Mülâzemet Yollarının İlmiyyeye Girişte Oranları

Osmanlı Devleti' nde ilmiyyeye giriş için önemli bir rol üstlenen mülâzemet sisteminin kendi içerisinde "teşrîf, fetvâ eminliği, tezkirecilik, muîdlik, nevbet,

44,1 5,04 15,8 13,9 6,2 7,5 7,1 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50

müstakillen, şefaat, vefat ve diğer hizmet" olmak üzere farklı yollarının olduğu yukarıda

zikr edilmişti. Aşağıda, XVII. yüzyıl ortalarında Osmanlı ilmiyye mesleğine girişi sağlayan mülâzemet yollarının defterlerdeki oransal dağılımı açıklanmaya çalışılacaktır.

Birinci defter olarak adlandırılan H. 1042 Z-1045 CA (M. 1633-1635) tarihleri arasındaki Hocazâde Abdullah Efendi Defterine göre ilmiyyeye giren mülâzımların, mülâzemet yollarına göre oransal dağılımı şöyledir:

Grafik 2: Hocazâde Abdullah Efendi Defterine Göre Mülâzemet Yollarının Mesleğe Girişteki Oranları (%)

Yukarıdaki grafikte görüldüğü üzere dokuz farklı mülâzemet yolu mevcuttur. Mülâzımların bu mülâzemet yollarına göre oransal dağılımı şöyledir: % 53,34 ile vefat birinci, % 18,38 ile muîdlik ikinci, % 14,48 ile teşrîf üçüncü, % 7,93 ile müstakillen dördüncü, % 3,62 ile diğer hizmet beşinci, % 1,53 ile tezkirecilik altıncı, % 0,41 ile fetvâ eminliği yedinci sırada yer almaktadır. Nevbet ve şefaat yolu ile herhangi bir kayıt mevcut değildir. Bu defterde vefat, muîdlik ve teşrîf yolları üç önemli yol olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunların dışında iki kişinin mülâzemet yolları hususunda ise eksik bilgi olması sebebiyle hangi yoldan mesleğe girdikleri kayıt edilmemiştir.119

119 MA, RKR, 201/24. 3,62 0,41 18,38 7,93 _{0 0} 14,48 1,53 53,34 0 10 20 30 40 50 60

İkinci defter olarak adlandırılan H. 1045 B-1046 ZA (M. 1635/1636-1637) tarihleri aralığında bulunan Nuh Efendi Defterine göre ilmiyyeye giren mülâzımların, mülâzemet yollarındaki oransal dağılımı şöyledir:

Grafik 3: Nuh Efendi Defterine Göre Mülâzemet Yollarının Mesleğe Girişteki Oranları (%)

Grafikteki verilere göre oransal dağılım şöyledir: % 37,80 ile muîdlik birinci, % 21,95 ile vefat ikinci, % 15,85 ile müstakillen üçüncü, % 9,75 ile teşrîf dördüncü, % 7,31 ile tezkirecilik beşinci, % 3,65 ile fetvâ eminliği altıncı, % 2,43 ile diğer hizmet yolu yedinci sırada yer almaktadır. Nevbet ve şefaat yolu ile kayıt bu defter de de yer almamaktadır. Ayrıca bir kişinin mülâzemet yolu hususunda bilgi yoktur. Muîdlik, vefat ve müstakillen yolları Nuh Efendi defterinde en çok mülâzım veren yollar olarak karşımıza çıkmaktadır. Muîdlik yolu sivrilerek en fazla mülâzım veren yol olmuştur. Bu defterde mesleğe giren kişi sayısı az olduğu için teşrîf, tezkirecilik, fetvâ eminliği, diğer hizmet gibi yollar da önemli bir oranla grafiğe yansımıştır.120

Üçüncü defter olarak adlandırılan H. 1051 CA-1054 RA (M. 1641-1644) tarihleri aralığındaki Muîd Ahmed Efendi defterine göre mülâzımların mülâzemet yollarına göre mesleğe girişlerindeki oransal dağılımı şöyledir:

120 MA, RKR, 202/25. 2,43 3,65 37,8 15,85 0 0 9,75 7,31 21,95 0 5 10 15 20 25 30 35 40

Grafik 4: Muîd Ahmed Efendi Defterine Göre Mülâzemet Yollarının Mesleğe Girişteki Oranları (%)

Grafikteki verilere göre oransal dağılım şöyledir: % 40,78 ile muîdlik birinci, % 21,96 ile vefat ikinci, % 17,25 ile teşrîf üçüncü, % 5,49 ile tezkirecilik dördüncü, % 4,70 ile müstakillen beşinci, % 3,52 ile diğer hizmet altıncı, % 1,96 ile fetvâ eminliği yedinci sıradadır. Nevbet ve şefaat yolu ile mesleğe giriş bulunmamaktadır. Muîdlik yolunun sivrilişi bu defterde de devam etmiştir. Ayrıca bu defterde 11 kişinin hangi yoldan mesleğe giriş yapıtığına dair kayıt yoktur. Muîd Ahmed Efendi'nin bu defterinde en çok mülâzım veren üç yolun muîdlik, vefat ve teşrîf olduğu görülmektedir.121

