Kooperatif Muafiyeti İle İlgili Özel Durumlar a) Deneme İşlemleri

üretilen

Jreni

bir

malın p:lyasa hacmlni anlayabilmek, kooperatJ.f:i.n oı•tak dJ.~n sat:ış yapmasJ. halinde, piyasadaki

etldnl:i.ğini ölgebilmek gibi bir amacın gerçekleştirirnesi ya da s:ı.n.aııması için yapılan işlemlere deneme işlemleri diyebi-liriz .. Bu j.şlemleri yapan kooperatiflerin vergi muafiyet

hak-k:ı. kaybolacaktır (84).

( 83) ÖZEH Y:ılmı:m';:'"'Gan İsmail, Kooperatiflerin Vergi Rehberi,

1983,

Ankara, s.218.

(84) UYSAL/EROGLU~ a~g .. e .. , s.l16o

~

84-b) çaresizlik İşlemleri

):l.ıkarıda d.a belirttiğimiz gibi bazı işlemler vardll.' kj_, bu işlemlerin ortak olmayanlar la yap :ı. lması, ortakların,

Jr.ooperatLfin

ve

genel ekonomj.:nin menfaatlerüıe uygundur. Böy-le bir durumd.e. kooperatifin ortak dışı işlem yapmasJ. ekonomik aç :ı dan uygu:nclur ^o Bunu.11la beraber koopara:ti.f vergi muafiyetini koyoedecekt:tr .. J3u ise konunun :t"uhuna ve ekonominin

gerekle:ri-d "'.,gerekle:ri-d· ^{T.S cı} K 1 V · i Ka

'n " ..

ne u.ygun egJ.~. J~r .. ı.u aç:ı ... a:n. ~urum ar e;cg:ı.s nunu

:un

mun-has:ı:r.·an ort8klar1a :i.şgörülmesia hükmUnU günün ekonomik şartla-r1:ı:ı.a. uygun _bir hale getirtlecek şekjJ.de düzeltilmesi gerekmek-tedj.r ( 85) •

c) İ ştirak İşlemleri

Kooperati .. flerin iştirakle.1""i iki tUrdür .. Bunlar koopera-t:tfj.n bir tist kuruluşa üye

(ortak)

^olması ya da

kooperatifin bir ticaret

^şirketine

ortak

olmasıdır. Kooperatiflerin

ekono-m1k t(~me:r.kUzU kooperatifierin üst örgUtlenmeye gitmeleri ile mnmkün.d1tr.., Bun.un. :faydalarını ve

nedenlerini

daha önceki ^baş­

l:ıkl!-ırdo incelem:tş bulunmaktayız.

Kooperati.f'in

t:tcaret

şirketlerine iştiraki kooperati- , :fJ.n m.enf't~_atlerine uygun olabilmektedir .. Sermaye birikiminin

yete:.ı}li dü7.eyd.e oluşmad:ı.ğJ. ülkemizde bu konu tasvipte görmek-tedir., J3öylece ülkemizde yat:trJ.mlara

ayrilacak

fonlara biraz daha katk:ı. se.~~lanacağ:ı açıkt:ır.

s.J.l6.

t_,;J ....

. Ekonom1k açıdan yararlı olan kooperatifin sözkonusu l?-:J :t ştj~r·Alc1.er·i veı~gileıne tlç:ıs J.nclan fark1.l so:rıuç1.ar doğlırnıak-tad.J.J.~9 1163 SayJ.l:ı Kooperatifler Kanunu 'na göre kooperatifle-:d.n. Kurumlar Vergisi Karı.uı:ı.u muafj_yetinden yararlanabilmeleri :i.çtn hir iist kuruluşa girmeler.'i gerekmektedir (Kooperatifler

Kanunu 93, mnd .. ).,

Kooperatifin

üst

örgUtlerine iştirak etme-leri muafiyet için şa:t>t olmaktadır. DolayJ.s:ıyla bu işlemleri

ortak içi bir faaliyet olarak görmekteyiz. Halbuki kooperati-rl.n bir ticcn:et şi:r.ket:tne iştirak etmesi kooperati.fin

