Kromatik Örneği (Saz Semaisi):

Aşağıdaki örnekte, Tatyos Efendi’nin (1858-1913) 10/8’lik Aksak Se-mai usulündeki Kürdilihicazkâr Saz SeSe-maisinin hızlı icra edilen 6/4’lük Sengin Semai usulündeki IV. son hanesinin 2. periyodunun 2. ölçüsün-de, çıkıcı kromatik figür örneği yer almaktadır (TSM Repertuvar No. S.E.

1668):

Bu figürde kromatik hareket, Neva perdesinden başlayarak sırasıyla makamda yer alan Nim Hisar, makam dizisinin dışından gelen Dik Hisar, yine makamda yer alan Acem, makam dışından gelen Eviç, makamda yer alan Gerdaniye ve son olarak yine makamın dışından gelen Şehnaz per-deleriyle yapılandırılmıştır. Görüldüğü üzere, makamın dışından eklenen perdelerle kromatik bir yapı oluşturulmaya çalışılmıştır.

2. Kromatik Örneği (Saz Semaisi):

Aşağıdaki örnekte, Kanuni Hacı Arif Bey’in (1862-1911) 10/8’lik Aksak Semai usulündeki Sultaniyegâh Saz Semaisinin hızlı icra edilen 6/8’lik Yürük Semai usulündeki IV. son hanesinin 2. periyodunun dört ölçüsünde (1. dolap), kromatik motif parçaları yer almaktadır (TSM Re-pertuvar No. S.E. 2919):

Buradaki 1. ve 2. motifler, batı müziğinde kromatik alterasyon olarak tanımlanan ve bir nevi süsleme olarak değerlendirilebilecek kısa kromatik hareketlerle işlenmiştir. Kromatik alterasyon, bir tonalite içindeki diziye ait seslerden birinin değiştirilerek, onun yerine dizide bulunmayan bir se-sin getirilmesi yöntemiyle sağlanır (Karolyi, 1965/2011). Dolabın olduğu bölümdeki 1. kromatik örnek, çıkıcı olarak makamda yer alan perdelerle birlikte bu perdelerin arasına girmiş olan makam dışı seslerle kromatik bir figür oluşturacak şekilde yapılandırılmıştır. Bu sesler sırasıyla, Hüseyni, Acem, makam dışından gelen Eviç, Gerdaniye, yine makam dışından ge-len Nim Şehnaz ve Muhayyer perdeleridir. Dolabın 2. cümle örneğindeki motif, yine bir kromatik alterasyon örneği olarak değerlendirilebilir. Çün-kü burada da tek bir yabancı ses (Nim Şehnaz) süsleme biçiminde kısa bir motif şeklinde kullanılmıştır.

3. Kromatik Örneği (Saz Semaisi):

Aşağıdaki örnekte, Refik Talat Alpman’ın (1873-1947) 10/8’lik Ak-sak Semai usulündeki Nihavent Saz Semaisinin II. hanesinin 2. ve 3. öl-çüsünde, çıkıcı kromatik müzik cümlesi yer almaktadır (TSM Repertuvar No. S.E. 2214):

Buradaki örnekte, çıkıcı ve düzenli bir kromatik cümle görülmektedir.

Makamın Dügâh perdesinden başlayarak sırasıyla, Kürdi, makam dışından gelen Buselik perdesi, Çargâh, yine makamın dışından gelen Nim Hicaz ve son olarak makamın perdesi olan Neva perdesiyle kromatik cümle örneği gözlenebilmektedir. Buraya kadar tespit edilen kromatik örneklerin baş-langıç ya da bitiş sesleri, makamın güçlü ya da durak perdeleriyle bir ilişki oluşturduğu saptanmaktadır.

4. Kromatik Örneği (Saz Semaisi):

Aşağıdaki örnekte, Haydar Tatlıyay’ın (1890-1963) 4/4’lük Sofyan usulündeki Nihavent Sigan (Çigan) eserinin 5. ölçüsünde, inici kromatik figür örneği yer almaktadır (TSM Repertuvar No. S.E. 2255):

Buradaki örnek, tipik bir Çigan formu düşüş cümle örneği izlenimi oluşturmaktadır. Genelde hızlı ve aceleci pasajlarda bu yapılarla karşıla-şılabilmektedir. Burada da makamın karar sesinin bir oktav yukarısından güçlüsü olan Neva perdesine kadar kromatik bir iniş söz konusudur. Kul-lanılan perdeler inici olarak sırasıyla Gerdaniye, makamda yeden olarak kullanılan Eviç, yeden duyumunu bozacak şekilde devam ederek Acem, makamın hicaz dörtlü yapısını bozan Hüseyni (makama yabancı ses), nis-peten makamın kürdi dörtlüsüne ayak uyduran perde olan Nim Hisar ve makamın güçlüsü olan Neva perdesinde son bulmuştur. Görüldüğü gibi kromatik cümle örneği, makamın kromatik aralığa uygun düşen aralıkla-rından faydalanılarak yapılabilmektedir. Örneğin Nim Hisar ve Neva per-deleri, kromatik diziyi oluşturacak imkânı sunabilmektedir.

