2. EDEBİYAT VE SAĞALTIM
2.1. KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA İBADETLERİN SAĞALTIMI
Bu araştırmalardan hareketle kendi klasik eserlerimizde böyle bir incelemenin mümkün olup olmadığı düşüncesiyle tez yazım sürecinde Klasik Türk Edebiyatı metinlerinin kaynakları ve estetiği hakkında bir inceleme yapılmıştır. Bu edebiyatın kendine has özelliği hakkında Mahmut Erol Kılıç’ın şu tespitleri dikkate değerdir:
“Osmanlı şiirinde insanın değerler hiyerarşisini, önceliklerini, hayallerini, yerdiklerini anlamamıza yardımcı olması için din, tasavvuf, felsefe, psikoloji, gibi bilimlerin yöntemlerin bir araya gelmesinden oluşacak disiplinler arası ortak çalışmaya ihtiyaç vardır. Osmanlı dönemi şairlerinin fikri yapıları üzerinde yapılan incelemelerde dini inanç esasları ortaya çıktığından din araştırmaları merkezi rol oynar.”129
Rollo May’in de bu hususta önemli bir tespiti var. Yeni biçim ve sembolleri dolaysızca ortaya çıkaran sanatçılar içerisine kendi deyimiyle “dinsel alanın
126 May, a.g.e., s. 198. 127 Roussillon, a.g.e., s.21.
128 Nami Başer, “Narkozdan Narkissos’a”, Narsisizm ve Yaratıcılık, Ed. Nilüfer Erdem, Cogito,
İstanbul, YKY, 2016, s. 161.
129 Mahmut Erol Kılıç, Sufi ve Şiir Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası, İstanbul, Sufi Kitap, 2017,
33
şairlerini” katar. Bu bilgiyi de “kendi imgelemlerini sonuna kadar yaşamalarına”
bağlar. İnsanların hayal etmekle yetindiği semboller onların elinde vücut bulmaktadır.130 Benzer şekilde Annnemarie Schimmel de “dinlerdeki mistik
hareketlerin aşk arzusu onlara galebe çaldığında sırlarını şiir aracılığıyla aşikâr etmeyi tercih ettiklerini” aktarır.131 Nitekim Yûnus Emre de sözün doğrudan “Hâlık avazından” geldiğini söylüyordu:
Söz karadan akdan degül yazıp okumakdan degül Bu yürüyen halktan degül Hâlık avazından gelir 132
Yûnus Emre Dîvânı 131/3
Kendi geleneğimizi oluşturan metinlerdeki sağaltımın izini sürebilmek adına yukarıdaki bilgilerden hareketle dinî muhtevanın ve sağaltımın birlikte irdelenmesi gerektiği kanaatine varılmıştır. Klasik edebiyattaki insana dair tespitlerin doğrudan Kur’ân ve Hadis referanslarıyla örülmesiyle ideal insanın ortaya koyulduğu gözlenmiştir. Dolayısıyla edebiyat ve sağaltım hakkında bilgi toplamak adına insanı “hayatın anlam ve değerine” ulaştıran ve tedavi edici özelliği tespit edilen dinî referanslı düşüncelerin izlenmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır.133
Edebiyat metinlerine yansıyan sağaltımın izinin sürülmesi için gerekli sınırlandırmalar gözetilerek “Klâsik Türk Edebiyatında Bir Sağaltım Olarak İbadetler” başlığına karar kılınmıştır. Araştırma esnasında seçilen ibadet konusunun taramalarında ve tezin bütününde ibadetlerin ilahiyatla olan bağlantısına değil, bizatihi insandaki izdüşümüne odaklanılmıştır.
Bu çalışmada, kişisel deneyimler olan ibadetlerin sadece sağaltım boyutu metinlerden hareketle ortaya konulmuştur.134 Rollo May geleneklerde dinî düşüncenin izleri sürülürken ilahiyat temelli tartışmaların uzağında kalmak gerektiğini belirtir. Sadece dinin insandaki etkisine odaklanır.135 Bu tezde paralel olarak sadece sağaltım ve ibadet irdelenmiştir.
