Münâzara Üslûbuna İlişkin Önerileri

Münâzara kelimesi Arapçada fiilinden türemiş mastar bir kelime olup

sözlükte, bir şeyin diğer bir şeye mukâbili, dengi, gözlemleme, bakmak, tasarlamak, dikkatini yöneltmek, hakemlik yapmak, rekabet etmek, tartışmak, süre tanımak,

415_{ed-Dabii, İbn Hişâm ve Eseruhu, s.112; İbn Hişâm, el-Muğnî, (thk. Komisyon), I/29.} 416

ed-Dabii, a.g.e. s.116; İbn Hişâm, el-Muğnî, (thk. Komisyon), II/123.

417_{İbn Hişâm, Evdah, (thk. Abdulhamîd Muhammed), I/30-184} 418

ed-Dabii, a.g.m. s.116; İbn Hişâm, el-Muğnî, (thk. Komisyon), II/72.

419_{İbn Hişâm, Evdah, (thk. Dâru’l Ciil), s.59; ed-Dabii, a.g.e. s.119.} 420

kollamak, bir topluluğun birbirleriyle olan mücâdelesi, uzaktaki cisimlerin daha büyük görülmesini sağlayan âlet, dürbün, mikroskop, teleskop, mürâcaat yeri,evin manzaralı yeri,göz, kalb gibi manalara gelmektedir.

Istılâhi olarak ise karşılıklı ve sırasıyla yapılan söyleşi, delil ve örnek ile mücâdele etmek anlamlarına gelir.421

İbn Hişâm nahiv konularını belirli bir sıraya koyup, delillerini ve ona ait örneklerini zikredip konuyu bağlayan sıradan bir uslûb izlememiştir. İbn Hişâm belirli bir program dâhilinde elindeki verilerin sahipleriyle münâkaşa eden, delil sahiplerinin delillerini genişçe işleyen, bunları tercîh veya red yönünde başka delillerle destekleyen ve sonunda çoğu kez kendi görüşünü karşı tarafın lehinde veya aleyhinde sunan bir tavır içinde olmuştur.422

Kitaplarının çoğunluğu bu şekil münâzaralarla dolu olan İbn Hişâm karşıt görüşlerin fikirlerini çürütmek için kendisini zorlayıp delil telaşına düşen biri değildir. Hakîkat ne gerektiriyorsa ona ulaşmada gücünü ve ilmini ona sarf eden ve bencillik göstermeyen, hakîkatin ortaya çıkmasına katkı sunan bir âlimdir.423

İbn Hişâm Arablardan semâ yoluyla duyulmuş sahîh delillere, mu’teber kıyâsa, icmâya ve manânın sıhhâtine, kurallara bağlıdır. Bazen hükmün açık ve kesin, münâkaşa götürmez olduğunu gördüğünde sadece hükmü zikreder, sebeblerini açıklamazdı.424

İbn Hişâm / birliktelik babında eğer kelimesinin sonu sâkin gelirse isim olma hali devam eder demiş, İbn Nahhâs’ın 425

kelimesinin harf olduğunda icmâ

vardır sözüne merduddur diyerek görüş bildirmiştir.426

İbn Hişâm getirdiği bir hükmün akabinde delillerini sunmuştur. /midir, mıdır gibi soru bildiren edat bahsinde Zemahşerî’nin427 harfinin / genelde tahkiklik

bildiren, bazen ise şüphelik ifadesini bitiştiği fiile göre alan bir kelimedir manasına geldiği iddiâsını zikredip Zemahşerî bir tarafta Sîbeveyh, İbn Mâlik ve bazı âlimleri diğer tarafta münazara yapıyormuş gibi sunar, sonuç olarak bazılarının Zemahşerî’nin

421_{Komisyon, Mu’cem, II/932; İbnû Manzûr, a.g.e. V/215; er-Râzî, Muhtâr, I/688; Mutçalı Serdar,}

Arapça Türkçe Okul Sözlüğü, s.529.

