Limanları Etkileyen Faktörler

Konteyner limanları ve tarifeli taĢıyıcıların içinde faaliyet gösterdikleri çevre sürekli değiĢmektedir. Konteyner liman iĢletmelerini etkileyen çevrenin değerlendirilmesi için dıĢ ve iç faktörleri ayrı ayrı değerlendirmek faydalı olacaktır (Oral vd, 2005, Cerit, Güler 1998). DIġ ÇEVRE FAKTÖRLERĠ

Konteyner limanları ve tarifeli taĢıyıcıların içinde faaliyet gösterdikleri çevre sürekli değiĢmektedir. Konteyner liman iĢletmelerini etkileyen dıĢ çevrenin değerlendirilmesi, makro ve mikro dıĢ çevre faktörlerinin incelenmesini gerektirir. Makro çevresel faktörler konteyner limanının genel çevresinin analiz edilmesini içermektedir (Cerit ve Güler 1998, Oral, Deveci ve Çetin, 2005).

Uluslararası ve Küresel Faktörler: GeçmiĢte ülkeler kendi kendine yeten ve ulusal pazarın korunmasına ağırlık veren geliĢme stratejileri izleyebilirdi. Günümüzde ise ilerlemenin, küresel ekonomiyle bütünleĢmeye dayandığı akademik çalıĢmalarda yaygın kabul görmektedir. Küresel ekonomiye ayak uydurma gayretiyle devletler, ticari engelleri azaltmaya yönelmiĢtir. Ticari engellerin azalması ve artan yabancı sermayeli yatırımlar, ülkelerin ticaret hacimlerinin büyümesini sağlamıĢtır. Bu iki eğilim birlikte konteyner taĢıyıcılarını ve limanları yeni olanaklar sunmaya yöneltmiĢtir. Limanların ve tarifeli deniz taĢıyıcılarının içinde bulundukları pazar çevresi önemli düzeyde değiĢmektedir. Dünya çapındaki konteyner liman hareketleri 1980‟de 36 milyon TEU‟dan, 2002‟de 266 milyon TEU‟ ya çıkmıĢtır. 2010 yılı için yapılan tahminlerde ise 430 milyon TEU‟yu aĢacağı yönündedir. Bu artıĢ, mekânsal bir değiĢimi beraberinde getirmiĢtir. Atlantik kıyılarında gerçekleĢen konteyner hareketleri, doğu Asya‟nın ana konteyner bölgesi olmasına neden olmuĢtur. Dünyada konteynerizasyonun artması, makro ekonomik, mikro ekonomik ve politik faktörlerin karĢılıklı etkilenmesi sonucudur (Notteboom, 2004, Oral vd, 2005).

Mal ve hizmet sunumundaki yoğun rekabet, maliyet yönetimi ve kar payları üzerinde baskılar oluĢturmaktadır. Tedarik zincirleri ve lojistik modellerdeki geliĢmeler, konteyner limanları ve taĢıyıcılarını lojistik süreçler içindeki rollerini yeniden değerlendirmeye yöneltmiĢtir. Bu geliĢmeler, limanlara ve deniz taĢımacılığı konusunda aracı olan firmalara da yansımaktadır. Teknolojik Faktörler: Konteynerizasyon ulaĢtırma endüstrisinde bir devrime yol açmıĢtır. Konteyner, taĢıma zinciri boyunca yüklerin daha ucuz, güvenli bir Ģekilde uzak noktalara ulaĢmasını sağlamıĢtır. Konteynerin bir ulaĢtırma türünden diğerine transfer edilebilme

özelliği kullanımdaki payının artmasını sağlayan sebeplerden biridir. Böylece belirli bir limana has hinterlant olarak görülen pazarlar, artık birçok ana liman tarafından hizmet görmektedir.

Konteynerizasyonun limanlar üzerinde, teknik bakımdan bazı etkileri olmuĢtur. Limanlar, konteyner elleçlemek için gerekli makineleri, vinçleri, saha donanımlarına yatırım yapmak, terminal alanlarını konteyner istifine uygun hale getirmek ve yatırım yapmak zorunda kalmıĢlardır.

Konteynerlerin taĢımacılıkta kullanımından sonra limanları etkileyen en önemli geliĢme konteyner gemilerinin teknolojik özelliklerine görülen geliĢmelerdir: Dünya konteyner filosunun sürekli büyümesi, gemilerin boyutlarının, tasarımlarının, istif sistemlerinin ve yakıt tüketiminin değiĢmesi. Son yıllarda, dünya filosu içinde tanker ve kuru yük gemileri ciddi bir artıĢ göstermezken, konteyner gemilerinin sayıları ve hacimleri önemli geliĢmeler göstermektedir. Deniz taĢımacılığı içinde konteyner gemilerinin sayısında artıĢ bulunmaktadır.