Kurum-J.ı::ır

Verg:ts:t Kanunu

mua.fl.yetini kaybetti.recektirv ÇUnki Kurum-la:r Vorgis1 Kanunu •muzdı:-ı muafiyetten yararlanabilmek için

nl'.:Tün-J:ıaEıırGn ortaklarla :lşgörUlmesi n şartJ getirj_lmiştir .. Bu hükme göre tionret şirketlerine içıtirak eden bir kooperatif Kurumlar Vergüd Krın.uıxu muafiyetini kaybedecektir. Kanun koyucu koopera~

t:i.f' . i.n üst kuruluşa ortak olmasJ.nl ortak içi işlem saysrken, kooperatifin ticaret ~d.ı·ketine ortak olmasını ortak d :ı. ş ı işlem saymaJı:tadJ.J.:' .. Bi:--;ce bu clu.:rıı.ın Anayasa' mızdaki e şitlik ve adalet j.JJce J.e:r.'ine aykı:r::ıd.J.r e Ayrı ce. ekonomirün gereklerine de uymamak-tadJ.r. Do1ay:ıs:ıy1a Kooperatifler Kanunu 'ndaki

93 ..

madde ve Ku-rumJ.aJ:> Ve:ı:gis:L Kanunu 'ndaki kooperatifierin muafiyetini düzen-lcye:n '1. maddenin 16e bendi günün ekonomik şartlarına uygun o-lm:ak ;y-e.n:i.don dUzenJ.enmelid:tr ..

Kooperatifierin iştirakleri mevzuunu kapatmadan bir de kr:nn:nun Gelir Vergisi Kanunu aç:ı.sJ.ndan durumuna değinmek isti-yoruzo Kooperatifin iştiraklerinden elde ettiği gelir Gelir Ve:r.e;isi .Kanurı.u 'nun ıni.iker:rer 39 ~ madde8ine göre ırİndirilecek

•. 86

-geli:r" olup ticari J.r.azancJ.n tesbitinde indirilecektir (86).

Bu gelirin bir Ust kuruluş'tan yada bir ticaret ş:Lrketinden

elde edilmes1n:t.n farkJ. yokt·ur.

C. Kooperati:fl(~:r.e Tan.1nan Kurumlar Vergisi İstisnas:ı.

1- Histurn İst:i.snas:J.

t:A) Kanun Hükmü

Ortak d:tşJ. işlemi olan üretim, tüketim ve kredi koo-peratiflerinin ortaklarıyla yapt1klar:ı. buz1 işlemlerden elde 6ttik1er.i kazançlar Kurumlar Vergisi Karıunu'ndan istisnad:ı.r.

542 '') . . r:. ^c·• ;;;B,'fJ. ^' 1 J.

rr ..

ı..ı.num ^J ... ar ^Vt:ı .... rgJ.SJ ... ^{' • T'} \.anunu nun ^{' " •} ıf.r ısna ^{t .} 1 ar " k enar

başl:ı.~b altında d.U7ıonlenen 8 .. maddenin birinci f:ı.kras1n:ı.n

i.kinc:i benelinde sözkonusu i.st:Lsrı.a cl.Uzenlemniştir. Bu hüküm ..., -:-·m ;J.ı~·-n •.oJ , nın·ı i"f.ı.' :ı.r

.-:ı: s><·• o J ^{c;ı n ..} ,. _. •.. 's ı, .. o

n2.~ AşağH1a ;vazıLt kooperatifierin ortakları için

hesap-ladıkları risturnlardan;

n.. tstih:;. · kooperatifler:i.nde, ortaklar :ı. n şahsi ve aile-vi gıtla ve yi;)•ecek :i.htiyaçlar1n:ı. karş:ılamak için sat1n

aldlk-lrH'J. malların Jo.ymetlorine göre hesaplanan :rj.sturnlar,

b~ :i:stihsnl kooperatiflerinde, ortakların istihsal ederek Jwope.ratife ı.:mt"t:tkları veya kooperat1.ften istihsal .faaliyetin-de kullmJ.ruak.: Uzere snt:uı aldlklarJ. malların lnyrnetine göre he·-saplamln risturnlar,

....

87-c.. Kredi kooperatirlarin.de; ortaklarıınn kullandıkları

kreclilere göre heı:ıaplanan r:istur:nlar,

d* Ortaklar~n idare gideri karşılı~~ olarak Hdedikleri pn.ralarc1.an ea:r:folu:rımayarak iade edilen kJ.sımlar.

