3.4.1 Maliyet Giderlerinin Üretim Hacmi İle İlişkilerine Göre Sınıflandırılması, 3.4.1.1 Sabit Maliyet Giderleri
Belirlenmiş dönemler içinde üretim miktarı ile artış veya azalış göstermeyen maliyet gideridir. Örn, bina kirası, bina amortismanı ve müdürlerin maaşları. Belirlenmiş dönem bir veya iki yıl olabilir, fabrika müdürünün maaşı artabilir.
226 Tütüncü, s.19
227 Nermin Özgülbaş. Maliyet Kavramı ve Yöntemleri, Başkent Üniversitesi Sağlık Kurumları İşletmeciliği Bölümü, http://www.hm.saglik.gov.tr/pdf/nbd/sunumlar/uhymemudurleregitimi/ maliyetetkililik/maliyet_kavram_ve_yontemler.pdf ( Erişim: 12.05.2007) 228Yükçü, (maliyet) s.48 229 Özgülbaş, http://www.hm.saglik.gov.tr/pdf/nbd/sunumlar/uhymemudurleregitimi/ maliyetetkililik/maliyet_kavram_ve_yontemler.pdf (Erişim: 12.05.2007) 230 Özgülbaş, http://www.hm.saglik.gov.tr/pdf/nbd/sunumlar/uhymemudurleregitimi/ maliyetetkililik/maliyet_kavram_ve_yontemler.pdf ( Erişim: 12.05.2007)
3.4.1.2 Değişken Maliyet Giderleri:
Üretim miktarına bağımlı olarak artış veya azalış gösteren maliyet giderleridir. Buna göre, değişken maliyet giderleri üretim miktarının artması ile artış, azalması ile azalış göstermektedir231.
Doğrusal seyir izleyen değişken maliyet giderlerinin yanı sıra, üretim miktarı ile doğru orantılı değişim göstermeyen maliyet giderleri de vardır. Bu maliyetler üretim miktarından daha yüksek veya daha düşük oranlarda artış gösterebilirler. Örnek verirsek, direkt ilk madde ve malzeme giderleri tipik değişken gider özelliğindedir. Normal koşullarda hammadde giderleri üretim miktarı ile doğrusal bir değişim gösterir fakat hammadde alımlarında miktar indirimlerinden yararlanıldığında, fazla miktarda alım yapıldığında indirim sağlanması durumunda, hammadde giderleri üretim miktarı ile aynı oranda değişim göstermez. Üretim miktarından daha az oranda artış gösterir. Bu tür giderlere “degressif giderler” adı verilir. Bunun yanında değişken maliyet giderleri üretim miktarındaki artıştan daha hızlı bir şekilde artış gösterebilir. Bu tip maliyet giderlerine ise “progresif gider” adı verilir. Temposu gittikçe artan gider adını vereceğimiz bu giderlere fazla çalışma nedeni ile ortaya çıkan firelerden kaynaklanan hammadde giderlerindeki artışı ve fazla mesai yapılması nedeni ile ödenen ücretleri, üretim miktarının artması ile söz konusu olabilecek zamlı tarife uygulamasını da örnek olarak verebiliriz232.
3.4.1.3 Yarı Değişken Maliyet Giderleri
İşletmelerin belirli üretim düzeyine kadar değişmeyen belli bir düzeyden sonra artış gösteren giderlerdir. Yarı değişken giderlerin değişmez kısmı üretim mevcut olsa da olmasa da katlanılan giderlerdir. Değişken kısmı üretim arttıkça artan özellik gösterir. İşletmelerdeki yarı değişken giderler, üretim miktarı arttıkça genel olarak artan ancak doğrusal bir biçimde artış göstermeyen giderlerdir233.
Yarı değişken maliyet giderlerinin çok iyi anlaşılabilmesi için bunların analizlerinin iyi yapılması, sabit ve değişken kısımlarının birbirlerinden sağlıklı bir biçimde ayrılması gerekmektedir. Bu maliyet giderlerine en çarpıcı örneklerden
231 Yükçü,( maliyet )s.55
232 Yükçü, (maliyet) s.56-57
233 Karlılık Analizleri , www.deu.edu.tr/userweb/murat.yildirim/dosyalar/karlilikanalizleri.ppt , ( Erişim
birisi bakım ve onarım giderleridir. Makineler bir dönem boyunca hiç çalıştırılmasa bile paslanmalarına ve benzeri dış etkilere karşı devamlı olarak bakımlarının yapılması gerekmektedir. Bu bakım giderleri yarı değişken giderlerin sabit kısmını oluşturmaktadır234.
3.4.1.4 Yarı Sabit Maliyet Giderleri
Sabit giderlerin üretim hacmindeki artışlar karşısında sabit özelliklerini kaybederek, sıçrama yapmalarından dolayı ortaya çıkmış bir maliyet türü olduğunu söyleyebiliriz. Yarı sabit maliyet giderleri çoğunlukla “basamaklı maliyet” giderleri olarak adlandırılır. Örn. Üretim hacmini arttırmak üzere bir işletme mevcut torna makinelerine bir yenisini eklerse, yeni makinelerin yeni amortismanları, usta, ustabaşı ve nezaretçi ücreti gibi giderlerinde de sıçramalar olacaktır235.