Oldukça rekabetçi olan pazarda, ölçek ekonomisinden yararlanabilmek için zaman içinde konteyner gemilerinin boyutları büyümekte, limanlarda geçen verimli olmayan zamanın kısaltılmasına çalıĢılmaktadır. Gemi kapasitelerinin büyümesi yeni nesil limanların en az 24 m. su derinliğine sahip rıhtım ve yaklaĢım kanallarına sahip olmasını gerektirmektedir. Gemi kapasitelerindeki artıĢ ve gemi bağına elleçlenen konteyner sayılarının artması yeni nesil limanların daha geniĢ depolama alanları ile daha geliĢmiĢ ulaĢım ağına sahip olmasını zorunlu kılmaktadır.

Teknolojik geliĢmeler içinde en dikkat çeken liman elleçleme aktarma donanımlarında görülen geliĢmelerdir. Yüksek verimliliği olan vinçler, yeni sistemler geliĢmesini sağlamıĢ, limanda iĢ gücünün en uygun Ģekilde kullanılmasına yol açmıĢtır. Limanların otomasyona geçmesi insan gücüne göre daha çok verimli çalıĢan bilgisayar kontrollü elektro-mekanik liman iĢletim sistemlerini gelecekte tüm saha operasyonlarında insan gücünün yerini alacağını göstermektedir.

Ekonomik Faktörler: Konteyner limanlarını etkileyen ekonomik faktörlerin belirlenmesi navlunların düĢmesi veya yükselmesi, üretici ve tüketici ülkelerdeki büyüme eğilimleri, yeni ortaya çıkan tüketim modellerinin etkileri, ithal ikame politikaları, ihracat politikaları, endüstriyel yerleĢim yerlerindeki kaymalar, finansal rejimlerdeki değiĢmeler ve bunların ulaĢtırma ve limanlar zerindeki etkilerinin değerlendirilmesini içermektedir (Oral vd, 2005).

Oral, Frankel‟in liman yeri seçiminde ekonomik faktörlerin değerlendirilmesinde genel olarak ülkede ve bölgede mal ve gelir yaratıcı potansiyelin ele alınması gerektiğini belirtmektedir. Bunun için liman tarafından hizmet verilecek bölgedeki talep merkezlerinin tanımlanması, her bir talep merkezi tarafından yaratılacak ihraç, ithal ve aktarmalı konteyner miktarının belirlenmesi, değiĢik kara taĢıma türleri için yatırım ve maliyetlerin belirlenmesi gereklidir. Politik ve Yasal Faktörler: BirleĢmiĢ Milletler, Avrupa birliği, Ekonomik ĠĢbirliği ve Kalkınma Örgütü, Dünya Ticaret Örgütü gibi uluslararası örgütler ticareti destekleme politikalarını iki çatıĢma arasında dengelemek durumunda kalmaktadır: Bunlardan ilki; maliyetleri düĢürme aracı olarak ölçek ekonomisinin kullanılması ikincisi ise rekabetin etkinleĢtirilmesidir. Çünkü maliyetleri düĢürmenin ve oligopolleri önlemenin en iyi yolu rekabettir.

Devletlerin yasal olarak serbestleĢme politikaları uygulamaları sonucunda, liman özelleĢtirmeleri konusu daha popüler hale gelmektedir. Güçlü küresel liman iĢletmeleri uluslararası liman portföylerini geliĢtirirlerken ana terminal iĢletmeleri sürdürülebilir büyümenin önemli bir formülü olarak hizmet çeĢitlendirme yoluna gitmektedir (Oral vd, 2005). Bu durumda, ulusal küçük çaplı limanlar ise küresel terminal iĢletmecilerinin yönetimi altına girmektedir.

Limanların hem ileri boyutta geniĢleme ve geliĢme sağlamak için hem de mevcut operasyonların devam edebilmesi için, limanlarla ilgili evrensel hukuk kurallarına uyma zorunlulukları vardır. Bu yasal zorunlulukların çevre konusundaki duyarlılığı henüz proje aĢamasındaki birçok çalıĢmaya çevre konusunda daha öncelikli düĢünmeye yöneltmiĢtir. Doğal ve Çevresel Faktörler: Dünyadaki limanların pek çoğu, kaçınılmaz olarak çevre bakımdan duyarlı bölgeleri iĢgal etmiĢlerdir. Kıyı bölgelerinin hem deniz hem de kara alanlarındaki konumu nedeniyle, kullanılması/korunması konusunda tartıĢmalar dünya çapında sürmektedir. Limanların giderek daha derin rıhtıma duydukları ihtiyaç nedeniyle yasalar, çevreciler ve genel kamuoyu ile çatıĢmaları olasılığı artmaktadır. Bu nedenle, çevresel konular, liman geliĢtirme konusunda en önemli kısıtlardan birisi olarak karĢımıza çıkmaktadır. Konteyner taĢımacılığındaki toplama ve dağıtım operasyonları ile çoklu taĢıma operasyonlarının yaygınlaĢmaya baĢlamasıyla limanların coğrafi konumları daha da önem kazanmaktadır (Deveci vd, 2003, Oral vd, 2005). Bu nedenle limanın olduğu bölgedeki iklim, rüzgâr, akıntı, oĢinografik ve jeolojik özellikler liman seçiminde ve geliĢtirilmesinde önemli kısıtlar olarak karĢımıza çıkmaktadır.