Dördüncü defter olarak adlandırılan H. 1054 RA-1055 L (M. 1644-1645) tarihleri arasındaki kayıtları içeren defter Karaçelebi-zâde Mahmud Efendi defteridir. Bu deftere göre mülâzımların mülâzemet yollarına göre oransal dağılımı şöyledir:

121 MA, RKR, 204/27. 3,52 1,96 40,78 4,7 0 0 17,25 5,49 21,96 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Grafik 5: Karaçelebi-zâde Mahmud Efendi Defterine Göre Mülâzemet Yollarının Mesleğe Girişteki Oranları (%)

Grafikteki verilere göre oransal dağılım şöyledir: % 70,48 ile muîdlik birinci, % 15,85 ile teşrîf ikinci, % 13,65 ile diğer hizmet yolu üçüncü sıradadır. Bu üç yol dışında Karaçelebi-zâde defterinde diğer yollardan mesleğe giriş bulunmamaktadır. İlk üç defterde mesleğe girişler için önemli bir rol üstlenen vefat yolunun bu yıllarda son bulduğu görülmektedir.122

Beşinci defter olarak adlandırılan defter H. 1069 RA-1071 B (M. 1658-1661) tarihleri aralığındaki kayıtları içermekte olup Mehmed İsmetî Efendi'nin birinci Rumeli Kadıaskerliği dönemine aittir. Bu defterde bulunan mülâzımların mülâzemet yollarına göre oransal dağılımı şöyledir:

122 MA, RKR, 204/27. 13,65 0 70,48 0 0 0 15,85 0 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80

Grafik 6: Mehmed İsmetî Efendi (I.dönem) Defterine Göre Mülâzemet Yollarının Mesleğe Girişteki Oranları (%)

Grafikteki verilere göre oransal dağılım şöyledir: % 58,82 ile muîdlik birinci, % 26,47 ile teşrîf ikinci, % 8,82 ile tezkirecilik üçüncü, % 4,90 ile fetvâ eminliği dördüncü sıradadır. Mehmed İsmetî Efendi'nin birinci Rumeli Kadıaskerliği döneminde diğer yollardan mesleğe giriş bulunmamaktadır. Muîdlik yolu bu defter verileri içerisinde de en fazla mülâzım veren yol özelliğini devam ettirmektedir. 123

Altıncı defter olarak adlandırılan defter H. 1074 M-1075 N (M. 1663-1665) tarihleri aralığındaki Mehmed İsmetî Efendi'nin ikinci Rumeli Kadıaskerliği dönemi defteridir. Bu defterde mülâzımların mülâzemet yollarına göre oransal dağılımı şöyledir:

123 MA, RKR, 213/36. 0 4,9 58,82 0 0 0 26,47 8,82 0 0 10 20 30 40 50 60 70

Grafik 7: Mehmed İsmetî Efendi (II.dönem) Defterine Göre Mülâzemet Yollarının Mesleğe Girişteki Oranları (%)

Grafikteki verilere göre oransal dağılım şöyledir: % 59,66 ile muîdlik birinci, % 30,25 ile teşrîf ikinci, % 6,72 ile tezkirecilik üçüncü, % 3,36 ile fetvâ eminliği dördüncü sıradadır. Bu defterde verileri içerisinde mesleğe diğer yollardan herhangi bir giriş yoktur. Mehmed İsmeti Efendi'nin ikinci Rumeli Kadıaskerliği kayıtları içerisinde de en fazla mülâzımın muîdlik kadrosu ile mesleğe girdiği görülmektedir.124

Yedinci defter olarak bilinen defter H. 1075 N-1077 S (M. 1665-1666) tarihleri aralığındaki kayıtları içermekte olup Büzürg Abdürrahimzâde Mehmed Efendi'nin Rumeli Kadıaskerliği dönemine aittir. Bu defterde kayıtlı mülâzımların mülâzemet yollarındaki oranları şöyledir:

124 MA, RKR, 213/36. 0 3,36 59,66 0 0 0 30,25 6,72 0 0 10 20 30 40 50 60 70

Grafik 8: Büzürg Abdürrahimzâde Mahmud Efendi Defterine Göre Mülâzemet Yollarının Mesleğe Girişteki Oranları (%)

