Koruma Yükümlülüğünün Kapsamı

İş sözleşmesinin işçi ile işveren arasında kişisel bir ilişkinin kurulmasını sağlayan özelliği, işçi yönünden işverenin çıkarlarını korumak ve çıkarlarına zarar verici davranışlardan kaçınmak ve işveren yönünden ise, işçiyi korumak ve gözetmek yükümlülüğünü doğurur160_{. Zira işçi işe başlamakla yalnızca emeğini değil, emeğinin} dışında kalan diğer kişilik değerlerini de kendiliğinden işverenin egemenlik alanına ve iş organizasyonu kapsamına dahil etmektedir161_{. Bu kapsamda işveren, işçiye} yardımcı olmak, onun çıkarlarını ve kişiliğini korumak ve zarar vermekten kaçınmak ve bunun için gerekli önlemleri almak ile yükümlü olur162_{. Zira işverene bağımlı} olarak çalışan ve işverenin emir ve talimatlarına bağlı olarak iş organizasyonunun bir parçası olarak hareket etmekle yükümlü olan işçinin, kişilik değerlerinin ve hayat ve vücut bütünlüğünün zarar görmeye müsait hâle gelmesi sebebiyle, korunması gereksinimi doğduğu açıktır163

.

İşverenin işçiyi koruma ve gözetme borcu geniş kapsamlı bir borçtur. İşveren, bir birey olarak işçinin kişilik haklarına saygı gösterme yükümlülüğü altında olmanın yanı sıra, işçinin kişiliğini koruyucu birtakım yükümlülüklere de uymak zorundadır164_{. Bu borcun kapsamına hangi hususların girdiğinin önceden, sınırlı bir} şekilde belirlenmesi mümkün değildir. Ancak işverenin iş ilişkisinden kaynaklanan yönetim hakkının sınırlarını aşması, borçlarını ifa etmemesi ve işçinin borçlarını ifasını haksız olarak kabul etmemesi gibi davranışları işçinin kişilik hakkına müdahale niteliği taşır. Bu bakımdan işverenin işçiyi koruma ve gözetme yükümlülüğünün, yönetim hakkının bir sınırı olduğu söylenebilir165

. Ek olarak

160 _{Mollamahmutoğlu ve Astarlı, s. 625; Narmanlıoğlu, s. 321; Süzek, İş Hukuku, s. 419; Ulusan,} İşçiyi Gözetme Borcu, s. 3; Kaplan, İşverenin Hukuki Sorumluluğu, s. 24; Murat Şen, “İşverenin İşçiyi Koruma ve Gözetme Borcu Kapsamında İşçinin Kişiliğinin Korunmasına Aykırılık ve Sonuçları (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin 13.02.2012 Tarihli Bir Kararı Çerçevesinde), Sicil ĠĢ Hukuku

Dergisi, Cilt: VII, Sayı: 28, Aralık 2012, s. 129.

161

Emine Tuncay Kaplan, “İşverenin Koruma ve Gözetme Borcunun Kapsamı”, Kamu-ĠĢ ĠĢ Hukuku

ve Ġktisat Dergisi, Cilt: VII, Sayı: 2, 2003, (Koruma ve Gözetme Borcu), s. 6; Aydınlı, Sosyal Temas,

s. 193. 162

Narmanlıoğlu, s. 321; Süzek, İş Hukuku, s. 419; Ulusan, İşçiyi Gözetme Borcu, s. 1; Kaplan, İşverenin Hukuki Sorumluluğu, ss. 24-25; Ahmet Sevimli, “Türk Borçlar Kanunu m. 417 ve İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Işığında Genel Olarak İşçinin Kişiliğinin Korunması”, ÇalıĢma ve Toplum

Dergisi, Sayı: 1, 2013, (İşçinin Kişiliğinin Korunması), s. 111.

163 _{Ulusan, İşçiyi Gözetme Borcu, s. 2; Kaplan, İşverenin Hukuki Sorumluluğu, ss. 31-32.} 164

Narmanlıoğlu, s. 321; Süzek, İş Hukuku, s. 420; Fuat Bayram, “Borçlar Kanunu Tasarısı Işığında İşverenin, İşçinin Kişiliğini Koruma Borcu, ĠĢ Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Türk Milli

Komitesi 30. Yıl Armağanı, 2006, s. 11; Şen, s. 133.

işverenin işçiyi koruma ve gözetme borcu kapsamında birtakım eylem ve işlemleri de yerine getirmesi gerekmektedir166.