Bu r:tsturx:J.arın nHkden ve:ra ayıli loymette mal ile

ödenmeı::ıi :Lstisnaıun uygulanması mani değildir .. Ortaklardan

başk-3 1ümselerle yap:ı.lan muamelelerden doğan kazançlar ile

~xPtaklarla ortaklJ.k statüsü dışında yapılan muamelelerden

doğan kazançlar lwkk:ında :risturnlara müteallik istisna hük-mü uygulanamaz, Bunların genel kazançtan tef');:>j.kinde, ortak-larle. yap1lan ::i.(? hacmin:tn genel iş hacmine olan nisbeti esas tutulur .. n

b) Fdstu:rn tst:i.snas:ııu:n Kapsamı ve Yararlanacak Kooperat:tfler

~lkar:ı.daki bölU~lerde de inceledi~imiz gibi koopera-tifierin btr k:u:ımJ.nuı ortak dJ.şl işlemi olmaktad.lr. Ortak

rJ.:ı,ş:ı işlemi bulunan kooperatifler ise Kurumler Vergisi Ka-nunu 'muzun -mv .. afJ.yet hükUınlerLnden yararlanamamaktadJ.rlar.

İşt0 Ku:r.'uın1ar Verg:lsi Kanunu •rrruzdaki muafiyet hükümlerinin

0.1 ş:uıda kalı;ın kooperatifiere Kurumlar Vergisi Kanunu 'muzda

r:tstrı.rn 1st1snasJ..ndan yararlanma hakk1 getirilmiştir • ....

H:tstıJ.rn ı.se:ri

verme,

iade

etmedir.

Risturn kar ve f'aJ.zden farklıdır. Kt:ir sermayenin belli bir dönem içerisin-o.e r:ıağlBdJ.ğ:ı mUı:ıbet farkl:ı.dJ.r,. Faiz ise bir menkul k:ıymetin

b l l . } . e. ^ı . ^..ıı.r d"" onem J.çer:ı.sJ.nı . . . d. o ge

t.

^{·ır ıg:t} d. ^{V .} k. ^·ıra d

1r.

K oopara

t.

^ı f' ,

~ 88 ""

ortaklar1 adına :i.şgö:rUr. Dolay-J.sJ.yla, kooperatifin ortakla-rı ile yapt:ı.ğı iş1eıortakla-rılerden elde edilen müsbet fark aslında ortaklar:m o iş için kooperatife verdikleri sermayenin ba-kiyes:i.d:.t.r (B7). Histurnu şöyle bir örnek içerisinde somut-la§rtıx,abiliriz. Diyelim ki bir iş için belli bir miktar pa:r:a ayıral:ım. Daha sonra da o işi gerçekleştirelim. Ancak o i~i planladı~ım2zdan daha az bir mebla~a gerçekleştirelime .A.ceba bu ort:ık herhB.ngj, bir VBrg:lnin kapsamJ.na. alınır mı'?

E1be tte kj. al:ı.nmazo İşte, üyesi adına faaliyet gösteren Jraoperatifte bu nitelikte oluşan bakiyeye risturn denilmek-tedir. Bu ristu.rn ol'tak1ara iş hacmine göre dağltJ.lacaktır.

}3u :i .. tiborla ig hacm:i.ne göre c.lağıt:ı.laoaktır. Bu itibarla

di-yebil:.i.r:lz ki kooper8ti:fler:tn ortaklarJ.yla yapmJ.ş oldukları

JşlemlcrdE'•rı. elde edilen fiyat farkı ne kar ne de faizdir.

Bu. fark masraf ta:::ıarru.fundan elde edilen bakiye olup vergi

d1;3J. lrnlmal;.ıdıroAncak kooperatifierin ortaklarıyla yaptığı

her işJ.em:Ln risturnu vergi d1ş1 kalmamaktad:ır. Her şeyden önce yap:ıJ.an işlem:Ln kooperatif anasözleşmesinde belirtil-meı:d gereld.r. Ayrıca U ye lertn şahsi ve ai levi gıda ve gi-yecek ihti.vaçlar:ı. için kooperatiften aldlklar:ı ınallarln

f:i.yat fark:ı. olması gerekire

Gün.iJmUzde ekonomi girift bir hal almaktadır. Yeni

ymü mr.ülcı.r tasa:e:nrılanmakta ve üretilmektedir. AyrJ.ca,

ki-.. §ıiü:n::ln tüketim alıı;Jkanlılcları da sürekli '·larak

değişmek-- 89 ~·

tedt:r., Bundan yirmi sene önce televizyon, buzdolabı gibi

malla:ı:- lUks mal sayılırken bugUn hepimizin kullandığı nor-mal nor-mal olmuştur.

