yönelik en önemli adım niteliğindeki Kyoto Protokolü (KP), sera gazı emisyonunu azaltma hedefine ulaşma amacıyla tarafların kullanabileceği üç yeni mekanizmayı uygulamaya koymuştur. Bu mekanizmalar Kyoto Protokolü Esneklik Mekanizmaları (KPEM) olarak adlandırılmaktadır. Bu mekanizmaların temel amacı, iklim değişikliğine yol açan sera gazı emisyonlarını azaltıcı uygulamaların daha düşük maliyet ile hayata geçirilebilmesine olanak sağlamaktır (www.iklim.cob.gov.tr, Erişim: 07.12.2011). Protokol, bu mekanizmalar sayesinde taraflara kendi ülkelerinin dışında sera gazı emisyonunu azaltıcı etkinlikleri uygulama olanağı sağlamıştır. Kyoto Protokolü’nün tarafların kullanımına sunduğu proje temelli mekanizmalar, Temiz Kalkınma Mekanizması (Clean Development Mechanism-CDM) ve Ortak Yürütme Mekanizmasıdır (Joint Implementation-JI). Emisyon Ticareti (Emission Trading-ET) ise piyasa temelli bir mekanizmadır. Bu mekanizmalar ilk Kyoto Protokolü ile tanıtılmıştır. Bu mekanizmaların detaylı içeriği, ne şekilde uygulanacağı ve kurumsal yapısına ilişkin düzenlenmeler daha sonra 7. Taraflar Konferansı’nda (COP 7) Marakeş Anlaşması ile şekillendirilmiştir6
. Çalışmamızda öncelikle proje temelli esneklik mekanizmaları incelenecektir.
Proje temelli esneklik mekanizmalarına konu olan projelerin uygulandığı ve emisyon azaltımının sağlandığı ülkeye “evsahibi ülke”, bu projelerin gerçekleşmesine teknik ve finansal açıdan destek sağlayan ve emisyonları satın alan ülkeye ise ‘yatırımcı ülke’ denilmektedir. Yatırımcı statüsündeki alıcılar ve ev sahibi konumundaki satıcılar kamu kesiminden veya özel kesimden olabilir. Benzer şekilde, özel kesimden olan kuruluş bir sivil toplum kuruluşu olabileceği gibi, enerji sektöründe faaliyet gösteren bir işletme ya da karbon ticareti ile uğraşan bir uluslararası finans kuruluşu da olabilir. Proje temelli esneklik mekanizmalarından birincisi Kyoto Protokolü’nün 12. maddesi ile düzenlenen Temiz Kalkınma Mekanizmasıdır. Bu mekanizmaya göre EK-1 ülkeleri, EKLER DIŞI (ED) ülkelerde hazırlanan projeler doğrultusunda daha gelişmiş teknolojiyi transfer ederek, sera gazı emisyonlarında azaltım sağlayacak ve bu sayede Sertifikalandırılmış Emisyon Azaltım Kredisi (Certification Emissions Reduction-CER) kazanarak, kazandıkları bu miktarı toplam emisyon azaltım hedefinden düşebilecektir.
6 Esneklik mekanizmalarının içeriği ile ilgili detaylı bilgiler için UNFCCC’nin resmi web sitesi olan http://unfccc.int adresine bakılabilir.
CDM projeleri sayesinde emisyon azaltma yükümlülüğü olmayan EKLER DIŞI azgelişmiş ülkeler, sera gazı emisyonu azaltılmasına yönelik önleyici politikalar geliştirerek emisyonları azaltmaktadırlar.
Proje temelli mekanizmaların ikincisi Ortak Yürütme ise Protokol’ün 6. maddesi ile düzenlenmiştir. Bu mekanizma, herhangi bir EK-1 ülkesinin başka bir EK-1 ülkesinde emisyon azaltımına yönelik ortak projeleri uygulayabilmesine olanak sağlamaktadır. Hazırlanan projeler yardımıyla emisyon azaltımlarını başaran ev sahibi ülke (EK-1) Emisyon Azaltım Kredisi (Emissions Reduction Units-ERU) kazanacak ve bu krediyi yatırımcı diğer EK-1 ülkesine satabilecektir. Yatırımcı EK-1 ülkesi satın aldığı kredileri kendi toplam sera gazı azaltım hedefinden düşebilmektedir.
Kyoto Protokolü’nün esneklik mekanizmalarından yararlanmak için, Kyoto Protokolü’nü imzalamış olma ön koşulu vardır. Temiz Kalkınma Mekanizması ve Ortak Yürütme mekanizmasının ortak noktası, sera gazı emisyonunu azaltmaya yönelik yapılan projelerdir. Emisyon Ticareti ise, piyasa temelli bir mekanizmadır. Emisyon Ticareti ve Ortak Yürütme Mekanizması’ndan ancak emisyon azaltım hedefi belirlemiş ve Kyoto Protokolü EK-B listesinde (UNFCCC listesindeki Türkiye hariç EK-1 ülkeleri) yer alan ülkeler yararlanabilmektedir. Temiz Kalkınma Mekanizması’ndan evsahibi olarak yararlanabilmek için ise emisyon azaltım hedefi olmayan EKLER-DIŞI (NON-ANNEX) ülke olma önkoşulu vardır. Tablo 3.1 ve Şekil 3.1’de BMİDÇS ve KP’ye göre ülkeleri sınıflandırılması ve sera gazı azaltımı yükümlülükleri detaylı olarak verilmiştir.