İşçinin kişiliğinin, yaşamının, sağlığının, bedensel ve ruhsal bütünlüğünün korunması için gerekli önlemlerin alınması, işçinin korunması ve gözetilmesi borcunun kapsamında yer alan en temel yükümlülüklerdir. Zira bu yükümlülükler, hem Anayasa hem de yasalar ile güvence altına alınmıştır. Anayasanın herkesin maddi ve manevi varlığının geliştirmesi hakkına sahip olduğuna ilişkin 17. maddesi, kişi özgürlüğü ve güvenliğine ilişkin 19. maddesi, özel hayatın gizliliğini düzenleyen 20. maddesi, düşünce, vicdan ve kanaat özgürlüğünü ifade eden 24 ve 25. maddeleri ve küçüklerin ve kadınların çalışma koşulları bakımından özel olarak korunacağını düzenleyen 50. maddesi işçinin kişilik hakkını koruyucu nitelikte düzenlemelerdir. Aynı şekilde işçinin kişiliğini koruma borcu, genel olarak kişiliğin korunmasını düzenleyen Medeni Kanunun 23 ve devamı maddeleriyle Türk Borçlar Kanununun 58. madde hükmünün de iş hukukuna bir yansımasını teşkil etmektedir167

.

Bunların yanı sıra işçiye gerekli bilgilendirmelerin yapılması, yetkili makamlara zamanında bildirimde bulunulması, işçiye kendisine ilişkin belgeleri inceleme olanağı tanınması, işçiye ait eşya ve araçların korunması gibi yükümlülükler de işçiyi koruma ve gözetme yükümlülüğünün bir parçasını oluşturmaktadır168

.

İşverenin koruma ve gözetme borcu, yukarıda anılan yükümlülükler ve kanunda yer verilen hükümler ile sınırlı olmayıp, söz konusu borcun sınırını Medeni Kanunun 2. maddesinde “Herkes haklarını kullanırken ve borçlarını yerine getirirken dürüstlük kurallarına uymak zorundadır” şeklinde düzenlenmiş olan dürüstlük kuralı çizmektedir169_{. İşverenin koruma yükümlülüğünün varlığı ve içeriği} her olayın şartları dikkate alınarak tespit edilmelidir170

.

İşverenin işçiyi koruma ve gözetme yükümlülüğü en temel şekliyle Türk Borçlar Kanununun 417. maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu madde, 818 sayılı eski Borçlar Kanununda karşılık gelen 332. madde düzenlemesine nazaran, işçinin kişiliğinin korunması hususunda ayrıntılı bir hüküm getirmiş ve işçinin sadece iş

166 _{Bayram, s. 11.} 167

Süzek, İş Hukuku, s. 420; Kaplan, Koruma ve Gözetme Borcu, s. 6. 168 _{Mollamahmutoğlu ve Astarlı, s. 626; Süzek, İş Hukuku, s. 419; Şen, s. 133.}

169 _{Narmanlıoğlu, s. 322; Süzek, İş Hukuku, s. 419; Ulusan, İşçiyi Gözetme Borcu, s. 2; Şen, s. 133.} 170 _{Kaplan, Koruma ve Gözetme Borcu, s. 2; Aydınlı, Sosyal Temas, s. 96.}

sağlığı ve güvenliği açısından korunmasını düzenleyen anlayışın yanında işçinin kişiliğinin de korunması prensibini getirmiştir. Böylece söz konusu düzenlemeyle işçinin sadece maddi kişilik değerleri açısından değil, aynı zamanda manevi ve ekonomik kişilik değerleri itibariyle de korunması amaçlanmaktadır171.

Bu hükme göre;

“İşveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini korumak ve saygı göstermek ve işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla, özellikle işçilerin psikolojik ve cinsel tacize uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür.

İşveren, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak; işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdür.

İşverenin yukarıdaki hükümler dâhil, kanuna ve sözleşmeye aykırı davranışı nedeniyle işçinin ölümü, vücut bütünlüğünün zedelenmesi veya kişilik haklarının ihlâline bağlı zararların tazmini, sözleşmeye aykırılıktan doğan sorumluluk hükümlerine tâbidir.”