5422 Sayıl:ı. Kurumlar .vergisi Kanunu 'muz 10. 6.1949 tarlh:tnde yürUrlüğe girmiştir. Risturn istisnas1 adı veri-J.en 8 .. maddenin :i.ldnci. f:ıkras :ı.n1n ikinci bendi bir kez

de-ğ:lşnıişt1r. Bu değişiklik c1e,Uzde olmayıp şeklen olmuştur.

D&ılı.a önce TUrlt Ticaret Kanunu fna paralel olarak nkoopera-ti.f ş:t:rketlern şeklinde nitelenen kooperatifler, 1981 yı;..

lında ~~573 SsyJ.l:ı. yasa ile "kooperatifler¹¹ şeklinde değiş-ti::'ilm:i.ştir. Halbukl ülkemizin ekonomik yapıs1 1949 'dan çok farklıdır. Ustellk 198l'den de farklldır. 1949 yılında lUkı:.ı ss.y:ı.labilen çamaşır mak:lnesi,: buzdolabı gibi mallaJ.:•

bugün :lçtn bir ihtiyaç maddesid:ir. Kanunun bugünkü hali ile . bu malları Uyesi bulvxıduğu kooperatıften alan ^ortağa

tahak-kuk edecek olan risturn vergJ. kapsamındadır. Bu durum tüke-tim lcooperatiflor:tni sıradan bir bakkal durumuna düşürmek­

tedir. Ustelik orta~:ı ad:ına işyapan bir tüketim kooperati-finin ortaklar:ına satnnş oltluklarJ. tüm mallar1n risturnu.

verg:i. cllçnnd.a ka1malıyd:ı .. ÇUnkü oluşan fark ne kar ne de .faizdJ.r. Sad.eee masraf tasarrufundan oluşan bakiyedir (88).

Kurumlar Vergisi Kanunu 'muzrlaki risturn istisnas1na

t . ^{v . •} 'k" .: "l t• . d .. k . t

g(.:; :u:eoegım:ı.z :~.-.:ı.nc.J. e. ^{eş :ırı} e; soz . onusu ^rıs urnun ana

scizleşmede ya.z:ıl:ı işlemlerden olmas1 halinde istisna

kapsa-(C'J) KARADJ5NiZ Salim, a .,g. m., s.

J6.

... 90

-m:ı.m:ı girme;~JicU.r. Ko opera ti fler Kanunu 'nun 51 ^o maddesine gö-re ena sö.?:leşmen:i.n değişti.rj.lmesi en az 2/3 üye çoğuuluğunu

(ana si5~ıle şmeye daha yüksek bir nisap koııabilir) gerektirir •.

Gi:5rüldUğU Uzere kooperatifierin ana sözleşmesini değiştir­

mew.i. b:i.rez gUçtüro ÇUnkiJ Uyeler:lı'Li.n sayıs1 onbinleri bulan bir kooperat:i.fin

2/.'3

üye çoğuuluğunu sağlamasJ. hakilcaten gUç bir iştir .. .Ay:rıca cla zaman alıcıdır. Oysa ekonomi

sü-rekl:L olarak

cleğişmektedl.r.

Bu

değişime ayak uydurulması

Uyelerin me.nfaati icabı olmalctadJ.r. Kooperatif kurulurken üyelerin üretmesini bilmedikleri ya da üretmesini ekonomik

lnllınad:ı.kları b:i.r mal1n üretimi ve kooperatife satımı gün-deme gelehil:tr ... Ancak kooperatifin ana sözleşmesinde bu ko-nuda bir hi.ikiim olmadığından bu. malların Uretimi risturn

is-tismH:.ıJ kapsann dJ.şJ.nda kalacaktır. Bu durum ise kooperatif-leri te~n/ik amacı da güden s(jz konusu istisnanın amacına 1ıygun c151 şmemekt:edir. Ayrıca ri s turn istisnasına böyle bir

şart getir'mek ekonomin1:n verimsiz çalışmasına ve ^hantallaş­

mas:ı.na neden olncaktı:re Bu nedenlerle Kurumlar Vergisi

Ka-nmıu 'nmz.da rJ.sturu:na gHt::trilen bu şllrtlarJ. yerinde

göreme-mo kt e yü~ •

Risturnu ve risturn istisnasının eleştirisini

yap-tıktan sorıra şöyle bir soru. akla geleb:l.l:i.ro Acaba her tür kooperetif risturn istisnasından yararlanabilir mi? Bir bas-ka de yi ş le~ üretim, tüketim ve kredi ko opera ti fleri dJ. ş ında kahın kooperatifler örneğin H:onut Kooperatifleri, Nakliye Kooperntii'1eri ristu.rn istisnasından yararlanabilir mi?

