Karbon piyasasının işlem hacmi, 2000 yılında oldukça küçük olmasına rağmen özellikle Kyoto döneminde çok hızlı bir gelişme kaydetmiş ve 2009 yılında 144.2 milyar $’a ulaşmıştır. Ayrıca, 2009 küresel krizle birlikte Küresel GSYİH % 0.6 düşmesine rağmen karbon piyasasının önceki yıla göre % 6 artması bu piyasanın istikrarlılığının bir göstergesi olarak düşünülebilir (World Bank, 2010; ÇOB, 2011:15). İşlem hacminin artmasıyla günümüzde karbon fuarları düzenlenmekte ve binlerce firma bu fuarlara katılmakta ve alım satım anlaşmaları yapmaktadır. Günümüzde, diğer mal
piyasalarında olduğu gibi, karbon piyasalarında da spot piyasanın yanında vadeli işlemler (futures) ve opsiyon (options) piyasası işlemleri yapılmaktadır. Dünya bankası tarafından oluşturulan ilk karbon fonu Prototype Carbon Fund’dan bugüne kadar toplam 54 fon geliştirilmiştir ve bu fonların piyasa değeri 6.25 milyar $’a ulaşmıştır (UNFCCC, 2007:167). Bu piyasalarda, sadece emisyon ticaretine doğrudan konu olan taraflar değil, kişisel ve kurumsal yatırımcılar, spekülatif fonlar ve emeklilik fonları da bu piyasada işlem yapmaya başlamıştır. Örneğin, 2005 yılında karbon piyasasında yaklaşık 800 milyon ton Karbon eşdeğeri (Mt CO2e) miktarında işlem gerçekleşmiş ve bu işlem hacminin parasal değeri yaklaşık 11 milyar $’a ulaşmıştır. 2006 yılında 1.6 milyar Ton CO2e takas yapılmış ve gerçekleşen parasal değer yaklaşık üç katına çıkarak 30 milyar $ olmuştur (Worldbank, 2007; PointCarbon, 2007b). 2009 yılı sonunda ise bu piyasalar üzerinden 8.7 milyar ton CO2 emisyonu azaltımı yapılmıştır (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2011: 11).
Şekil 4.3 ve Tablo 4.2’de 2008-2009 yılları karbon piyasasının önemli aktörlerinin toplam ticaret hacmi ve farklı piyasalarda oluşan ortalama karbon fiyatları gösterilmiştir. Şekil 4.3 ve Tablo 4.2’den izlenebileceği gibi 2008 yılında olduğu gibi 2009 yılında da karbon piyasasının en büyüğü EU ETS’dir. Birinci ve ikinci ticari dönemlere ait (NAP1 ve NAP2) iki ayrı EUA fiyatının oluştuğu EU ETS, 2009 yılında toplam uluslararası karbon piyasasında, işlem miktarının % 72’sine, parasal değer olarak ise % 82’sinin üzerinde piyasa payına sahiptir (Bloomberg New Energy Finance, 2010).
Tablo 4.2’den izlenebileceği gibi proje temelli esneklik mekanizması olan Temiz Kalkınma Mekanizması (CDM) karbon piyasasında en büyük ikinci pazar payına sahiptir. Örneğin 2008 yılında CDM projeleri ile 1404 Mt CO2e, 2009 yılında ise 1266 Mt CO2e azaltım gerçekleştirilmiştir. 2008 yılında CDM ile toplam emisyon azaltımının % 30’u gerçekleşmiş iken, 2009 yılında bu oran % 14 olarak gerçekleşmiştir. CDM’nin payının azalmasında temel sebep ETS’nin yaygınlaşması ve 2008 yılına göre payının 2009 yılında payının iki katına çıkmasıdır. Gelişmiş ülkelerin sera gazı emisyonu azaltıcı faaliyetleri sonucu kazandıkları CDM CER kredilerinin proje sahipleri ile yatırımcılar arasında doğrudan ticaretinin yapıldığı birinci el piyasada işlem miktarı 2009 yılında 211 Mt CO2e’dir. Fakat bu miktara onay aşamasında olan binlerce CDM projesi dahil değildir, sadece kaydı UNFCCC’ce tescillenmiş projeleri kapsamaktadır.
Diğer proje temelli esneklik mekanizması olan Ortak Yürütme sonucu kazanılan JI ERU kredilerinin pazarı ise oldukça düşük kalmıştır. 2009 yılında JI projeleri ile toplam emisyon azaltımının sadece binde ikisi gerçekleşmiştir (% 0.2 = 26/8719 Mt CO2e).