Sera gazı emisyonu azaltımında Esneklik Mekanizmaları’nın kullanılması, tüm taraflara önemli avantajlar sağlamaktadır. Özellikle proje temelli Esneklik Mekanizmaları olan Temiz Kalkınma Mekanizması ve Ortak Yürütme Mekanizması’nın kullanılması, gelişmiş ülkelere önemli maliyet avantajları sağlarken, gelişmekte olan ülkelere de önemli miktarlarda yabancı sermaye girdisi ve yeni teknolojilerin transferi imkanını sunmaktadır. Esneklik Mekanizmaları’nın kullanılmasının bir diğer önemli avantajı ise, taraflar arasında sera gazı azaltımı yükünün dengeli dağılımına yöneliktir. Özellikle proje temelli esneklik mekanizmalarının kullanılması sayesinde, toplam sera gazı emisyonlarının azaltılmasına yönelik olarak belirli hedefleri olan ve İDÇS’nin EK-1 listesindeki taraflar arasındaki yük daha dengeli dağılmış olacaktır. Bu çerçevede bundan sonraki kısımlarda, Temiz Kalkınma Mekanizması, Ortak Yürütme
Mekanizması ve proje temelli esneklik mekanizmalarında Türkiye’nin durumu anlatılacak son kısımda ise piyasa temelli esneklik mekanizması olan Emisyon Ticareti anlatılacaktır.
Tablo 3.1: BMİDÇS ve KP’ye Göre Ülkelerin Sınıflandırılması ve Yükümlülükleri
B M İ D Ç S
Listeler Ülkeler Yükümlülükler
EK-I Ülkeleri (41) (40+AB-15)
Sanayileşmiş Ülkeler (OECD26+AB-15) + PEGSÜ (14) Türkiye (Özel şartlar Tanınarak)
Sanayileşmiş Ülkeler:
Almanya, ABD, AB-15, Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İngiltere, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Lüksemburg, Kanada, Norveç, Portekiz, Yeni Zelanda, Yunanistan. Türkiye, Lichtenstein, Monaco. (PEGSÜ)*: Belarus (Beyaz Rusya), Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Slovakya, Hırvatistan. Emisyon Azaltımı Ek-II Ülkeleri** (23+AB-15) OECD + AB-15*** (24 ülke) Türkiye (hariç) Sanayileşmiş Ülkeler: Almanya, ABD, AB-15, Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İngiltere, Hollanda, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Lüksemburg, Kanada, Norveç, Portekiz, Yeni Zelanda, Yunanistan.
Teknoloji Transferi ve Mali Destek Sağlamak
Ek-1 Dışı Diğer Ülkeler (Çin, Hindistan, Pakistan, Meksika, Brezilya, …)
Yükümlülükleri yok
K P
Ek-B**** Ek-1 Ülkeleri (38 ülke) Türkiye, Belarus hariç*****
2008-2012 döneminde 1990 seviyesine göre sera gazı emisyonlarında en az % 5 azaltım Not: Ek-1 tanımlaması 1992 Rio Zirvesinde (UNFCC’de) yapılmıştır. KP’ye taraf olan Ek-1 ülkelerinin
ismi (Türkiye ve Belarus (Beyaz Rusya) hariç) Ek-B olmuştur.
*: PEGSÜ: Pazar Ekonomisine Geçiş Sürecinde Olan Ülkeler.
**: Ek-2’de Ek-1’den farklı olarak PEGSÜ, Türkiye, Lichtenstein ve Monaco yoktur. ***: AB-15 2004 yılı öncesi AB ülkeleridir.
****: ABD Ek-B ülkesidir fakat KP’yi imzalamış fakat onaylamamıştır. *****: Ek-B’de Ek-1’den farklı olarak Türkiye ve Belarus yoktur. Kaynak: Yazar tarafından oluşturulmuştur.
Şekil 3.1: BMİDÇS’ye Göre Ülkelerin Sınıflandırılması
Kaynak: DSİ, İklim Değişikliği Birimi, 2011: 4 ve yazar tarafından oluşturulmuştur.
