Limanların GeliĢimi ve Türleri

Tarih boyunca, önemli yerleĢmelerin, doğal avantajları, suyun varlığı, ulaĢım kolaylığı ve bunlardan kaynaklanan politik ve kültürel faktörlerle kıyı alanlarında kurulduğu görülmektedir. Askeri alanda kullanılan çeĢitli teknik ve olanakların, zaman içinde tüm dünyaya yaygınlaĢmasıyla, bundan uluslararası ticaret de yarar sağlamıĢ, bunun sonucunda bu yerleĢmelerden bazıları, uzak alanlarda iĢlenen malın getirilmesiyle ticari ve endüstri toplumlarının kent limanları haline gelmiĢlerdir.

19. yy ile birlikte, ticaretin ve sanayinin geliĢimi, limanları iki Ģekilde dönüĢtürmüĢtür. Bunlardan biri limanlarda gemi trafiği ve kargoların ele alınması, diğeri ise kentsel geliĢme ile liman aktiviteleri arasındaki iliĢkidir. 19 yy‟ın baĢlarından itibaren Avrupa limanlarından Londra, Liverpool, Hull ve Antwerp limanları artan iĢ hacmini karĢılamak için yeni yatırımlar yapmıĢlardır. Fakat Avrupa‟nın en önemli limanları bile, yoğunlaĢan iĢ hacmine cevap vermekte yetersiz kalmıĢtır. Kent içlerinde kalan limanlarda geniĢleme sorunları baĢ göstermiĢtir. Bir sonraki aĢamada; konteynerin yaygınlaĢması ve hiç olmadığı kadar büyük deniz araçlarına gereksinim duyulması bu dönüĢüme cevap verebilecek liman inĢa edilmesine neden olmuĢtur. Hamburg limanı inĢaatı 1866 baĢlayıp 1907‟de bitmiĢ, Londra‟da ek kanal yolu yapımına ihtiyaç duyulmuĢ, 1872‟de yeni suyolu tamamlanan Rotterdam limanında derinleĢtirme süreci baĢlatılarak, 1910‟a kadar sürmüĢtür. Suların derinleĢtirilmesi, limanların uzatılması gibi yatırımlar limanların limitlerinin büyümesini sağlamıĢtır.

19. yy‟da limanların geliĢimi sadece ticarete bağlı değildi. Yeni yerleĢim alanlarının inĢası yeni liman alanlarının kurulmasını da beraberinde getirmiĢtir. Örneğin Avustralya‟da liman kentleri (Sydney, Hobart, Brisbane, Perth – Freemantle, Adelaide ve Melbourne), yeni potansiyeller ve ekonomik hareketlilik ile ülkesine canlılık katmıĢtır. Kuzey Deniz‟inde balıkçılığın etkisiyle, Hull, Grimsby ve Abardeen limanları yüksek geliĢme göstermiĢtir. 19.

yüzyıl ile birlikte, limanların geliĢimindeki en temel faktör, hinterlantları ile ulaĢım bağlantıları olmuĢtur. New York limanı yakınında bulunan Erie Kanalı veya Southampson‟nun demiryoluna bağlılığı buna örnek olabilir. Ancak, birinci dünya savaĢının baĢlaması, bu geniĢleme döneminin sonunu getirmiĢtir. Yeni limanlara, iskelelere ve temel inĢaat faaliyetlerine yatırımlar sürmekle birlikte, atılan adımlar bu dönemde bir süre kesintiye uğramıĢtır. SavaĢı takip eden yıllarda enerjiye duyulan ihtiyaç, teĢviklerin daha çok petrol terminallerine odaklanmasına neden olmuĢtur. Dökme sıvı yükün özellikle de petrol ve ürünlerinin kent içinde olmasının çeĢitli sakıncaları olduğundan, limanların ilk yerlerinden baĢka alanlara yönelmesi, yer değiĢtirmesi gündeme gelmiĢtir.