Tablo 4.2: Uluslararası Karbon Piyasası İşlem Hacimleri ve Değerleri 2008-2010 Piyasalar Hacim (Mt CO2e) Değer (Milyon $)
2008 2009 2010 2008 2009 2010 Gönüllü OTC 57 51 128 420 326 414 CCX 69 41 2 307 50 0.2 Diğer Borsalar 0.2 2 2 2 12 10 Gönüllü Piyasalar Toplamı 127 94 132 728 387 424 EU ETS 3,093 6,326 5,529 100,526 118,474 106,024 Birincil CDM 404 211 94 6,511 2,678 1,325 İkincil CDM 1,072 1,055 1,005 26,277 17,543 15,904 JI 25 26 367 354 Kyoto (AAU) 23 155 19 276 2,003 265 New South Wales 31 34 183 117
RGGI 62 813 45 241 2,667 436
Albert SGER 3 5 34 61
Düzenlenen Piyasalar Toplamı
4,713 8,625 6,692 134,415 143,897 123,954 Toplam Küresel Piyasalar 4,840 8,719 6,823 135,143 144,284 124,378
Kaynak: Bloomberg New Energy Finance, 2010; Bloomberg New Energy Finance, 2011:11
ÇOB, 2011:15.
Not: 2009 yılı küresel toplam emisyon 28.9 Milyar Ton CO2e’dir.
Tablo 4.2’de Uluslararası Karbon Piyasasının hacimlerini ve Şekil 4.3’te ise yüzdelik dağılımları verilmiştir. Şekil 4.2’den izlenebileceği gibi 2005 yılında 1 milyar ton CO2e olan karbon piyasası 2008 yılında yaklaşık beş katına çıkarak 5 milyar ton CO2e düzeyine gelmiştir. 2005 yılından itibaren EU ETS’nin ağırlığı göze çarpmaktadır.
Şekil 4.2: Uluslararası Karbon Piyasalarının Hacimleri (2003-2008, Milyar Ton)
Şekil 4.3’ten izlenebileceği gibi 2005 yılına kadar karbon piyasasında en büyük pay Temiz Kalkınma Projelerine (CDM) aitken, 2005 yılından sonra ise EU ETS’nin payının arttığı örülmektedir.
Şekil 4.3: Uluslararası Karbon Piyasalarının Payları (2003-2008)
Kaynak: Carbon, 2009:4.
Tablo 4.2’den izlenebileceği gibi, gönüllü oluşan ABD’deki Chicago (CCX) emisyon ticareti uygulamaları gibi piyasalar henüz oldukça küçük bir ticaret hacmine sahiptir. Proje temelli denkleştirme (offset) projelerinden kazanılan VER kredileri de dahil 2008 yılında gönüllü emisyon piyasalarının işlem hacminin, toplam karbon piyasasında yüzde iki (% 2) civarında bir yere sahiptir (127/4840 Mt CO2e). 2009 yılında bu oran yüzde bir (% 1) olmuştur (94/8719 Mt CO2e). Gönüllü piyasalar parasal değer açısından incelendiği zaman ise 2008 yılında işlem hacmi 728 milyon $ ve binde beş (% 0.5), 2009 yılında ise işlem hacmi 387 milyon $ ve binde ikilik (% 0.2) paya sahiptir. Bu piyasada gönüllülük esas olduğu için oluşan karbon fiyatının da nispeten daha düşük olduğu görülmektedir. Fakat, CDM piyasasına benzer şekilde, VER piyasasında da iki ayrı piyasa mevcuttur ve proje hazırlayıcısı ile projeye yatırım yapanlardan oluşan birinci el VER piyasasında karbonun ton başına fiyatı nispeten düşük iken, yaratılan bu VER kredilerinin ikinci el piyasasında şahıslara ya da kurumlara satış fiyatı çok yüksek rakamlara ulaşabilmektedir.
2009 yılında gönüllü karbon piyasalarındaki işlemlerin toplam hacmi 94 Mt CO2e ulaşmıştır. 2008 yılında işlem gören 127 Mt CO2e ile kıyaslandığında ise, işlem hacminde % 26 azalma olmasına rağmen bu değer 2007 yılı seviyesinin % 39
üzerindedir. Bu düşüş iki temel neden ile açıklanmaktadır: küresel krize müdahale olarak şirketlerin ortak sosyal sorumluluk girişimlerine bağlı ve karbon denkleştirmeyi de içeren bu ihtiyari fonlarında kesintiye gitmeleri ve özellikle bu piyasalardaki talebi önemli oranda artırması beklenen ABD’deki ilgili taslak kanunların durumlarına dair belirsizliklerdir. Aynı zamanda, BMİDÇS sürecindeki REDD7 (Reduced Emissions from Deforestation and Degradation, Ormansızlaşma ve Orman Bozulumundan Kaynaklanan Emisyonların Azaltımı) mekanizmaları ve karbon piyasalarındaki benzer belirsizlikler de potansiyel talebin oluşmasına engel oluşturmuştur (Ecosystem Marketplace, Bloomberg, 2010). Şekil 4.4 ve Şekil 4.5’te, bu piyasaların 2002 yılından bu yana gelişimi görülmektedir.
