Hadislerin hangi kaynaktan al nd - n rumuzlarla gösterme gelene-ini hadis literatüründe zirveye ta. yan ve yayg n bir hale gelmesini sa-layan Süyûtî’dir. Bu usulde, senetsiz olarak zikredilmi. olan hadislerden hemen sonra, hadisi rivayet eden müelliflere rumuzlarla i.aret edilir. Muhtemelen bu durum bir ihtiyaç eseri ortaya ç km .t r. Çünkü hadisi rivayet eden kaynaklar n say sal olarak çok olmas her birinin uzun isimleri ile yaz lmas n güçle.tirmekte, üstelik bu durum okuyucunun zaman kayb na da sebep olmaktad r. Daha önce ifade etti-imiz gibi, Gümü.hânevî eserine hadis seçimi yaparken esas olarak Süyûtî’nin eserlerini alm . ve zaman zaman da Feyzu'l-kadîr ile Kenzü'l-
ummâl'i kullanm .t r. Bu durum Gümü.hânevî'nin o müelliflerin kulland klar metodu
tercih etmesine sebep olmu.tur. Bu metot, asl nda kitaptan istifadeyi kolayla.t ran unsurlardan birisidir. O, eserinin ba. taraf nda istifade etti-i kaynaklar, müellifleri ve
527 Hakîm et-Tirmizî, a.g.e., I, 185. 528 Münâvî, a.g.e., IV, 655-656 (hn. 6129).
529 Gümü.hânevî, a.g.e., I, 92 (hn. 107), 251 (hn. 477), 464 (hn. 979), 509 (hn. 1074); II, 211 (hn. 1985), 234
(hn. 2026), 570 (hn. 2730).
bunlar için kullan lan rumuzlara dair bir tak m bilgiler vermektedir.531 Gümü.hânevî’nin burada, müellifleri Buhâri’den ba.layarak bir s ralamaya tabi tutmu. olmas , bu tertibin önem s ras na göre yap lm . bir tertip oldu-unu gösterir niteliktedir.
Gümü.hânevî’nin kullanm . oldu-u rumuzlar iki .ekilde ele al nacakt r: Bunlardan birisi harf s ras na göre, di-eri müelliflerin vefat tarihlerine göredir. Bu .ekilde iki türlü bir taksime gidilmekle, harf s ras n gözeterek müellifin eserlerinde takip etti-i genel usûle sad k kal nmas , vefat tarihlerine göre vererek de eserlerin kronolojik olarak yerlerinin tespit edilmesi hedeflenmi.tir.
Eserde kullan lan rumuzlar n harf s ras na göre dizimi .u .ekildedir:
*bn Abdilberr Sünen
Tirmizî Sünen
*bn H bbân Sahîh
Ebû Nuaym Hilyetü'l-evliyâ
Ahmed b. Hanbel Müsned
Buhârî Sahîh
*bn Huzeyme Sahîh
Hatîb el-Ba-dâdî Târîhu Ba;dad
Ebû Dâvûd Sünen
Dârimî Sünen
*bn Ebî Neybe Musannef
Saîd b.Mansûr Sünen
Isfehânî
Ziyâ el-Makdisî Muhtâra
Ebû Dâvûd et-Tayâlisî Müsned
Taberânî el-Mu'cemü'l-kebîr
Tahâvî es-Sünenü'l-me'sûra532
Taberânî el-Mu'cemü'l-evsat
Ebû Ya'lâ Müsned
Abdurrezzak Musannef
*bn Adî el-Kâmil
Ukaylî Duafâ
Abdullah b. Ahmed b.Hanbel Ziyâdât
Be-avî Sünen
Beyhakî es-Sünenü'l-kübrâ
Ku.eyrî
!
Dârakutnî Sünen
!