ĠÇ ÇEVRE FAKTÖRLERĠ

Konteyner limanlarını etkileyen iç çevresi, çevre limanlarının iĢletim çevresi olan yakın çevresini içermektedir. Konteyner limanları için iĢlem çevresi müĢteriler, rakip limanlar, tedarikçiler, ikame ve tamamlayıcı hizmet sunan iĢletmeler ile aracı iĢletmelerden oluĢmaktadır (Cerit ve Güler, 1998). Konteyner limanlarının müĢterileri, yükletenler, alıcılar, tarifeli konteyner taĢıyıcıları, gemi acenteleri, nakliye organizatörleri, lojistik iĢletmeleri ve liman üzerinden hizmet sağlayıp gelir elde eden tüm tarafları içermektedir. Limanların tedarikçileri (donanımların üreticileri, kara ve demiryolu iĢletmeleri, liman inĢaat Ģirketleri, yükleme yapan iĢletmeler) ve kurumsal çevre (liman baĢkanlıkları, kılavuzluk ve römorkör hizmetleri, gümrük, emniyet, sağlık ve diğer iĢletme ve kurumlar) de mikro çevrenin parçalarıdır.

Liman MüĢteri ve Kullanıcılarının Etkileri: Ġhracatçı ve ithalatçılar, uluslararası pazarlarda giderek artan rekabetçi ortamda avantaj elde etmenin yolunu tedarik zinciri, lojistik ve taĢımacılıkta görmektedirler. ĠĢletmelerin tedarik zinciri yönetimi ve lojistik stratejilerinde yaĢanan geliĢme ve değiĢmeler konteyner limanlarında köklü değiĢikliklere yol açmaktadır. Uluslararası pazarlarda rekabetçi avantaj elde etmede lojistik maliyet ve hizmet kalitesi iĢletmeler için en önemli unsurlar olmuĢtur. Malları yüklenenler, maliyetleri düĢürüp hizmet kalitesini arttırabilmek için müĢterilerin ihtiyaçlarına anında yanıt verme, stoksuz üretim, JIT, lojistik dıĢ kaynak kullanımı gibi stratejilere yönelmiĢlerdir. Konteyner limanlarında da geleneksel liman hizmetleri dıĢında maliyet düĢürücü ve hizmet kalitesini arttırıcı bazı katma değerli lojistik hizmetlere yönelinmiĢ ve limanlar sadece yükleme, boĢaltma ve depolama yerleri olmanın dıĢında, lojistik merkez ve dağıtım merkezleri haline dönüĢmüĢtür (Oral, Deveci, Çetin 2005).

Liman müĢterileri olan tarifeli denizyolu taĢıyıcılarının stratejilerinde, organizasyonlarında ve hizmet operasyonlarında görülen geliĢmeler, limanları etkilemektedir. Limanların arasındaki yoğun rekabet, kar paylarının düĢmesine neden olmuĢtur. Bunun için, liman masraflarını düĢürmeye yönelik yeni stratejiler geliĢtirilmiĢtir. Ölçek ekonomisinden yararlanabilmek için daha büyük gemilerle yaptıkları hizmetlerde, kademelenmeye uygun olarak daha az sayıda limana uğranmakta ve tüm dünyayı dolaĢan ring seferlere doğru yönelme görülmektedir. Bu durumda sefer programının en akılcı Ģekilde düzenlenmesi gündeme gelmiĢtir. Çoğu büyük konteyner gemi iĢletmesi gemilerinin belli bir bölge, ülke ya da rotada her limana uğramaktansa rota üzerinde sadece maliyet ve hizmet yönünden avantajlar sağlayan limanlara uğramaya baĢlamıĢlardır. Bu tür limanlar, küresel ölçekte hizmet veren toplama ve dağıtım

limanları olurken, diğer limanlar besleme gemilerinin hizmet sunduğu limanlar olmuĢlardır. Bu konuya limanların türleri konusunda yer alan kademelenmelerine göre limanlar bölümünde değinilmiĢti. Kademelenmenin oluĢumuyla, dünyanın her kıtasında belli limanlarının yükleme ve aktarma merkezi olması, belli liman trafiği sürekli artarken, gerekli yatırımları ve hizmetleri sağlayamayan limanlara olan talep düĢmeye baĢlamıĢtır.

