Kuyumculukta Kullanılan Araç ve Gereçler

Şanlıurfa kuyumculuk ve kemer yapımında kullanılan araç ve gereçler şunlardır: 2.7.1. Amyant: Amfibol grubundan bir silikat olan tremolitin değişmesinden meydana gelen asbestin en saf çeşididir. Ateşe dayanıklı özelliği nedeniyle kuyumculukta kaynak işleminde kullanılan amyant dışında özel işlemlerde kiremit ve tuğla da aynı amaçla kullanılabilir (Vitiello, 1995:13).

2.7.2. Boraks: Kaynak yapılacak yüzeyi oksitlenmeden korurken, aynı zamanda kaynağın çabuk erimesini sağlar. Toz, tas ve sıvı boraks olmak üzere üç çeşittir (Enginova, 1990:22).

2.7.3. Cila Motoru: Genellikle parlatma işleminin kullanıldığı alete cila motoru denir. Telkari işlemeciliğinde ve her türlü ürünün yapımında, parlatma, tesviye ve ürünün üzerine doku verilmesi gibi işlemler yapılır. İşlem sırasında motorun ağız kısmından atılan fazlalıkların etrafa yayılmaması için vakumlu türleri tercih edilmelidir (Vitiello, 1995:19).

Şekil 1: Cila Motoru

2.7.4. Çekiçler: Levhaların zımba ile kesilmesi ve heştekle derinlik kazandırılarak küre haline getirilmesinde kullanılır. Hafifçe havşanın üzerine vurulur ve tam yarım kürenin oluşması sağlanır. Kuyumculuk kullanım alanlarına göre çeşitli gramlarda ve şekillerde üretilmiştir (Kuşoğlu,1994:32).

2.7.5. Çelik Pergel: Değişik ebatlarda olanları mevcuttur. Deseni mamule yerleştirme esnasında aralardaki boşluğun eşit olması için ve işaretleme için kullanılır.

2.7.6. Çift: Gümüşü kıvırmaya ve ateşte tutmaya yarayan alettir. Bu alet hem “çift” hem de “çifte” olarak adlandırılır. Düz ağızlı, eğri ağızlı,mandallı,kalın ve ince birçok çeşidi vardır.Genellikle kaynak ve taş işlemlerinde kullanılan çiftler, kuyumculukta geniş bir kullanım alanına sahiptir (Kuşoğlu, 1994:33).

Şekil 3: Çift

2.7.7. Diskler: Cila motorunda aparat olarak kullanılan cilalama işlemi veya başka bir işlem yapılacağı zaman işlem çeşidine göre değişik özelliklerde diskler takarak kullanılır (Vitiello, 1995:45).

Şekil 4: Diskler

2.7.8. Eğe: Tesviye amacıyla kullanılır. Takıyı oluşturan motifler birbirine eklenip takı meydana geldikten sonra, takının üzerindeki kaynak fazlalıkları, çapak denilen çeşitli kirlerin alınıp takının temizlenmesi işlemine “tesfiye” denir. Kuyumculukta sanatkâr tesviye, kaynak ve testere işlemlerindeki becerisiyle değerlendirilir. Eğeler görünüm olarak iki bölümlüdür. Birinci bölüm ahşap bir sapa sabitlenecek biçimde sivriltilmiş düz bölüm, ikincisi üzerinde tek veya çift açılmış, dışlı bölümdür. Tesviye edilecek malzemelerin sertliği arttıkça yüzeyle temas edecek diş

sayısının artması nedeniyle ince eğeler tercih edilir. Eğelerin şekilleri açısından kare, oval, badem, üçgen, bıçak, yamuk, yuvarlak, balıksırtı gibi çeşitleri yanında, dört köşe eğelerde kenarlarına açılmış dişler bakımından iki kenarlı, üç kenarlı ve dört kenarlı çeşitleri vardır ( Kuşoğlu, 1994:48).

