İşletmeler, ister kâr ister toplumsal bir amaçla kurulmuş olsunlar yönetimleri için başarıyı belirleyen temel etken, yönetim kararlarının maliyet-fayda karşılaştırılmalarına dayandırılmaktadır. Diğer bir deyişle, işletme yöneticileri için yerinde karar alabilmeleri, alacakları her kararda iki önemli noktayı karşılaştırmaları gerekmektedir: (Büyükmirza,1998:33)
- Alacakları kararın işletmeye ya da topluma kazandıracağı yarar, - Alacakları kararın işletmeye ya da topluma getireceği yük (maliyet).
Yukarıdaki iki önemli noktanın herhangi birisinin gözden kaçırılması, işletmede ya da toplumda maliyeti yararını aşan kararların alınmasına ve doğal olarak da kaynakta savurganlığa yol açabilmektedir. Söz konusu sonuç da, kâr amaçlı işleyen işletmelerin zarar etmesine neden olacaktır. Ayrıca, kâr amacı gütmeyen ve topluma hizmet sunmak amacıyla kurulmuş bir işletme ise, aksine topluma yük haline gelecektir. Bu yüzden işletmeler için öncelikle muhasebe kontrolleri önem kazanmaktadır.
Muhasebede, maliyet analizi ve istenen güvenirlilik derecesini sağlama konularında harcama yapılması konularıyla ilgilenen Fon Yönetimi ve Zaman Yönetimi arasında doğrudan bir ilişki mevcuttur. Eğer bir işletmede yönetim, yüksek oranda doğruluk içeren farklı bir rapor isterse; yöneticiler, maliyet bilgisini derlemek ve sürdürebilmek için ekstra zaman ve para tedarik etmek zorundadırlar.
Turizm işletmeleri de mal ve/veya hizmet üretimlerini sürdürebilmeleri için aynı anda farklı mal ve hizmetleri de tüketmek zorundadırlar. Harcama ya da gider şeklinde ortaya çıkabilecek bu tür faaliyetlerin bazıları şu şekilde sıralanabilir: (Usal,Kurgun,2001:24)
- Bina Kiralamak,
- Elektrik, su, hammadde, kullanım ya da tüketim malı tüketimi yapmak, - İşgücü çalıştırmak.
Turizm işletmelerinde yukarıdaki faaliyetlerin yerine getirilmesi, işletmenin varlıklarını ve gelirlerini sürdürebilmeleri için kaçınılmaz bir gerekliliktir. Tüm bunların yanında işletme yöneticileri, maliyetler ilgili yönetim hedeflerine ulaşabilmelerinde sadece maliyet analizi ve tekniklerini kullanarak yarar sağlayabilmektedirler. Bu konu, alternatif muhasebe yaklaşımları ve maliyet-fayda yaklaşımları arasında bir seçim yapabilmek için öncelikli ölçüt şeklinde ortaya çıkmaktadır. (Rayburn,1996:6-7) Maliyet-fayda karşılaştırmasında etkili olmaları nedeniyle, işletmelerin üretim süreçlerinde karşılaştıkları maliyet kavramını tanımlamadan önce; gider ve harcama kavramlarının tanımlanması daha doğru olacaktır.
Bir işletmenin faaliyetini ve varlığını sürdürebilmesi ve gelir elde edebilmesi için belli bir dönemde kullandığı ve tükettiği mal ve hizmetlerin parasal tutarına Gider denir. (Çetiner,2001:8) Gider; işletmelerin varlıklarını ve işlevlerini sürdürebilmek ve gelir elde etmek için, belli bir hesap döneminde kullandıkları ve tükettikleri mal ve hizmetlerin parasal değeri şeklinde de tanımlanabilmektedir. (Usal,Kurgun,2001:24) İşletmeye ekonomik bir yarar sağlamak üzere yapılan bir harcama veya tüketim anlamına da gelen giderler sınıflandırılırken; kazanılan gelirlerin ortaya çıkmasında kullanılan hizmetler ve ürünlerin farklılığı önem kazanmaktadır. (Büyükmirza,1998:42) Genel anlamda giderler; işletmelerin başlıca gelir kazançları olan stok veya servislerin üretilmesinde kullanılan giderlerden, işletmenin organizasyonunu destekleyen giderlere kadar geniş bir çeşitlilik göstermektedir. (Owen,1994:195) Belirli bir dönemin gelirine uygulanmaları nedeniyle muhasebede giderler şu formülle gösterilebilir: (Savcı,1999:7)
Kâr/Zarar= Gelirler-Giderler