Konteyner gemi iĢletmeleri operasyonlarını iyileĢtirmek, maliyetleri düĢürmek ve müĢterilerinin yeni beklentileri doğrultusunda lojistik hizmetler sağlayabilmek için çeĢitli Ģekillerde iĢbirlikleri yaparak konteyner taĢımacılık endüstrisini yeniden yapılandırmıĢlardır (Slack, 1996, Heaver vd 2001). Stratejik iĢbirliği, firma birleĢmeleri, satın almalar, gemi paylaĢımları gibi Ģekillerde görülen bu iĢbirlikleri satın alma güçlerinin artmasından dolayı limanlarla yoğun pazarlıklar yapma, yeni olanaklar ve hizmetler talep etme gibi baskılar yaratmıĢtır.

Limanlar Arasındaki Rekabet ve ĠĢbirliklerinin Etkileri: Konteyner limanları, mevcut müĢterilerini kaybetmemek ve yeni müĢteriler edinmek için müĢterilerinin çeĢitli baskılarına boyun eğmektedirler. Diğer yandan, yük taĢıyıcıların stratejileri ve ortaya çıkan çoklu taĢıma ağları, limanların mevcut hinterlantlarını kaybedebilmeleri ve/veya yeni hinterlant alanları kazanabilme olanağı sunmuĢtur. Bu durum çeĢitli düzeylerde liman rekabetine yol açmıĢtır. Yoğun rekabet ortamında liman yönetimleri de yeni stratejilerle ayakta kalabilmek için uğraĢ vermektedir. Konteyner taĢıyıcıları arasındaki Ģirket evlilikleri ve stratejik ittifaklar bazı besleme limanlarının bölgesel toplama limanlarına ya da bazılarının da tersine dönüĢmesine yol açmıĢtır. Sonuç olarak limanlar, yerel olarak rekabet ettikleri gibi, uzak mesafedeki limanlarla bile rekabet etmeye baĢlamıĢlardır. Çoklu taĢımacılık hatları limanlar arasındaki rekabet arttırmıĢtır. Limanların rekabeti konusuna ayrıntılı bir Ģekilde bir sonraki bölümde değinilecektir. Böylece konteyner liman endüstrinde hem ticaret hem de iĢbirliği içeren yeni bir strateji ve kavram ortaya çıkmıĢtır.

Liman Tedarikçilerinin Konteyner Limanlarına Etkileri: Liman tedarikçileri, limana altyapı, üstyapı ve biliĢim hizmetleri sağlayan firmalardan oluĢur. Elleçleme teknolojileri üreten firmalar limanlara çeĢitli olanaklar sunmaktadır. BiliĢim olanakları üreten teknoloji ve yazılım Ģirketleri, limanların daha verimli, etkin ve kaliteli hizmetler sunabilmeleri için elektronik veri değiĢimi, gerçek zamanlı ve tam zamanlı takip sistemleri, otomatik elleçleme sistemleri gibi olanaklar sağlayabilmektedirler. Bu tür olanakları limanlara terminal operasyonlarının en iyi duruma getirilmesini ve kapasite kullanımını arttırırken daha etkin ve kaliteli hizmetler sağlama olanağı vermektedir.

Limanlara yük getiren karayolu, demiryolu iĢletmeleri ile limanda destekleyici ve tamamlayıcı hizmetler üreten gümrük, pilotaj, römorkaj, liman baĢkanlıkları ve liman devleti kontrolü gibi denizcilik otoriteleri ve diğer destekleyici ve tamamlayıcı hizmetler sunan iĢletmeler ile iliĢkilerini bütünleĢmiĢtir ve tüm liman topluluğunun lehine çalıĢma teğilimi içine girmiĢlerdir. Ayrıca, limanla eĢgüdümlü ve bütünleĢik bir Ģekilde çalıĢması gereken depo, antrepo ve kara terminallerinin hizmetleri ile bu birimlerle limanın bağlantısının etkinliğinin de konteyner limanlarını etkilediği gözlenmiĢtir.

Limanda Faaliyette Bulunan Aracıların Etkileri: Konteyner limanları çevresinde faaliyette bulunan aracılar esas olarak tarifeli gemi acenteleri, nakliye organizatörleri, gümrük komisyoncuları, lojistik hizmet sağlayıcıları ve hinterlant taĢıma operatörleridir. Limanın sunduğu hizmet kalitesinin artması ile aracıların hizmet kalitesinin artması, birbirini olumlu etkilemektedir. Bu sebeple tüm liman topluluğu üyeleri arasındaki iliĢkinin olumlu olması limanı olumlu etkileyecektir.