Grafikteki verilerden hareketle oransal dağılım şöyledir: % 56,89 ile teşrîf birinci, % 33,62 ile muîdlik ikinci, % 4,31 ile tezkirecilik üçüncü, % 3,44 ile müstakillen dördüncü, % 1,72 ile fetvâ eminliği beşinci sıradadır. Büzürg Abdürrahimzâde Mahmud Efendi kayıtları içerisinde diğer yollardan mesleğe herhangi bir giriş gerçekleşmemiştir. Bu defterde daha önceki defterlerin aksine teşrîf yolunun muîdlik yolunu geride bırakarak en fazla mülâzım veren yol olarak karşımıza çıktığı görülmektedir. Bunun temel sebebi ise daha önce detayıyla aktarılan Vasvar Antlaşması ile sonuçlanan Avusturya seferi sebebiyle ulemâ sefere teşrîfinden dolayı mülâzım vermesidir.125

XVII. yüzyılın ortalarında yer alan yedi farklı defterin verileri birlikte incelendiğinde; XVII. yüzyılın ilk yarısına ait 1633-1645 tarihleri arasında incelediğimiz defterlerde toplam 1.285 kişinin mülâzım olarak kayıt edildiği görülmektedir. Bu tarihler arasında mülâzım veren yolların oranları ise şöyledir; % 5,29 oranıyla 68 kişi diğer hizmet yolu ile, % 0,85 oranıyla 11 kişi fetvâ eminliği yolu ile, % 33,15 oranıyla 426 kişi muîdlik yolu ile, % 14,94 oranıyla 192 kişi teşrîf yolu ile, % 2,64 oranıyla 34 kişi tezkirecilik yolu ile, % 35,64 oranıyla 458 kişi vefat yolu ile, % 6,38 oranıyla 82 kişi müstakil arz yolu ile mesleğe girmiştir. Nevbet ve şefaat yolu ile 125 MA, RKR, 217/40. 0 1,72 33,62 3,44 0 0 56,89 4,31 0 0 10 20 30 40 50 60

gerçekleşen bir kayıt bulunmamaktadır. XVII. yüzyılın ilk yarısındaki verilerden hareketle en fazla mülâzım veren yollar, % 35,64 oranıyla 458 kişinin kayıt edildiği vefat yolu, % 33,15 oranı ile 426 kişinin kayıt edildiği muîdlik yolu, % 14,94 oranı ile 192 kişinin kayıt edildiği teşrîf yoludur.

XVII. yüzyılın ikinci yarısına ait 1658-1666 tarihleri aralığındaki veriler incelendiğinde bu tarihler arasında incelenen defterlerde toplam 341 kişinin mülâzım olarak kayıt edildiği görülmektedir. Bu tarihler arasında mülâzım veren yolların oransal dağılımı ise şöyledir; % 3,22 oranıyla 11 kişi fetvâ eminliği yolu ile, % 50,14 oranıyla 171 kişi muîdlik yolu ile, % 37,82 oranıyla 129 kişi teşrîf yolu ile, % 6,45 oranıyla 22 kişi tezkirecilik yolu ile, % 1,17 oranı ile 4 kişi müstakil arz yolu ile mülâzım kayıt edilmiştir. XVII. yüzyıla ait zikredilen yıllar arasında diğer hizmet, nevbet, vefat ve şefaat yolu ile herhangi bir kayıt gerçekleşmemiştir. XVII. yüzyılın ikinci yarısına ait veriler içerisinde en fazla mülâzım veren yollar şöyledir; % 50,14 oranıyla 171 kişinin kayıt edildiği muîdlik yolu, % 37,82 oranıyla 129 kişinin kayıt edildiği teşrîf yolu, % 6,45 oranıyla 22 kişinin kayıt edildiği tezkirecilik yoludur.

XVII. yüzyılın birinci ve ikinci yarısındaki veriler karşılaştırıldığında en çok mülâzım veren yollar olarak her iki yarıda da muîdlik ve teşrîf yolunun ön plana çıktığı görülmektedir. İlk üç defterde vefat yolu ile gerçekleşen mesleğe girişlerin önemli bir rol üstlendiği görülmektedir. Ancak dördüncü defterden itibaren vefat yolu ile gerçekleşen herhangi bir kayıt bulunmamıştır. Bunun yanında muîdlik yolunun ikinci defter kayıtlarından itibaren en çok mülâzım veren yol olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Ayrıca son defterlerin verileri ele alındığında mülâzım veren yolların muîdlik, teşrîf, tezkirecilik gibi yollar olduğu görülmektedir. Bu yolların en çok mülâzım veren yollar olması mülâzemet sisteminin kadrolarını şişiren yolların ortadan kalktığını göstermektedir. Dolayısıyla XVII. yüzyılın ortalarındaki veriler incelendiği zaman nevbet, şefaat gibi kadrolardan mesleğe hiçbir şekilde giriş olmadığı bunun yanında vefat ve diğer hizmet yollarının da 1645 yılından itibaren bittiği tespit edilmiştir. Müstakillen, fetvâ eminliği gibi yolların ise zaman zaman ortadan kalktığı görülmüştür.