422_{İmrân, a.g.e. s.272.} 423_{İmrân, a.g.e. s.273.} 424_{İmrân, a.g.e. s.274.} 425_{Zirikli. el-Â’lâm, I/208.}

426_{İmrân, a.g.e. s.275; İbn Hişâm, Muğni’l-Lebîb, (thk. Komisyon), s.371.} 427

aksini savunduklarını harfinin aslında manasında gelmediğini zannedenler vardır deyip bu hüküm / bana göre bu doğrudur ibaresiyle noktalar. 428

İbn Hişâm bir konudan başka bir konuya geçmeden önce hükmünü verdiği mes’ele hakkında incelemesini yapıp, bütün delilleri bir bir ele alıp sonra onun hakkında hüküm vermiştir. Bazen verilmiş olan tarihi bir hükmün doğru olanını belirlemek için münâzara metoduna başvurmuştur.429

Örnek olarak bahsinde Ebû Nahhâle’nin şu beytini misal olarak almıştır: / Onun kulakları uzaktan parlamakta, kaşları

ise dağınık haldedir.430

Bu beyit hakkındaki görüşlerini i’rab yönünü de katıp aktardıktan sonra bu beytin Hârûn Reşîd’in431

huzurunda Ebû Amr432 ve Asmâî433’nin münâzarası esnasında okunduğu görüşünü İbn Hişâm reddeder ve bu meclisin Hârûn Reşîd zamanında olmadığını çünkü Hârûn Reşîd’in daha önce vefat ettiğini söyler.434

İbn Hişâm genel kuralları zikrettikten sonra ona bağlı tali kuralları da zikreder. Çoğu nahiv âlimi örneğin cümle bahsini işlerken, genel olarak cümleyi ele alıp sonra cümleyi kısımlara ayırır, isim cümlesi, fiil cümlesi gibi. Sonra bu isim veya fiil cümlesini açıklayan nahiv bölümlerine geçer, oralardan hükümler çıkarır.

İbn Hişâm bu metodun tam tersini izlemiştir. Bu bağlamda cümleye müstakîl bir bölüm tahsis eder ve bu bölümde konuya ait hükümleri geniş bir şekilde işler, bunun altında da özel bir fasıl açıp ve delillerini sıralar.

Bu aşamadan sonra da cümleye benzer olanların hükümlerine geçerek, zarf, car ve mecrûrları açıklayıp delilleri ve hükümleri getirdikten sonra da buna ilaveten temyîz, hâl, bedel, atf-ı beyân gibi cüz’i hükümleri karışıklığa fırsat vermeden açık ve kolay bir üslûpla işler.435

İbn Hişâm münâzara yaparken Kur’ân’dan, mütevâtir ve şâz kıraâtlerden, hadîslerden, şiirler’den deliller getirip okuyucuyunun doğru bir hüküm çıkarmasına

428_{İmrân, a.g.e. s.275; İbn Hişâm, Muğnî, (thk. Komisyon), s.3 .} 429_{İmrân, a.g.m. s.275; İbn Hişâm, Muğnî, (thk. Mâzin Mübârek), s.3 .}

430_{el-Ezrârî, Takîyuddîn, Hizânetu’l-Edeb ve Ğâyetu’l-Ereb, (thk. Âsım Şa’yûtî), Dâru’ Mektebetu’l-}

Hilâl, Beyrût, 1987, VI/292; İmrân, a.g.m. s.275; İbn Hişâm, Muğnî, (thk. Komisyon), s.211; es-Suyûtî,

Hem’u’l-Hevâmî, I/491.

431_{Ziriklî, el-Â’lâm, VIII/62.}

432_{Ziriklî, el-Â’lâm, III/41; ez-Zehebî, Muhammed b. Osmân b.Kaymaz, Ma’rifetu’l-Kurrâu’l-Kibâr}

Ala’t-Tabakâtu ve’l-Â’sâr, (thk. Beşşâr Ma’rûf, Şu’ayb Arnavutî, Sâlih Mehdî Abbâs), Müessesetu’r-

Risâle, Beyrût, 1404, I/25,26.