Dönem kârı, döneme ait gelirler ile giderler arasındaki fark olarak tanımlandığı için, dönem sürecinde hangi maliyetlerin ne kadarının gidere dönüştürüldüğü, kârın ölçülmesinde önemli bir rol oynamaktadır. (Akşit,1996:3) Yapılan giderden gelecek dönemlerde ekonomik yarar sağlanması bekleniyorsa, söz konusu gider bilançoda; eğer sadece içinde bulunulan dönemde yarar sağlanması bekleniyorsa, o gider Gelir-Gider Tablosunda gösterilmektedir. (Büyükmirza,1998:44) Gider kavramı içinde maliyet hesaplamalarına alınan giderler, maliyet giderleri olarak adlandırılmaktadır. (Kishalı, Işıklılar, 1999:289)
Özetle; gider kavramı içinde görülen en önemli maliyet gideri öğeleri şu şekilde sınıflandırılabilir:(Taşkın,1997;Kishalı,Işıklılar,1999;Civelek,Özkan,2002;Editör:Banar, 2003; Bekçi,2003)
- Sabit maliyet ve değişken maliyet, - Toplam maliyet ve birim maliyet,
- Fiili maliyet ve alternatif maliyet, - Gerçek maliyet ve tahmini maliyet,
- Tedarik maliyeti, üretim maliyeti, pazarlama maliyeti, finansman maliyeti, yönetim maliyeti, stok maliyeti, taşıma maliyeti, araştırma - geliştirme maliyeti,
- Dışarıdan sağlanan hizmet maliyeti,araştırma ve geliştirme gideri maliyeti, pazarlama, satış ve dağıtım gideri maliyeti,
- İş yeri maliyeti, üretim hattı maliyeti, bölüm maliyeti, fabrika maliyeti, sipariş maliyeti, parti maliyeti,
- Nakit çıkışı gerektiren maliyetler ve nakit çıkışı gerektirmeyen maliyetler, - İşgören maliyeti / personel maliyeti, sermaye maliyeti, madde ve malzeme maliyeti,
- Denetlenebilen (kontrol edilebilen) maliyetler ve denetlenemeyen (kontrol edilemeyen) maliyetler,
- Batık maliyet ve farklılaşan maliyet,
- Üretimi yapılmış olup da satılamayan mal ve hizmetlerden doğan zararlar, - Hesabi amortismanlar, hesabi faizler, hesabi müteşebbis ücretleri, hesabi kiralar,
- Maliyetin altında yapılan satışlardan doğan zararlar, - Çeşitli nedenlerle kaybolan mallardan doğan zararlar, - Stoktaki malların bozulmasından doğan zararlar, - Üretim kapasitesine ulaşılamamasından doğan zararlar, - Çeşitli yardımlardan doğan zararlar,
- Fire, Artık Ürün, Bozuk Ürün ve Kusurlu Mamulden doğan zararlar. Gider kavramı ile zarar kavramı arasındaki farkın da belirtilmesi gerekir. İşletmenin faaliyetini yürütebilmesi için gerekli olan ve normal ölçüler içerisinde yapılan tüm harcamalar gider niteliği taşımaktadır. Buna karşılık, işletmenin faaliyetini yürütebilmesi için gerekli olmayan veya normal ölçüleri aşan harcama ve tüketimler gider değil zarar adını almaktadır. (Büyükmirza,1998:42) Söz konusu farklılık Şekil 1.3’de gösterilmektedir:
Şekil 1.3: Gider-Zarar Farklılığı
Kaynak: Kamil Büyükmirza, (1998), Maliyet ve Yönetim Muhasebesi (Tekdüzene Uygun Bir Sistem Yaklaşımı), s.43
Genel ifadeyle ise, harcama; işletme tarafından üretim faaliyetleri dışında herhangi bir nedenle para veya benzeri araçlarla yapılan ödemelerdir. Örnek olarak; işletmenin bir kişiye borç para vermesi, demirbaş eşya satın alması sayılabilir. (Çetiner,2001:8) İşletmeden dışarıya nakit akışı oluşturan her türlü para çıkışı ödeme olarak tanımlanabilmektedir. Ödemeden farklı olarak harcama kavramı; bir varlığın edinilmesi, bir hizmetin sağlanması ya da bir zararın karşılanması amacıyla para ödeme, mal verme, hizmet sunma, borç altına girme, ortaklık hakkı tanıma gibi özellikleri de kapsamaktadır. (Büyükmirza,1998:42)
İşletmelerin doğru kararlar verebilmeleri ve ileriye dönük tahminler yapabilmeleri için, gider, harcama ve maliyete ilişkin özellikleri iyi saptamaları ve bunların oluşum ve değişimlerindeki etkin faktörleri iyi bilmeleri gerekmektedir. İşletmeler açısından doğru maliyet bilgisi, işletmeye yönelik taahhütler, perakende satış, üretim veya hizmet operasyonları konularından hangisinde olursa olsun önemli kabul edilmektedir. Bu konularla ilgilenen endüstrilerin hepsi aynı temel finansal hesap
HARCAMA VE TÜKETİMLER