5. Kromatik Örneği (Saz Semaisi):

Aşağıdaki örnekte, Mesut Cemil’in (1902-1963) bestelemiş olduğu tek saz semaisi olan 10/8’lik Aksak Semai Nihavent Saz Semaisinin çok hızlı icra edilen 7/8’lik Devr-i Turan usulündeki IV. son hanesinin 3. peri-yodunun ilk üç ölçüsünde, aralıklı ve çıkıcı kromatik motif örnekleri yer almaktadır (TSM Repertuvar No. S.E. 2214):

Bu örnekte de 2. örnekte olduğu gibi kromatik alterasyon hareketleri görülmektedir. Tanımına yapılan çıkarımdan da hatırlanacağı gibi, genelde Batı müziğinin klasik ve romantik dönem süslemeleri bu biçimde olabil-mektedir. Tamamıyla bir kromatik dizi cümlesi olmasa da, bir arada duyul-duğunda kromatizmin etkisini verebilmektedir. Sırasıyla, 1. motifte Kaba Nim Hicaz perdesi Yegâh perdesine, 2. motifte yeden olan Irak perdesi ka-rar sesi olan Rast perdesine ve 3. motifteki bakiye diyezli La Kürdi perdesi ise Segâhın yedeni olarak kullanılarak Segâh perdesine bağlanacak iken Si bekâr olarak kullanılmış ve Buselik perdesine bağlanmıştır. Buradaki sorunsal da yine kromatik yaklaşımın bir sonucu olarak düşünülebilir. Geri kalan son 3 motif örneği ise ilk 3 motifin bir oktav üzerinde seyretmekte-dir. Bu da aslında Batı müziğinin cümle yapı tarzına yakın bir tavırdır.

6. Kromatik Örneği (Saz Semaisi):

Aşağıdaki örnekte, M. Reşat Aysu’nun (1910-1999) 10/8’lik Aksak Semai usulündeki Sultaniyegâh Saz Semaisinin 3/4’lük semai usulündeki IV. son hanesinin 3. ölçüsünde, inici kromatik dizi yürüyüş örneği yer al-maktadır (TSM Repertuvar No. 238):

Buradaki örnekte tam bir inici kromatik dizi örneğiyle karşılaşılmak-tadır. Bu inici dizi örneği, makamın da inici olmasından dolayı burada tutarlılık sağlamıştır. Cümle, Hicaz dörtlüsünün son perdesi olan (karar sesinin 1 oktav üstü) Neva perdesinden başlayarak inici olarak sırasıyla, Nim Hicaz, makam dışı ses olan Çargâh, yine makam dışı ses olan Buse-lik, makamın perdesi olan bakiye bemollü Dik kürdi, Dügâh, makam dışı

perde olarak Nim Zirgüle, Rast, makam dışı olarak Irak, Acem Aşiran ve yine makam perdesi olan Hüseyni Aşiran ile neredeyse 1 oktavlık inici bir kromatik dizi sağlanmıştır.

7. Kromatik Örneği (Saz Semaisi):

Aşağıdaki örnekte, Ferit Sıdal’ın (1925-2001) 10/8’lik Aksak Semai usulündeki Nihavent Saz Semaisinin (No: 1) Teslim bölümünün 3. ölçü-sünde, çıkıcı kromatik dizi yürüyüş örneği yer almaktadır (TSM Repertu-var No. S.E. 2162):

Saz semaileri içerisindeki bu son örnekte, özellikle Batı müziği Ro-mantik döneminde karşılaşabilecek, inici ve çıkıcıların bir arada kullanıldı-ğı kromatik yürüyüş hareketi nispeten görülebilmektedir. Burada makamın 2. derecesinden başlayarak tize doğru sırasıyla, Dügâh, Kürdi, makam dışı perde olan Buselik, Çargâh, makamın seyirlerinde görülebilen Nim Hicaz, Neva, Nim Hisar ve yine Neva perdesiyle genel olarak çıkıcı ve sonda kısa bir iniciyle kromatik cümle yapısı sağlanmıştır. Buradaki ilginç olabilecek tespit ise, Nihavent makamının Batı müziğinde minör ton yapısına benzeş-me durumundan ötürü, kromatik dizinin tek bir perdeyle sağlanabilbenzeş-me çı-karımının yapılabilecek olmasıdır. Dolayısıyla, Batı müziğinde kullanılan temel bemol ve diyez ile donanımın sağlanmış olduğu bu tip Türk musiki makamlarında, kromatik dizi daha kolaylıkla oluşturulabilir.

Türk Musiki İcralarında (Taksim) Kromatik Unsurların İncelen-mesi

Bu bölümde, kromatik yaklaşımların 20. yüzyıl başlarından itibaren kayıt altına alınabilmiş taksim icralarındaki tespitleri yapılmıştır. Çalışma-nın evrenini bu dönemin oluşturmasıÇalışma-nın başlıca nedeni, taksim icralarıÇalışma-nın notaya alınmayışlarından dolayı, taksimlerin ancak kayıt altına alınabildiği bu yüzyılda tespit edilebilir olmasıdır. Örneklemi oluşturan taksimler, be-lirli bir literatürde notaya alınmamış olduklarından, bu çalışmada kromatik dizi mantığıyla notaya alınmış ve irdelenmişlerdir.