Ġkinci dünya savaĢında Avrupa limanları ciddi yaralar almıĢ (özellikle Hamburg, Rotterdam ve Hull limanları) ancak 1950‟lerle birlikte limanların taĢıma kapasitesi savaĢtan önceki yılların kapasitesine ulaĢmıĢtır. Kolonizasyonun çözülmesi, bu sürecin yaĢandığı ülkelerde, çok büyük liman faaliyetlerini baĢlatmıĢ, uluslararası ticaretin artması, gemi ticaretini de harekete geçirmiĢtir.

Ham petrol taĢıyan tankerler, 1950‟li yıllarda 40.000 DWT‟lik hacimden 1990‟da 200.000 DWT‟lik hacmine ulaĢmıĢtı. Bu arada, katı yük taĢıyan gemilerin de büyümesi, derin su terminallerine duyulan talebi artırmıĢtır. Mevcut limanlar bu talebi karĢılayabilecek altyapıya sahip değildi. 1960-70‟lerde Rotterdam, Antwerp, Hamburg limanları, Batı Avrupa‟nın ana konteyner terminalleri idiler. Denizcilik teknolojisindeki geliĢmeler, yeni iĢ tipleri, limanların faaliyetlerinin etkin bir Ģekilde planlanması ve organize edilmesini gündeme getirdi. Bu aĢamada pek çok liman için Ģu soru gündeme geldi: Mevcut faaliyetlerin yeniden yapılanması mı, baĢka bir yerde yeniden geliĢmesi mi gerekli idi.

20 yüzyılın ikinci yarısında limanların durumu, daha eskilerle kıyaslandığında açık farklılık göstermektedir. Yolcu gemilerinin çoğalması ve yeni ticari birim olarak konteynerin yaygınlaĢması, liman endüstrisinde büyük değiĢime yol açmıĢtır. TaĢımacılığın geliĢiminde çok önemli bir diğer etken ise, iletiĢimin olanaklarının geliĢmesidir: telgrafın yerini alan çağdaĢ iletiĢim sistemleri GPS, internet gibi... Son yirmi yılda limanlarda çok ciddi geliĢmelerin olduğunu söylemek gerekir. Yukarıda da değinildiği gibi, son yıllarda liman konusundaki en önemli dönüĢüm, konteynerin gerektirdiği fiziksel ve teknik altyapı olanaklarına uyum sağlamak ve hinterlant ile olan uygun bağlantıyı kurmak odaklıdır. Derin deniz hatlarında yapılan ve uzun hatlarda çalıĢan gemiler için belirli özellikteki limanlar öne çıkmıĢtır. Böylece, verilen hizmetlere, ana denizyolu hatlarındaki konuma ve iĢlevlerine göre

bir hiyerarĢi oluĢmuĢ ve limanlar küresel, bölgesel ve küçük ölçekli aktarma limanları olarak farklılaĢmıĢlardır.

Dünya yüzeyinde çok sayıda, farklı amaçlar için, farklı dinamiklerle hizmet veren binlerce liman bulunmaktadır. Belli baĢlı liman türleri Ģu Ģekilde özetlenebilir

Verdikleri Hizmete göre:

Balıkçı limanları: Balıkçı teknelerinin barınması, yapım ve onarımına hizmet eden, deniz ürünlerinin ticaret ve endüstriye aktarımının sağlandığı limanlardır. Mevsimlik olarak kullanılmakta, yerleĢmelere yakın alanlarda bulunmaktalar.

Yat limanları: Turizm açısından önemli taĢıyan limanlardır. Turistik bölgelerde bulunarak Ģehir ticaret alanına yakın ve gelir düzeyi yüksek olan Ģehir yerleĢmelerine hitap etmektedir. Dinlenme ve tatil merkezi olan yat limanlarında, diğer bir deyiĢle bir marinada tekne ve yatların barınma yerleri, Ģamandıralar, iskeleler, oteller, lokantalar, spor ve oyun tesisleri, çocuk bahçeleri, parklar, alıĢveriĢ merkezleri, konferans salonları, akaryakıt istasyonları ve idari bürolar bulunmaktadır.