·ı

~

91-Bu kon:udo jJd farkl:ı. gc5rüşle karş:ı karş:ıyay:ı.z. Sadece ka-nun hUl·:Umlc;rini alt alta yazarak muhteza veren bakanlık

istisxw hHkk:un sadece Uretim, tilketim ve kredi koop~ratif­

J.eriue vermişt1.r (B9). BA!ı:an1lğın bu muhteza1arında ne üre-tim ne tükeüre-tim ne de kredi işlemler:t ve kooperatifleri

Ku-rumla:ı::· Ve:r.~gtsi Knnunu 'nda da olduğu gibi tanımlanmamış sa-d.ece belirtilmiştir. Bu. konudaki b:tr diğer görUş ise Danış­

tay' :nı görU çü dür. DanJ.ştay 1986 'da vermiş olduğu bir kara ^;.<i'

r:ı.nd.a (90) önce üretimi tmumlamışt:ı.r. Buna bağlJ. olarak da

tiretim koopere.tifini tan:ı.m.lamıştır. Dolay:ı.sJ.yla da konunun

gerçeık an1am:ı.na ulaşm:ışt:ı.r. Danıştay Uretimi ttsad.ece bir mal:m i.Leeti.mi. olmayJ.p bir ma1 :ı.n imalinden tüketiciye ulaş­

mas ınn kadar geçen :farlr.l:ı ekonomik faaliyetlerin tümU" ola-rak to.n:ım1nm:ıçrtır. Bu ir_;ılerle uğraşan kooperatifiere de Uretün k:ocıperat:i.fleri demişt:ir. Bu i tibarla danıştay nakli-ye koopera.t:i.fleri:n:i .. üretim kooperatifi olarak risturn

is-tisnes~ kapsam1nda telakki etmiştir. Danıştayın üretim ve tiretim kooperatifleri tarumlarından hareketle konut

koope-ı.,atiflerinde bir iiretim kooperatifi olduğu sonucuna olaşa­

bi1iriz ..

(B9) KIZIIıOT, a.g.,e.,, s.ll54; 22110-24/1986 Numaral:ı

Muk-tezası, s$ 358; 2210tı/1982 Numaralı Muktezas:ı.

( 90) ... ·--·-·---··-~, Dan:ıştay 13. Daire, 3923/1986 Numaralı Kararı, Danıştay Dergisi, S. 66-67, 1987, s .202-204.

Yuk~rJ.da inceled:tğtmiz nedenlere dayanarak Kurumlar

Vergisi Kanunu'nun risturn

istisnas:ın1 düzenleyen hükmünün yeniden yaz:ılmas:ı. geı"ektiğini söyleyebiliriz.

c) Histurnun 'l'esbiti v-e DağJ. tJ.m:ı

a. Tüketim Kooperatiflerinde

Bir tüketim kooperatifind.e satJ.ş fiyat:ı aşağJ.daki gi-bi tesgi-bit edilegi-bilir:

Al1ş Fiyat1.$ ••••••••••• ı.ooo.ooo.­

Taş:ıma Giderleri •e•e••• 100.000.-Sigorta Giderleri •••••• ıoo.ooo~

Al:ış Maliyeti

···$···

^ı.2oo

^..

ooo.-Gene1 Giderler Doo•e•~•• 50.000.-Sat:ış ka:r:ı 1o250.000:

x

% 10· - _ _].1_5.000.~

"

Ortalr.lar:ı.n satış karJ. eklenen yukarJ.daki malJ. koope-ratiften almaları orta~3n menfaatine değilmiş gibi gözükse de sene

sonunda

bu fark:ı.n o:r:tağa iade edileceği düşünüldü­

ğUnde gerçeğin

bu

olmadığ:ı anlaş1l1r.

Belgede t/1l 0 '\) T. C. ANADOLU ÜNIVERSITESi ~J~ SOSYAL BILiMLER ENSTITÜSÜ, (sayfa 91-100)