Şekil 5: Eğe

2.7.9. Elek ve Talaş: Ürünlerin tüm işlemleri bittikten sonra kurutma işleminin gerçekleştirilmesi için kullanılır. Talaş elin giremediği kısımlara girerek suyu alır. Talaş kuruduktan sonra elekten geçirilerek ürün ve talaş ayrılır (Kuşoğlu,1994:50).

Şekil 6: Elek ve Talaş

2.7.10. Fisur: Takı üzerinde temizleme, yontma, oyma işlemlerinde kullanılan kesicilerdir. Konik, düz ve top şeklinde olanlar en çok kullanılanlarııdır (Gerdan,2007:27).

2.7.11. Freze: Kuyumculukta ajurlu işlemin kesiminin hazırlanmasından, taş yuvası ve perçin işlemlerine kadar, delme, genişletme ve pürüz temizliği gibi işlemlerle üretimin her aşamasında kullanıma açık önemli aletlerdir (Kuşoğlu, 1994:52).

Şekil 7: Freze

2.7.12. Freze uçları: Freze motorunun ucuna takılarak kullanılan metali temizleme sekil verme gibi işlemlere yardımcı olan uçlardır (Ayter, 1996:59).

Sapları, matkap ucu gibi inceltilmiş ve değişik şekillere sahip bir çeşit eğedir. Değişik çaptaki deliklerde kullanılmakta olup, her şekil kendi içinde numaralandırılmıştır. Genellikle bir deliğin (dip kısmının) yuvarlatılması, bir kakmanın etrafının düzeltilmesi gibi işlemlerder kullanılır (Vitiello,1995:103).

Şekil 8: Freze Uçları

2.7.13. Hadde: Silindirden geçen telleri daha da inceltmek amacıyla kullanılır. Çelik bir levha üzerindeki değişik boyutlardaki bir dizi delikten ibarettir. Deliklerin bir tarafı geniş bir tarafı dardır. Tel, geniş taraftan verilerek dar taraftan bir pens yardımıyla çekilir (Vitiello, 1995:60).

Şekil 9: Hadde

2.7.14. Heştek Zımbası: Ucu tam daire şeklinde olan çelik çivilerdir. Heşteğe yerleştirilen parçalar heştek zımbasıyla vurularak küre haline getirilir. Üzerinde çeşitli çaplarda yarım küre şeklinde ayrılmış düzgün çukurlar bulunan bir çelik parçasıdır. Daha önceden daire şeklinde kesilmiş parçaları yarım küre şekline getirmeye yarar (Vitiello, 1995:65).

Şekil 10: Heştek Zımbası

2.7.15. İstim Makinesi: Temizlenmeden gelen malzemelerin kurutulmasında kullanılır. Üzerindeki huniden içine su konur ve kazan belli dereceye gelene kadar ısıtılır. Ön kısımdaki vana açılarak, basınçlı sıcak havanın altına kakül tutularak kurutulur (Kuşoğlu,1994:45).

Şekil 11: İstim Makinesi

2.7.16. Keski: Belli bir uzaklığa eşit oranda ve makasın kesemeyeceği daha sert yerleri kesmekte kullanılır. Sap kısmı yaylıdır. Tel veya levha halindeki gümüşü küçük parçalara ayırmak için de kullanılır ( Yılmaz, 1987:67).

2.7.17. Kıl Testere: Ürünlerin işlenmesi esnasında daha ince ayrıntıların kesilmesinde kullanılır. Ucundan çelikten çok ince bir testere, testereyi tutan karşılıklı iki tane vida ve bir de saptan oluşur (Kuşoğlu, 1994:68).

2.7.18. Makaslar: Tel ve astarların tespit edilmiş en ve boy kesme işlemlerinde kullanılan makasların kullanım alanlarına göre kalın, ince ve ağız yapılarına göre kısa, uzun, eğri, düz vb. çeşitleri vardır. Kuyumculukta geleneksel, düz, eğimli çeşitleriyle keskiler, genellikle makasların işlev görmediği durumlarda, tel ve pimlerin kesim işlerinde kullanılır ( Yılmaz, 1987:68).