Şekil 4.4: Gönüllü Karbon Piyasalarının İşlem Hacmindeki Gelişim (Mt CO2e)
Şekil 4.5: Gönüllü Karbon Piyasalarının Değeri (Milyon $)
Kaynak: Ecosystem Marketplace, 2011:10; ÇOB, 2011:15.
2008-2012 Kyoto döneminde ise EK-B ülkeleri arasında yapılacak olan uluslararası emisyon ticaretinin devreye girmesi ile daha yüksek hacimlerde emisyon ticareti gerçekleşmiştir. Gelişmekte olan ülkelerin CDM ya da emisyon ticareti ile piyasada rol alması maliyetleri daha da aşağıya çekmektedir (Buchner ve Galeotti, 2003). Japonya, Kanada, Batı Avrupa ülkeleri (İngiltere ve İsveç hariç) genelde bu piyasada alıcı konumunda iken birçok eski Sovyet ülkesi ve doğu Avrupa ülkeleri AAU satıcısı konumunda olacaklardır. Ancak EK-B ülkeleri arasında yapılacak emisyon ticareti konusunda en önemli sorun Rusya ve Ukrayna başta olmak üzere eski Komünist ülkelerinde hiç bir mitigasyon çabası sağlamadan azaltılan milyarlarca tonluk hot air olarak bilinen masrafsız AAU permilerinin piyasada satılıp satılmayacağıdır (Ellis ve Tirpak, 2006). Bedava azaltılmış olan bu ‘bedava hava’nın (hot air) emisyon ticaretine konu olması durumunda arz yönünde çok ciddi bir fazlalık yaratacağı ve karbon fiyatını çok aşağılara çekeceği beklenmektedir. Bu durum haliyle diğer karbon piyasalarını da etkileyecektir. Ancak karbon piyasasının hot air’den kaynaklanan aşırı AAU permisine sahip olması fiyatların düşmesine yol açmayabilir. PointCarbon (2004) Rusya’nın piyasaya arz edeceği AAU miktarını kontrollü bir şekilde sunması durumunda Kyoto döneminde fiyatların normal bir seyirde izleyeceği ve Rusya’nın bu işlemlerden 10 milyar $’a yakın gelir sağlayacağını tahmin etmektedir. ABD’nin Kyoto Protokolü’nü imzalaması durumunda talep yönünden çok güçlü bir alıcı olacağı beklenebilir.
Gelişmiş ülkelerin ev sahibi ülke statüsüyle geliştirdiği proje temelli CDM CER kredilerinin alıcılarının yine yukarıda saydığımız aynı ülkelerden olacağı
beklenmektedir. Avrupa Birliği içindeki ülkelerin hükümetlerinin haricinde EU ETS sistemine dahil olan işletmeler de NAP2 döneminde CDM projelerinin önemli alıcılarından olacaktır (EEA, 2007). UNFCCC (2007) tahminlerine göre CDM CER kredileri Kyoto döneminde gelişmekte olan ülkelere toplam olarak 25 milyar $ civarında kaynak sağlayacaktır. Kyoto döneminde Protokol’de belirlenen ticaret birimlerin piyasaya arz edilecek payı konusunda yapılan tahminlere göre, AAU permilerinin % 81, CER kredilerinin % 16 ve ERU kredilerinin % 3 paya sahip olacağı beklenmektedir (UNFCCC, 2007).
Sonuç olarak, Kyoto Protokolü ile düzenlenen karbon piyasasında, arzın talebi geçeceği ancak piyasada sunulacak arz miktarının kontrol edilmesiyle belli bir dengenin sağlanacağını tahmin edebiliriz.
Kyoto sonrası döneme ait karbon piyasasının gelişimi konusunda ise belirleyici unsur, Taraflar Konferansı’nda 2011’den itibaren yapılacak olan görüşmeler olacaktır. Görüşmeler küresel anlamda ABD ve Avustralya’nın da dahil olduğu gelişmiş bir karbon piyasasının şekilleneceği yönde devam etmektedir. Uluslararası ölçekte bağlayıcı anlaşmaların yapılabilmesi karbon piyasasının hacmini önemli ölçüde arttıracaktır. Dünya Bankası’nın 2007 yılında yaptığı tahminlere göre, 2030 yılına gelindiğinde, küresel karbon piyasası, 6 milyar tonluk CO2 emisyon permisi ticaretinin yapıldığı 100 milyar $’lık pazar büyüklüğü tahmin edilmesine rağmen, henüz 2009 yılında 8,7 milyar tonluk CO2 emisyon permisi ticaretinin yapıldığı 144 milyar $’lık hacme ulaşmıştır (Worldbank, 2007; UNFCCC, 2007; ÇOB, 2011:15).