433_{Ziriklî, el-Â’lâm, IV/162.}

434_{İbn Hişâm, el-Muğnî, (thk. Mâzin Mubarek), I/255.} 435_{İmrân, a.g.e. s.267.}

yardımcı olmuştur. Âlimler arası yapılan dil tartışmalarından faydalanmış, kendisinin ufkunu genişlettiği için yararlı saymış, bu tartışmalardan doğan neticeleri kitaplarında fevâid bölümünde zikretmiştir.436

İbn Hişâm el-Askerî’nin437

et-Tashîf kitabında zikrettiği şu olay nükteli ve münâzarayla ulaşılan yanlış bir kıyâsın hükmünü göstermesi açısından ilginçtir. Birine:

/ baban eşeğine ne yaptı sorusuna / sattı cevabını vermiş.

Ona: olarak neden cevap verdin diye sorulduğunda: Sen neden dedin diye

sorar. O kişi de: kelimesinin ba harfi ile mecrur olduğunu söyler. Diğer adam da

cevap olarak: Senin mecrur oluyorda benim neden mecrur olmuyor diye

gülünç bir cevap verir.438

İbn Hişâm fâsit kıyâsa başka bir örnekte Ebû Bekr et-Tarîhî’nin Ahbâru’n- Nahviyyîn kitabından alıntı yaparak şu kıssayı aktarır: Bir adam Basralı bir balıkçıya:

/ bu balık kaç paradır ? diye sorar. Balıkçı da: / iki dirhemdir diye

cevap verir. Adam balıkçıya güler ve: Sen ahmak mısın ? Sîbeveyh’in “ /

değeri iki dirhemdir.” dediğini duymadın mı? diye çıkışır. İbn Hişâm’ın bu kıssayı zikretmesinin sebebi iki tarafın da görüşlerini münâzara yoluyla tartışıp aktarması ve hükme bağlamasıdır.439

İbn Hişâm bazen münâzara üslûbunda yanlış görüşleri ardı ardına sıralayarak karşılaştırır ve sonunda doğru hükmü zikreder. Bu tip münâzaraya örnek ise el-Hûfî’nin şu âyeti-kerimeyi delil olarak getirdiğini görürüz.

/Elçilerin ne haber ile döneceğine bakacağım….440Ba harfi cerri’nin / bakan, gözetleyen kelimesine müteallık olduğunu söylediğini, buna cevap olarak İbn Hişâm, istifhâmın başta gelmesi gerektiğini belirtip onu reddederek münâzaraya devamla bir yanlış görüşü de İbn Atiyye’den aktarır. İbn Atiyye:

/Allah onları kahretsin. Nasıl haktan çeviriyorlar!441

kelimesi / Allah onları kahretsin cümlesinin zarfıdır. Bu ise

/ çevirenler, değiştirenler kelimesinin i’rab’ta yeri olmamasına sebeb olur. Sonuç olarak bu âyetin sonunda doğru olan ikisinin de sonradan gelene taalluk etmesidir. İbn

436_{İmrân, a.g.e. s.279.}

437_{el-Askerî, (öl.382/993), el-Hasan b. Abdullah b. Saîd b. İsmâîl el-Askerî. Ebû Ahmed. Fıkıh ve}

Edebiyat âlimidir. ez-Zevâcir ve’l-Mevâiz, et-Tafdîl Beyne Belâğati’l-Arab ve’l-Acem, Tashifâtu’l-

Muhaddisîn gibi kitapların müellifidir. Ziriklî, el-Â’lâm, II/196.

438_{İmrân, a.g.m. s.279; İbn Hişâm, el-Muğnî, (thk. Komisyon), s.745.} 439_{İmrân, a.g.e. s.280; İbn Hişâm, el-Muğnî,(thk. Komisyon), s.745.} 440_{Neml, 27/35.}

441

Hişâm münâzara bahsinin sonunda genellikle tenbihlerde bulunmuş, bazı mes’eleler üzerinde durarak konuları hükme bağlamıştır.442

442_{İmrân, a.g.m. s.280.}

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. İBN HİŞÂM’IN ARAP DİLCİLERİNE YÖNELTTİĞİ TENKİTLER