Gemi yapım-onarım limanları: Bu amaçla yapılan kızaklar, çekek yerleri, kuru ve yüzer havuzlar, atölyeler ve vinçler için gerekli ekipmanların bulunduğu limanlardır. Gemi inĢa sektörünün en önemli alanlarıdır. Aynı zamanda tamir, bakım gibi ek hizmet veren denizcilik servis alanıdır. Yakın çevresiyle olan iliĢkisi istihdam açısından önemli olmakla birlikte, denizciliğin ayrılmaz parçasıdır.

Askeri limanlar: Askeri amaçla kullanılan, stratejik önemi büyük, savaĢ gemilerine yönelik olan limanlardır. Bu tür limanlar askeri amaçlara hizmet etmektedir. Bulundukları alanlar, askeri alanlardır.

Ticari limanlar: Yük ve yolcu trafiği bulunan, yük tipine göre ayrılmıĢ rıhtımları, gerekli donanımı ve depolama binaları olan limanlardır. Ticari limanlar, yolcu ve yük taĢıma limanları olarak ikiye ayrılmaktadır. Yolcu limanları, yerleĢim yerlerine yakın mesafelerde veya ulaĢımın geçiĢ noktalarında bulunurlar. UlaĢımda ve taĢımacılıkta en önemli konumdadırlar. Fiziksel donanımı yolcuların gereksinimlerine uygun biçimde tasarlanmıĢ limanlardır. Yük Limanlarında ise, yüklerin toplanması ve deniz aĢırı pazarlara gönderilmesi esastır. DenizaĢırı pazarlardan getirilen yükler de buradan uygun nakliye araçları vasıtasıyla hinterlanda dağıtılır. Bulundukları konuma, taĢınan malın cinsine, kapasitelerine göre farklı olabilmektedirler. GeliĢmiĢ ülke limanlarında, her limanın özelliği taĢınan malın cinsine göre

farklılaĢabilmektedir. Bu farklılıklara bağlı olarak limanların iç yapısı ve kentle olan iliĢkisi değiĢiklik göstermekte ve yapılan planlama çalıĢmalarını etkileyici rol oynamaktadır. Bu tür limanlar yük nakliyesi, ana ulaĢım yollarının (demiryolu, karayolu, havayolu) bitiminde veya yakınında bulunmaktadırlar.

Mülkiyetine göre:

Kamu limanları: Devletin gözetim ve denetimindeki limanlardır. Yatırım kararları ve diğer önemli meseleler konusundaki kararlar merkezi yönetim tarafından alınır. Genelde devlet limanları, liman bölgesindeki endüstrinin etkinliğini teĢvik etmek, limanın statüsünü değerlendirmek, mali durumunu (kar-zarar hesaplarını) ve bilânçolarını düzenlemek ve gelecekteki limanın geliĢtirilmesi gibi görev ve sorumluluklarla yükümlüdür.

Limanların bakımı, geliĢtirilmesi ve modernleĢmesi için yoğun sermayeye ihtiyaç vardır. Çoğu büyük limanların ekonomiye dolaylı katkısı bakımından az kar payı ile çalıĢmaları dolayısıyla ihtiyaç duydukları sermayeyi özel sektörün karĢılaması kolay değildir.

Özel limanlar: Bu tip limanlar yerel endüstriyel grup ya da belirli teĢebbüslerin ihtiyaçlarını karĢılamak üzere inĢa edilmiĢlerdir. Bunun yanı sıra, kamu kurumuna ait bazı limanların iĢletmelerinin özel sektöre devredildiği/kiralandığı bilinmektedir. Türkiye‟de; Rize, Ordu, Giresun limanları buna örnek olarak gösterilebilir. Bu limanlar hizmet veren endüstriyel teĢebbüsün doğrudan bir parçası olarak görülebilir ve Ģirket limanı kendi iĢletmelerinden biri olarak yönetilir.