Hâkim en-Neysâbûrî Müstedrek
"
*bn Asâkir Târîh
#
Müslim Sahîh
$
Nesâî Sünen
*bn Mâce Sünen
%
Beyhakî Fuabü'l-îmân
&
Müelliflerin vefat tarihleri göz önüne al nd - nda ise .öyle bir s ralama ortaya ç kmaktad r:
532 Bu eser kaynaklarda Nafii’ye ait bir eser olarak verilmektedir. Bkz. Özbek, Yusuf, Hadis Literatürü, s. 24;
Tayâlisî (204/819 ) , Abdurrezzak (211/826 ) , Saîd b.Mansûr (227/841) , *bn Ebî Neybe (235/849) , Ahmed b. Hanbel (241/855) , Dârimî (255/868) , Buhârî (256/869) , Müslim (261/874)
$
, *bn Mâce (273/886)%
, Ebû Dâvûd (275/888) , Tirmizî (279/892) , Abdullah b.Ahmed b.Hanbel (290/902 ) , Nesâî (303/915) , Ebû Ya'lâ (307/919 ) , *bn Huzeyme (311/923 ) , Tahâvî (321/933) , Ukaylî (323/935) , *bn H bbân (354/965) , Taberânî (360/970)\
, *bn Adî (365/975 ) , Dârakutnî (385/995)!
, Hâkim en-Neysâbûrî (405/1014)"
, Ebû Nuaym (430/1038) , Isfehânî (457/1064 ) , Beyhakî (458/1065)\ &
, Ku.eyrî (460/1067)!
, *bn Abdilberr (463/1070) , Hatîb el-Ba-dâdî (463/1070) , Be-avî (516/ 1122) , *bn Asâkir (561/1165 )#
, Ziyâ el-Makdisî (643/1245 ) .Görüldü-ü gibi Gümü.hânevî, eserinde toplam otuz üç eser için rumûz kullanm .t r. Toplam müellif say s ise otuz birdir. Aradaki fark Taberânî’nin ve Beyhakî’nin iki.er tane eserinin bulunmas ndan kaynaklanmaktad r. Burada verilen say ya bakarak eserin sadece bu kaynaklardan seçilen hadislerden olu.tu-u .eklinde bir durumun kesinlikle anla. lmamas gerekir. Çünkü ileriki sayfalarda görülece-i üzere, herhangi bir rumûz belirtilmeden kullan lm . olan daha birçok kaynak vard r. Sadece belli eserler için rumuz kullan lmas n n sebebi, bunlardan daha fazla yararlan l yor olmas d r.
Gümü.hânevî’nin rumuz kulland - müellifler ile eserleri hakk nda, Levâmiu'l-
ukûl'un hemen ba. nda bir tak m bilgiler verdi-i az önce ifade edilmi.ti. Müellifin verdi-i
bu bilgilerde genelde Münâvî’nin Feyzu’l-kadîr isimli eserinden faydalan lm .t r. Tespitlerimize göre Gümü.hânevî, yirmi üç müellifin hayat ve yirmi be. eser hakk ndaki bilgiyi Münâvî’nin eserinden faydalanarak haz rlam .t r.533 Bu müellifler .unlard r: Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, *bn Mâce, Ahmed b.Hanbel, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Abdurrezzak, Saîd b.Mansûr, *bn Ebî Neybe, Ebû Ya’lâ, Taberânî (el-Mu'cemü'l-
kebîr ve el-Mu'cemü'l-evsat isimli eserleri), Dârakutnî, Ebû Nuaym, Beyhakî (Sünen ve Fuabü'l-îmân isimli eserleri ), Ukaylî, *bn Adî, Hatîb el-Ba-dadî, *bn Asâkir, *bn H bbân
ve Hâkim en-Neysâbûrî. Müellif bu bilgileri nakletmekle yetinmi., pek fazla katk
yapmam .t r. Yaln z verilen bu bilgilerin k sa olmas na ra-men müellifleri tan tmaya bir nebze de olsa katk sa-l yor nitelikte olmas , muhtevas aç s ndan önemlidir.
Gümü.hânevî, eserinde bulunan hadislerin kaynaklar n rumuzlarla belirtirken genellikle kendisine örnek olarak Süyûtî’nin eserlerini seçmi.tir. Süyûtî’nin eserlerinde yer alan rumuzlar ile Levâmiu'l-ukûl'da bulunan rumuzlar n kar. la.t r lmas durumunda bu net bir .ekilde ortaya ç kacakt r. Yaln z bundan önce, "Gümü.hânevî'nin Süyûtî'nin hangi eserindeki rumuzlar kendisine örnek olarak alm .t r?" sorusunun cevapland r lmas gerekmektedir. Çünkü Süyûtî, el-Câmiu’s-sa;îr ile Ziyâdetü'l-Câmi isimli eserlerinde ayn fakat el-Câmiu'l-kebîr'de baz farkl remizler kullanm .t r. Gümü.hânevî ile Süyûtî'nin kulland - rumuzlar n kar. la.t r lmas na gelince:
Süyûtî’nin el-Câmiu’s-sa;îr ve Ziyâdetü'l-Câmi isimli eserlerinde kulland - halde Gümü.hânevî taraf ndan kullan lmayan rumuzlar .unlard r.