Görüldüğü üzere yukarıda anılan bu madde, 818 sayılı Borçlar Kanunundan farklı olarak, işçinin yaşamının, sağlığının ve beden bütünlüğünün yanında şeref ve haysiyetinin, özel yaşamının ve meslekî saygınlığının da korunmasını da içermekte ve böylece, işçilerin daha rahat ve huzurlu bir ortam içerisinde çalışabilmelerini sağlamayı amaçlamakta ve işverene “ahlaka uygun bir düzeni gerçekleştirmek” yükümlülüğünü yüklemektedir172

.

Yine Türk Borçlar Kanununun 418. ve 419. maddelerinde de işçinin korunmasını amaçlayan hükümler getirilmiş ve “Ev düzeni içinde çalışma” ve “Kişisel verilerin kullanılmasında” işçinin kişiliğinin korunmasını düzenlenmiştir. Söz konusu maddelere göre,

“İşçi işverenle birlikte ev düzeni içinde yaşıyorsa işveren, yeterli gıda ve uygun bir barınak sağlamakla yükümlüdür.

İşçi, kusuru olmaksızın hastalık veya kaza gibi sebeplerle işgörme edimini yerine getiremezse işveren, sosyal sigortalar yardımlarından yararlanamayan, bir yıla kadar çalışmış işçinin bakımını ve tedavisini, iki hafta süreyle sağlamak zorundadır. İşçinin bir yılı aşan her hizmet yılı için söz konusu süre, dört haftayı aşmamak üzere ikişer gün artırılır.

İşveren, işçinin gebeliğinde ve doğum yapması durumunda da aynı edimleri yerine getirmekle yükümlüdür.” (TBK m. 418)

“İşveren, işçiye ait kişisel verileri, ancak işçinin işe yatkınlığıyla ilgili veya hizmet sözleşmesinin ifası için zorunlu olduğu ölçüde kullanabilir.

171 _{Bayram, ss. 11-12.}

Özel kanun hükümleri saklıdır.” (TBK m. 419).

Yukarıda yer verilen maddelerde yalnızca işçinin korunması yükümlülüğünden söz edilmektedir. Ancak işçinin korunmasının yanı sıra, kanunda açıkça düzenlenmemiş olsa dahi, dürüstlük kuralı gereğince işverenin, işyerinde iş ilişkisi dahilinde çalışmayan fakat işyeri ile sosyal temasa geçmiş olan ve dürüstlük kuralı göz önüne alındığında korunması objektif bir haklılığa dayanan kişilere karşı da koruma ve gözetme yükümlülüğü bulunduğu kabul edilmelidir173

.

Koruma yükümlülüğünün kapsamı, tarafların iş sözleşmesinin aslî edimlerini teşkil eden işgörme ve ücretin dışında, karşılıklı olarak birbirlerine doğru bilgi vermeleri ve aydınlatmaları ve birbirlerine ve hukukî koruma alanı içinde bulunan kişilere ve mal varlıklarına zarar vermemelerinden oluşur. Taraflar, bunun için her türlü özeni göstermekle yükümlüdürler174

. Bu bağlamda işverenin koruma yükümlülüğünün kapsamına özellikle işçiye ilişkin bildirimlerin zamanında yapılması, işçinin yaşam ve beden bütünlüğünün korunması, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için her türlü önlemin alınması ve işçinin bilgilendirilmesi, bir iş kazası durumunda veya meslek hastalığının tespitinde bunun zamanında yetkili makamlara bildirilmesi, işçinin işyerine getirdiği eşyaların korunması, iş sözleşmesinin bitiminden sonra talebi üzerine işçiye çalışma belgesi verilmesi gibi yükümlülükler girmektedir175

.

173 _{“İşyerindeki stajyerler, çıraklar, işyerine eğitim amaçlı gezmeye gelen öğrenciler ya da işyerini} gezmeye gelen konuklar, işyerinde çalışan alt işveren işçisi, ödünç işçi gibi” Aydınlı, Sosyal Temas, s. 96, dn. 442.

174 _{Aydınlı, Sosyal Temas, s. 97.}

175 _{Narmanlıoğlu, s. 322; Süzek, İş Hukuku, s. 419 ve devamı.; Ulusan, İşçiyi Gözetme Borcu, s. 20 ve} devamı.; Aydınlı, Sosyal Temas, s. 97.

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

ĠġVERENĠN Ġġ SÖZLEġMESĠNĠN YAPILMASI SIRASINDAKĠ YÜKÜMLÜLÜKLERĠ

I. Ġġ SÖZLEġMELERĠNĠN KURULMASI VE KURULMASINA ĠLĠġKĠN