ĠĢlevlerine göre:

Tekil iĢlevli limanlar: Bu tür limanlarda genellikle limana giren ve çıkan mallar aynı cinsten olmaktadır. Bu limanlar sadece transit, konteyner, petrol, dökme katı ya da Ro-Ro taĢımacılığı gibi kısıtlı nitelikteki yüke hizmet verebileceği altyapı ve donanıma sahiptir. Örneğin, Basra Körfezindeki petrol limanları ya da Avustralya, Afrika ve Kanada‟daki bazı limanlar tek iĢlevlidir. Rıhtımları sadece taĢıdıkları özel yük türüne göre tasarlanmıĢtır. Günümüzde limanlar, daha etkin hizmet verebilmek için çeĢitli nitelikteki gemilere hizmet verecek altyapı olanakları ile donatılmıĢtır. Bu bakımdan, tek iĢlevli limanların sayısı azdır. Çoğul iĢlevli limanlar: Modern dünyada elleçleme miktarlarının artmasının yanı sıra özel biçimde elleçlenmesi gerekli olan yüklerin gündeme gelmesi özel tip limanlara talep

oluĢmasına neden olmuĢtur. Genellikle bu tür limanlar, çok amaçlı olarak hizmet etmektedirler. Günümüzde geliĢmiĢ birçok liman, çok amaçlı olarak hizmet etmektedirler (Salman, 1980). Bu tür limanlar “tek terminalli” veya “çok terminalli” olabilmektedir. Çok terminalli limanlar, genellikle değiĢik olanaklara hizmet vermekte yani “çok amaçlı” limanlar olarak fonksiyon üstlenmektedir.

Çok fonksiyonlu limanların iĢleyiĢleri karmaĢıktır. Bu tür limanlarda, çok sayıda bağımsız bölümlerde çeĢitli meslek uzmanları ve görevlileri uyum içinde çalıĢmalıdır. Gerekli donanımın, tam gerektiği yerde ve zamanda, iyi organize olmuĢ bir Ģekilde çalıĢması, çok fonksiyonlu limanların verimliliği ve etkinliği bakımından önem taĢımaktadır. Dünya genelinde, çok fonksiyonlu limanların zaman içinde büyüme ihtiyacı içinde olduğu, bu nedenle bu tür limanların bazı fonksiyonlarının merkezden uzakta baĢka yerlere gönderdiği bilinmektedir. Çünkü genellikle eskiden inĢa edilen limanlar, kentin büyümesiyle kentin merkezinde yer almaktadır. Ancak bu durum istenilen, kabul edilen bir durum değildir. Bu nedenle limanların rezerv alanlarıyla birlikte geliĢtirilmesi sağlanmalıdır. Dünyadaki çağdaĢ limanlara bakıldığında, limanların belli yük türlerinde uzmanlaĢmıĢ olduğu ve fiziksel ihtiyaçlarının, teknik donanımının ve hinterlanda eriĢim imkanlarının bu niteliğine göre oluĢturulduğu bilinmektedir.

ġekil 3.1 Temel özelliklerine göre liman tipolojisi

VERDĠKLERĠ HĠZMETE GÖRE 1. Balıkçı limanları

2. Yat limanları

3. Gemi yapım-onarım limanlar 4. Askeri limanlar 5. Ticari limanlar MÜLKĠYETĠNE GÖRE 1. Kamu limanları 2. Özel limanlar ĠġLEVLERĠNE GÖRE 1. Tekil iĢlevli limanlar 2. Çoğul iĢlevli limanlar

KADEMELENMESĠNE GÖRE 1. Yerel ölçekli limanlar 2. Bölgesel ölçekli limanlar 3. Küresel ölçekli limanlar

- Üs limanlar

- GiriĢ kapısı limanlar

3.2 Küresel Pazarda Limanlar