"¢"
rakam Süyûtî'de Ebû Dâvûd, Nesâî, Tirmizî ve *bn Mâce için,"£"
rakam Ebû Dâvûd, Nesâî ve Tirmizî için," "
Buhârî’nin el-Edebü’l-Müfred’i için, "()
" yine Buhârî’nin et-Târîh isimli eseri için," " Taberânî’nin el-Mu'cemü’s-sa;îr’i için ve
" "*
de Deylemî’nin Müsned'i için kullan lm .t r.534 Bunlardan hiçbirisi Levâmiu’l-ukûl’da kullan lmamaktad r.Ayr ca Süyûtî, hadisin s hhatini belirtmek için hadislerin sonunda "sahih" için
"
"
"hasen" için "+
" ve "zay f" için " " remizlerini kullan rken,535 Gümü.hânevîbunlardan da hiçbirisini kendi eserinde kullanmamaktad r. Nayet hadisle ilgili bir s hhat de-erlendirmesi yapacaksa bunu sahih, hasen veya zay f gibi ifadelerle aç kça yapmaktad r.
Bunun yan nda Levâmiu'l-ukûl'da kullan ld - halde Süyûtî'nin ismi geçen
eserlerinde kullan lmayan baz rumuzlar vard r. Bunlar,
!
#
rumuzlar d r. Tüm bu bilgiler Gümü.hânevî'nin el-Câmiu's-sa;îr ileZiyâdetü'l-Câmi'de kullan lan rumuzlar tercih etmedi-ini göstermektedir.
Bizce Gümü.hânevî, Süyûtî'nin di-er eseri el-Câmiu'l-kebîr'de kullan lan rumuzlar tercih etmi.tir. Her iki eserde kullan lan rumuzlar kar. la.t r ld - nda sadece yedi rumuzda
534 Bkz. Münâvî, a.g.e., I, 37–43; Nebhânî, el-Fethu’l-kebîr, I, 3; Elbânî, Sahîhu’l-Câmii’s-sa;îr ve
Ziyâdetühü, I, 61–62.
farkl l k oldu-u görülecektir. Bunlar,
!
rumuzlar d r. Bu durum el-Câmiu'l-kebîr rumuzlar n n örnek al nd - n az da olsa ispatlamaktad r.Rumuz tercihinde el-Câmiu'l-kebîr'den yararlan ld - n ortaya koyan bir di-er delil
" "
remzinin kullan lmas d r. Nöyle ki;"
" harfini Süyûtî, el-Câmiu's-sa;îr veZiyâdetü'l-Câmi'de, Buhârî ve Müslim’in ittifak etti-i hadisler için kullanm .,536 el-
Câmiu'l-kebîr'de ise Beyhakî'nin Sünen'i için kullanm .t r.537 Beyhakî’nin Sünen’i için el-
Câmiu's-sa;îr ve Ziyâdetü'l-Câmi'de kullan lan remiz ise "
&
" dir. Gümü.hânevî'ye gelince o, Beyhakî’nin Sünen’i için kullan lm . olan bu iki remizden el-Câmiu'l-kebîr'de olan tercih etmi.tir.Yaln z " " remzinin kullan m ile ilgili bu farkl l k, Gümü.hânevî’nin eserinde zaman zaman bir tak m kar . kl klara yol açmaktad r. Mesela, Nemâil bölümünde Resûlullah’ n en çok yapmakta oldu-u duan n, "Ey rabbimiz bize dünyada ve ahirette iyilik ver ve bizi cehennem azab ndan koru" duas oldu-unu haber veren hadisin, Buhârî, Müslim, Ahmed b. Hanbel ve Ebû Dâvûd taraf ndan rivayet edildi-i görülmektedir.538 Süyûtî bu hadis için " " remzini kullan yor ki539 bu, hadisin muttefekun aleyh oldu-unu, yani hem Buhârî hem de Müslim taraf ndan rivayet edildi-ini göstermek içindir. Gümü.hânevî ise Süyûtî taraf ndan kullan lan bu remzi aynen eserine alm . ve bu durum maalesef garip bir hatan n ortaya ç kmas na sebep olmu.tur.540 Çünkü " " remzi Gümü.hânevî’de Beyhakî'nin Sünen'i için kullan lmaktad r. Böyle olunca hadisin, Beyhâkî taraf ndan rivayet edildi-i gibi bir durum ortaya ç kmaktad r. Buna, hadisin Beyhakî’de de bulunabilece-i ve Gümü.hânevî'nin onu oradan alm . olabilece-i .eklinde bir itiraz ileri sürülebilir. Yaln z yapt - m z ara.t rmada, hadisin Beyhakî’de geçmedi-ini tespit etmi. bulunuyoruz. Kald ki müellifin Buhârî ve Müslim’e verdi-i de-er, bu iki müellifi bir tarafa b rak p Beyhakî ile yetinmesine mani olmaktad r.541 Levâmiu'l-ukûl'da, rumuz kullan m ndan kaynaklanan hatalar n sadece bu verilen misalle s n rl olmad -
536 Süyûtî, el-Câmiu's-sa;îr, I, 5. 537 Müttekî, Kenzü'l-ummâl, I, 18.
538 Buhârî, Daavât, 55; Müslim, Zikir, Dua ve Tövbe, 26–27; Ebû Dâvûd, Vitir, 26; Ahmed b. Hanbel, III,
101, 208, 209, 247, 277, 288.
539 Süyûtî, a.g.e., II, 422 (hn. 6826); Münâvî, a.g.e., V, 205 (hn. 6826.h ). 540 Gümü.hânevî, a.g.e., V, 534.
görülmektedir. Bu hatalarla ilgili de-erlendirmeler ileride, daha tafsilatl bir .ekilde ele al nacakt r. Bu yüzden, burada sadece bu misalle yetinilmi.tir.
Tüm bu bilgiler . - nda, Gümü.hânevî'nin eserinde yer alan remizlerin genelinin
el-Câmiu'l-kebîr kaynakl oldu-unu rahatl kla söyleyebiliriz. Yaln z Levâmiu'l-ukûl'da olup
da Süyûtî'nin eserlerinde olmayan baz rumuzlar da vard r. Bu remizlerin tercihinde acaba hangi kaynak veya kaynaklar müessir olmu.tur?
Öncelikle Süyûtî'nin eserlerinde kullan lmayan rumuzlar n hangileri oldu-unu
görelim. Bunlar:
!
ve rumuzlar d r. Gümü.hânevî'ninRâmûzü'l-ehâdîs'de remizler hakk nda bilgi verirken say lan bu remizleri pe.i pe.ine en
son olarak zikretmi. olmas ,542 bunlar n bir ba.ka eserden al nd - na bir i.aret olsa gerek. Kanaatimizce Gümü.hânevî'nin bu rumuzlar seçiminde müessir olan eser, *mam- Birgivî'nin (981/1573) et-Tarîkatu'l-Muhammediyye fî beyâni's-sîreti'n-Nebeviyye isimli eseridir. *mam- Birgivî'nin Gümü.hânevî üzerinde çok büyük bir etkisi vard r. Levâmiu'l-
ukûl'un birçok yerinde et-Tarîkatü'l-Muhammediyye ile .erhlerinden pek çok al nt
yap ld - n görmek mümkündür.
Sonuç olarak, Gümü.hânevî remiz seçiminde esas olarak iki temel kaynaktan yararlanmaktad r. Bunlar, Süyûtî'nin "el-Câmiu'l-kebîr" isimli eseri ile Birgivî'nin "et-
Tarîkatü'l-Muhammediyye" isimli eseridir. Gümü.hânevî nas l ki rumuz kullanma
usûlüyle ilgili kendinden önceki eserlerden istifade etmi.se, kulland - rumuzlar n seçiminde de onlardan istifade etmi. ve farkl say labilecek, sadece kendine has herhangi bir rumuz kullanmam .t r.