3.1.1. Temiz Kalkınma Mekanizması
İnsan kaynaklı sera gazı emisyonlarını azaltmak amacıyla Kyoto Protokolü’nün tarafların kullanımına sunduğu proje temelli Esneklik Mekanizmaları’ndan biri, Temiz Kalkınma Mekanizması’dır (CDM). CDM’na göre, Kyoto Protokolü’nün EK-B listesinde bulunan, yani sera gazı emisyon azaltım hedefi almış herhangi bir EK-1 ülkesi, emisyon azaltım hedefi almamış EK-1 dışı azgelişmiş herhangi bir ülke ile projeler yapabilecek ve bu projeler sayesinde ilgili EK-1 dışı ülkede sera gazı emisyon azaltımı sağlanabilecektir. CDM’nın uygulanmasıyla EK-1 ülkesi azaltılan emisyon miktarına göre Sertifikalandırılmış Emisyon Azaltım Kredisi (Certified Emission Reductions- CER) kazanacak ve kazandığı bu miktarı kendi emisyon azaltım hedefinden düşebilecektir. Ayrıca projeye yatırım yapan EK-B ülkesi, azgelişmiş ülkelerde yatırım maliyetleri daha düşük olduğundan hem maliyet avantajı sağlamış olacak hem de azaltmış olduğu emisyon miktarını kadar kendi azaltım hedefinden düşebilecektir. Ülkesine sera gazı azaltım amacıyla proje doğrultusunda yatırım kabul eden azgelişmiş ülke ise, hem daha yeni teknolojiye sahip olmuş olacak hem de bu
sayede önemli miktarda doğrudan yabancı sermaye çekmiş olacaktır (UNDP, 2006; Dolu, 2005).
CDM projelerinin tarafları tek-taraflı (sadece projeye ev sahipliği yapan EK-1 dışı ülke), çift-taraflı (ev sahibi ülke ve yatırımcı EK-B ülkesi) ya da çok-taraflı (ev sahibi ülke ve birden fazla yatırımcı ülke) olabilmektedir. Yani, CDM projelerinde ev sahibi ülke yatırımcı ülke bulmadan kendi başına projeler hazırlayabilecektir (Laseur, 2005). Tek-taraflı (unilateral) CDM olarak isimlendirilen bu yöntemin en önemli avantajı, büyük rakamlara ulaşabilecek işlem maliyetini azaltmasıdır. Tek taraflı CDM projesi hazırlayan ülke, kazandığı CER sertifikasını piyasanın daha elverişli olduğu bir dönemi bekleyip satma olanağı da sahip olmaktadır.
3.1.2. Ortak Yürütme Mekanizması
İnsan kaynaklı sera gazı emisyonlarını azaltmak amacıyla Kyoto Protokolü’nün tarafların kullanımına sunduğu diğer Esneklik Mekanizması Ortak Yürütme Mekanizması olup birçok yönden Temiz Kalkınma Mekanizması’na benzemektedir. Ortak Yürütme Mekanizması’nda Temiz Kalkınma Mekanizması’nda olduğu gibi, amaç, sera gazı emisyonunu azaltmaya yönelik olarak hazırlanan projelerdir. Her iki Esneklik Mekanizma da proje temelli olup aralarındaki fark, projenin yapılacağı ülke gruplarının farklı olmasıdır. Temiz Kalkınma Mekanizması projeleri, EK-1 ülkeleri ile (azaltım hedefi olan) EKLER-DIŞI ülkelerinin sera gazı azaltımına yönelik olarak ve projeler çerçevesinde ortaklaşa çalışma olanağı sağlarken, Ortak Yürütme Mekanizması projeleri; sadece EK-1 ülkeleri (azaltım hedefi olan) arasında ve yine proje dahilinde ortak faaliyetler yürütmelerine olanak sağlamaktadır. Temiz Kalkınma Mekanizması’nda projeye ev sahipliği yapan taraf Sertifikalandırılmış Emisyon Azaltımı (CER) Kredisi elde ederken, Ortak Yürütme Mekanizması’nda projeye evsahipliği yapan EK-B ülkesi sera gazı azaltımında başarılı olursa Emisyon Azaltım Birimi (ERU) Kredisi kazanmaktadır (Dolu, 2005). Marakeş Anlaşması’na göre (2001) ERU kredisinin matbu olarak basımı ve yatırımcı ülkeye geçişi belirli bir süreci gerektirmektedir. JI projesine konu olan her iki tarafta belli bir emisyon azaltımı yükümlülüğü almış EK-B ülkesi olduğu için ev sahibi ülkenin kazandığı ERU’ların bu ülke için Tahsis Edilmiş Emisyon Birimi/Miktarı’ndan (Assigned Amount Unit-AAU) düşülmesi gerekmektedir. Bu nedenle, JI projelerinden kazanılan ERU kredilerinin kullanımı ancak Kyoto dönemi olan 2008 yılından itibaren başlamıştır.
Tablo 3.2: Kyoto Protokolü Esneklik Mekanizmalarının Temel Tanımları
Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı, 2011:12 ve yazarın çalışması.
Not: AAU küresel emisyon ticareti piyasasında birim başına emisyon fiyatını gösterir, EUA ise EU
ETS’de birim başına emisyon fiyatını gösterir.
3.2. Proje Temelli Esneklik Mekanizmalarında Türkiye’nin Konumu ve