3.4.2. Maliyetlerin Yüklenme Durumuna Göre Sınıflandırılması
Direk Maliyet Giderleri işletmelerin tedarik ettiği ve üretimde doğrudan kullandığı malzeme ve parçaların maliyetidir. Montaj bölümünde çalışan işçinin ücreti direkt işçilik özelliğindedir. Bu gider ile mamul arasında veya üretimin gerçekleştiği montaj bölümü arasında kolay açıklanabilen bir ilişki bulunmaktadır236.
Endirekt Giderler ise, nihai mamullerin üretiminde kullanılan direkt maliyetler dışında kalan ve mamullere doğrudan doğruya yüklenmeleri olanaksız olan maliyetlerdir. Endirekt maliyetler ile üretilen mamuller arasında direkt ilişki kurmak mümkün olmadığından bu giderleri mamul maliyetine bazı dağıtım anahtarları ve dağıtım yöntemleri aracılığı ile yükleriz237. Örneğin işletme binasının güvenliğinden sorumlu olan elemanların ücretlerinin üretilen mamul maliyetlerine yansıtılması direkt olarak mümkün görülmemektedir. Çünkü bu elemanlar fiilen bu işletmenin asıl faaliyet konusu olan mamulün üretiminde bulunmamaktadırlar238.
234 Yükçü, ( maliyet ) s.58
235 Yükçü, ( maliyet ) ss. 59-60
236 Sait Yücel Kaygusuz, “İleri Üretim Ortamında Maliyet Muhasebesi Sistemleri” İş Güç Dergisi, sayı
1. http://www.isgucdergi.org/index.php?p=arc_view&ex=112&inc=arc&cilt=3&sayi=1&year= ( Erişim: 10.04.2008)
237 Kaygusuz, (Erişim: 10.04.2008) 238 Yükçü,(maliyet) s. 61
3.4.3 Maliyetlerin Geçmişe veya Geleceğe Yönelik Olmasına Göre Sınıflandırılması
Bu tür maliyetleri; fiili maliyetler ve geleceğe yönelik maliyetler olarak ikiye ayırabiliriz. Maliyet hesaplarının fiili olarak yapılması durumunda maliyet unsurlarına ilişkin gerçek değerler göz önüne alınmaktadır. Fiili maliyetler ancak üretim işlemleri tamamlandıktan sonra maliyet giderlerinin dağıtımı ile hesaplandığından, gecikmeli olarak sonuç alınabilmektedir. Bu nedenle, verimin arttırılması, atık ve firelerin en aza indirilmesi, zaman kayıplarının önlenmesi vb. konularda önlem alınması güç olmaktadır. Fiili maliyetler, maliyetlerin ne olduğu sorusuna cevap verebilen fakat ne olacağı konusunda cevap veremeyen maliyetlerdir. İşletme yöneticisine geleceğe yönelik çalışmalarında pek yararlı olamaz239.
3.4.4 Kontrol Edilebilme Açısından Maliyet Giderleri
Böyle bir ayrıma, sorumluluk muhasebesi anlayışı ile örgütlenmiş işletmelerde gidilmektedir. Her maliyet merkezine de bir sorumlu yönetici atanmıştır240.
3.4.4.1 Kontrol Edilebilen Maliyet Giderleri:
Bir sorumluluk merkezi yöneticisi kendi sorumluluk merkezinin konusuna giren faaliyetlere ilişkin ortaya çıkan maliyet giderlerinin satın alınmasından ve kullanılmasından yetkili kılınmış ise, ilgili maliyet gideri o sorumluluk merkezi yöneticisi için kontrol edilebilir maliyet gideridir. Örneğin; üretim işletmesinde montaj bölümünden sorumlu olan yönetici bu bölümde çalışan işçilerin ücret giderlerinden, o bölümde kullanılan tutkal, çivi, somun vs. gibi yardımcı malzemelerin maliyetinden sorumlu olmaktadır. Bu maliyetler ise sorumluluk merkezi yöneticisi için kontrol edilebilen maliyetlerdir241.
3.4.4.2 Kontrol Edilemeyen Maliyet Giderleri
Sorumluluk merkezi yöneticisinin kontrolünde olmayan maliyet giderleridir. Sorumluluk merkezi yöneticisi bu maliyet giderlerinin satın alınmasında ve
239 Yükçü, (maliyet ) s.65
240 Yükçü, (maliyet ) s.66 241 Yükçü, (maliyet) s.67
kullanılmasında yetkili değildir. Örn. Montaj bölümü yöneticisi, işletme binasının kiralanmasında veya satın alınmasında yetkili değildir242.