Şekil 12: Makas, Kıl Testeresi. Keski

2.7.19. Malafa: Demir ve ahşaptan üretilmiş,yüzük ve bilezik yapımında kullanılan konik tezgah aletleridir (Yılmaz,1987:70).

Şekil 13: Malafa

2.7.20. Markalama Aletleri: Üretilen mücevherin üzerinin patentlenmesi ve ayarının belirlenmesi zorunluluğu olduğundan üretilen her parçaya ayar ve patent nakşedilir. Bu işlem uçlarında milimetrik boyutlarda yazı-rakam-amblem ve marka gibi şekiller içeren 5-6 cm boyunda çelik zımbalardır (Ayter, 1996:31).

2.7.21. Matkaplar: Delme işlerinde basit bir çelik çubuk üzerine monte edilmiş bir başlık ve ağırlıkla onu döndürmeye yarayan, yay tertibatından oluşan matkap kullanılır. Bağlama ve birleştirme işlerinde ise telleri sarmaya yarayan el matkabı kullanılır (Yılmaz,1987:72).

2.7.22. Mengene: Üretim sırasında dönme ve kayma nedeniyle el veya pense ile tutulamayan madenin sıkıştırılarak işlenmesini sağlayan mengeneler, haddeleme, sündürme, eğeleme, mıhlama, çekiçleme ve kalemleme gibi işlemlere yardımcı olarak kullanılır. Mengeneler tezgah ve el mengenesi olmak üzere iki çeşittir (Vitiello, 1995:71).

Şekil 14: Mengene

2.7.23. Mikron: Kalınlık ölçmeye yarayan alettir. Ağzında sıkıştırılan telin kalınlığını, üzerindeki rakamlı ayar bölmeleriyle ölçer (Kuşoğlu, 1994:73).

Şekil 15: Mikron

2.7.24. Örs: Ürünün yapılması esnasında düzlenmesi, eğilip bükülmesi vb. işlemlerin yapılmasında kullanılan araçtır (Kuşoğlu, 1994:75).

2.7.25. Parlatma Makinesi: İşlenen mamullerde el aletlerinin girmediği kısımların parlatılmasında kullanılan, kendi etrafında döner kazan içerisine parlatma sıvısı olan araçtır. Aynı sitemde fakat değişik şekillerde olan türleri de vardır (Vitiello, 1995:83).

2.7.26. Pense: Tel ve levha halindeki madeni çekme, bükme ve özel işlemlerle şekillendirmek için kullanılan küçük el aletleridir. Kullanım alanlarına göre simetrik yarımay, bir tarafı yarımay, düz ve yuvarlak ağızlı gibi çeşitlerinin yanında özel olarak şekillendirdiği penseler, tezgahın öncelikli aletlerindendir (Yılmaz,1987:80).

Şekil 16: Pense

2.7.27. Pota: Madeni eritmek için kullanılan kaplardır. Kuvarstan yapılırlar ve ısıya dayanıklıdırlar. Isıyı tutma özelliğinden dolayı madeni eritmede günümüzde bile en ideal malzemedir.

Şekil 17: Pota

2.7.28. Pres: Çeşitli çaplarda küre veya daire şeklinde parça kesmek için kullanılır. Erkek ve dişi olmak üzere karşılıklı iki başlığı bulunur. Başlıklar arasına konan altın veya gümüş levhadan, kolu bastırmak suretiyle daire parçalar kolaylıkla kesilir (Vitiello,1995:87). Şanlıurfa’da kullanılan pres, sıcaklığından yararlanmak için döküm ocağının üzerinde kullanılmaktadır.

Şekil 18: Pres

2.7.29. Raspa: Metal üzerindeki boya, pas gibi şeyleri çıkarmak, pürüzleri gidermek için kullanılan iri dişli bir törpü (Arseven, 1970:57).

