliyet
25 [22] 41 Maliyet Tahmini/Yapım/Projede Rol Alanlar /Çevresel /Mali Faktörler
26 [44]
Süre 76, Maliyet
54
Süre: Proje/Yüklenici-Altyüklenici-Proje Yönetimi-ĠĢverenin Sorumlulukları/ Yönetim/Tasarım ve Belgeleme/ Mali/Malzeme/ Çevresel ġartlar/ ĠĢçilik ve Ekipman/Devlet ile iliĢki
Maliyet: Finansal gruplar/Proje Katılımcıları/Uygulama etmenleri/ Çevresel/Politik/ĠĢçilik ve Ekipman/Malzeme/ĠĢverenin Sorumlulukları 27 [9] 22 Ayrım Yok 2014 28 [45] 46 Ayrım Yok 29 [46] 15 Ayrım Yok 30 [23] 84 Ayrım Yok 2015 31 [47] 31
Finansal (taraflara geç ödeme yapılması vb)/ Kaynak/ Ekonomik/ Çevresel/ Koordinasyon/ Politik/ Risk kaynaklı/ Ġnsan ĠliĢkileri/ ĠĢ güvenliği/ Yönetmelikler-ġartname
Çizelge 3.4: Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalarda maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör sayıları ve faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar. YIL SIRA NO TEZ/ MAKALE FAKTÖR SAYISI
TEZ VE MAKALELERDE BELĠRLENEN FAKTÖRLERĠN GRUPLANDIĞI ANA BAġLIKLAR
1985 1 [4] 23 Ayrım Yok
1989 2 [48] 33 Yönetim/Çevresel/Proje/ Kaynak Kullanımı
1998 3 [49] 86
Proje Ekibi/Alt Yüklenici/ Ekipler Arası ĠletiĢim/ SözleĢme/ Kullanıcı/ Müteahhit Firma/ Proje Bilgileri/ Çevre/ Ekipman/ Malzeme/ Diğer
2010 4 [6] 51 Makroekonomik/ ĠĢgücü/ Revizyon/ SözleĢme kaynaklı/ Çevresel/ SözleĢme-ġartname/ Ekipman/ Malzeme/DıĢ
2011 5 [13] 442 ĠĢveren/ Yüklenici/ Diğer
2012 6 [3] 40 Makroekonomik/ ĠĢgücü/ Proje Maliyeti/ Proje Yönetimi/ DıĢ
2013 7 [50] 83 Proje Yönetimi / Yüklenici/ Tasarım/ Ekipman/ DıĢ Etkenler/
ĠĢçilik/ Malzeme/ ĠĢveren/ Proje
2014 8 [20] 38 SözleĢme/ Süre/ Mali/ Kalite/ Ġnsan ĠliĢkileri/ ĠletiĢim kaynaklı/ Risk kaynaklı
Çizelgeler incelendiğinde, hem yurtdıĢı hem de Türkiye’de yapılan inĢaat projelerini inceleyen çalıĢmalarda, sorgulanan maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör
sayısının oldukça değiĢken olduğu görülmektedir. Maliyet ve süre aĢımına neden olan faktörlerin gruplandığı ana baĢlıklar incelendiğinde ise, faktörleri ana baĢlıklar altında gruplamayan çalıĢmalar olduğu gibi, maliyet ve süre aĢımına neden olan temel etkenlere (mali, yönetimsel, teknik, politik vb) göre ve faktörün sorumlusuna göre ana baĢlıklar altında toplayan çalıĢmalar ağırlıktadır. Literatürde, “ĠĢveren”, “Yüklenici”, “Proje Yönetimi”, “Malzeme”, “ĠĢgücü”, “SözleĢme”, “Tasarım” konuları ile “Mali” konuların en çok tekrar eden maliyet ve süre aĢımına neden olan faktör ana baĢlıklarından olduğu gözlemlenmiĢ olup, bunlara ek olarak en çok rastlanan ana baĢlıklardan biri de “Diğer” baĢlığı ile tanımlanan öngörülemeyen olaylar olmuĢtur.
3.2 Maliyet ve Süre AĢımı Neden Olan Faktörler ve Gruplandıkları Ana