2.7.30. Rötuşlama (Rambaylama): Helisel veya mızrak uçla açılmış olan bir boşluğun iç çeperlerini düzeltme işlemidir. Bu işlem için raybalar kullanılır. Raybalar, boşlukların iç tarafındaki fazlalıkları almak için kenarları keskin olan aletlerdir. Kuyumculukta, bilezik, kolye, broş gibi örgü yapılacak bölümlerde kullanılır (Vitiello,1995:107).

2.7.31. Silindir: Telleri istenilen inceliğe getirmek için kullanılır. Düz ve oluklu olmak üzere iki tipi bulunur. Oluklu silindirlerin üzerinde karşılıklı olarak daire kesitli, çeşitli çaplarda, gittikçe küçülen veya büyüyen oluklar bulunmaktadır (Vitiello, 1995:89).

Şekil 19: Silindir

2.7.32. Şaloma: Diğer isimleri üfleç ve hamlaçtır. Kuyumculukta en önemli araçtır. Kaynak yapılırken ısıtmak amacıyla kullanılır. Bir benzin deposu, bir körük ve bir de başlık kısmından ibarettir(Kuşoğlu, 1994:86).

2.7.33. Şarnel: Yarı mamulün düzgün ve eşit uzunlukta kesilmesini sağlayan alettir( Kuşoğlu, 1994:87).

2.7.34. Tartı Aletleri: Kuyumculuğun hammaddeleri altın, platin, paladyum gibi soy madenler ile elmas, zümrüt, yakut gibi çok değerli taşlardır. Bunların gram-santim durumları tespit edilmeden (tartılmadan) herhangi bir işleme başlanmaz. Çünkü madenler ve taşlar işleme safhalarından geçerken kayıplara uğrar, bu kayıplara ‘’fire’’ denir. Mücevher yapılırken ‘’fire’’ kayıplar fiyatına yansıtılır, her aşamada işin tartımı tekrar tekrar yapılıp kaydedilir. Her safhada tartı derecelerini bilme zorunluluğu vardır. Tartı aletlere son derece hassastır. 1gr. Ağırlığın binde birini tespit eden elektronik aletlerle çalışılır. Hazırlanan mücevherin üzerine mıhlanan pırlanta ve diğer taşlar frklı boylarda olduğundan toplam bulunarak sağlıklı fiyat çıkarılabilmesi için her birinin ağırlığının bilinmesi gereklidir (Ayter,1996:101).

2.7.35. Tel Fırça: Bitmiş mamulün asitten çıktıktan sonra üzerinde oluşan pürüzlü yüzeyi sıyırmaya yarayan alettir. Genellikle kılları pirinç, sapları tahta ya da plastik olanları tercih edilir (Kuşoğlu, 1994:89).

2.7.36. Tezgah: Kuyumcu ustalarının üzerinde çalıştığı, yapılan işin özelliğine göre değişik malzemelerden yapılmış, bir veya birden fazla kişinin üzerinde çalışabileceği, değişik ölçü ve biçimlerde hazırlanmış çalışma tezgahıdır (Kuşoğlu, 1994:91).

Şekil 20: Tezgah

2.7.37. Vibrasyonlu Tambur: Ürünün tüm işlemleri bittikten sonra temizlenmesinde kullanılan makinedir. Elle temizlenemeyen yerleri temizleyebilen düzeneğe sahiptir. Yardımcı malzeme olarak çeşitli boylarda çelik bilyeler tamburun içine dökülür ve temizleme bu bilyeler yardımıyla yapılır (Kuşoğlu, 1994:91).

Şekil 21: Vibrasyonlu Tambur

2.7.38. Zımparalar: Tesviye işleminden sonra ege izlerini gidermek amacıyla yapılan işlem ve kullanılan malzemelerin ortak adıdır. Malzeme, toz veya kristal halde camın tutkallı beze yapıştırılması ile oluşturulmuştur. Kağıt ve bez olarak çeşitleri mevcuttur. Ayrıca zımpara tasları da aşındırma işleminde kullanılırlar.