130 May, Yaratma Cesareti, s. 49.
131 Annemarie Schimmel, Tasavvuf Notları, İstanbul, Sufi Kitap, 2018, s. 49. 132 Yûnus Emre, a.g.e., s. 131.
133 May, Kendini Arayan İnsan, s. 188. 134 May,a.g.e, s. 195.
34 Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı sınıflandırmasıyla ele alınan metinlerle Klasik Türk edebiyatına dâhil edilen metinler arasında bir ayrım gözetilmemiştir. Aynı zamanda eser incelemeleri ve sağaltım hususundaki kaynak seçiminde de tasavvufî kanal hariç tutulmamıştır.
Abdurrahman Güzel, Dini- Tasavvufî Türk edebiyatının bir toplumun “millî ve manevî ortak kültürünü, dilini, inancını, duygu ve düşüncelerini, birlik ve beraberliğini aksettiren milletin öz kültürel varlığı” olduğunu söylemiştir.136
Cem Dilçin “Türk Kültürünün Kaynağı Olarak Divan Şiiri” başlıklı yazısında şairin “gerçeği” şiir diliyle anlattığını belirtir. Divan şairi için varlık âleminde bulunan soyut, somut her şeyin şairin sonsuz özgürlüğüyle şiirine taşıyabileceği bir malzeme olduğundan bahseder. Divan şairinin “iç dünyasının ruhsal görünümünü, dış dünyadaki beş duyuyla algılanabilecek şeylerin çağrıştırdığı niteliklerle özdeşleştirerek somut bağlar kurarak” anlattığına değinir.137 Klasik Türk edebiyatındaki mesnevilerin, divanların ve diğer manzum eserlerin Türk kültürüne dair bu minvalde önemli veriler sağlayacağını belirtir.138
Agâh Sırrı Levent, paralel olarak Klasik Türk edebiyatının kaynakları arasında zikredilen dinî muhtevanın sanata dönük yönüyle birlikte ele alınmasının edebiyatın fikrî, hissî ve hayalî cephesini meydana çıkaracağını belirtmiştir.139
Ali Nihat Tarlan da Fuzûlî’nin “ilimsiz şiir temelsiz binaya benzer” tespitinden hareketle sanat eserlerinde ilmin inceleme sahasının dışında kalmaması gerektiğini belirtir.140
Klasik Türk edebiyatında ibadetlerin şairler tarafından ele alınışı üzerine kurulan bu tezde öz kültürel varlığımızda hangi davranışların ele alındığı, düşüncelerin zemininde neler olduğu, şairlerin ibadetleri hangi imgeleri ördüğü
136 Abdurrahman Güzel, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, Ankara, Akçağ Yayınları, 2009,
s.49.
137 Cem Dilçin, “Türk Kültür Kaynağı Olarak Divan Şiiri”, Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler,
haz. Mehmet Kalpaklı, İstanbul, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999, s. 295.
138 Cem Dilçin, a.g.e, s. 299.
139 Agâh Sırrı Levent, Divan Edebiyatı Kelimeler Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul,
Enderun Kitabevi, 1984, s. 9.
35 ibadetler özelinde incelenerek böylesi bir değerlendirmenin mümkün olup olmadığı hakkında bir deneme yapılmıştır.
Sağaltım için üç temek kaynak seçilmiştir. İlki dinî pratiklerin uygulaması hususunda teklifleri olması yönüyle tasavvuf, ikincisi edebiyat eserleri, üçüncüsü de psikoloji/psikiyatri kaynaklarından oluşmuştur.
Tez boyunca mümkün oldukça metinler üzerinden konular işlenmeye çalıştırılmıştır. Bu yüzden seçilen metinler içerisinde konuyu anlatan kısımlar olduğu gibi esas olarak, metinlerde namaz, oruç, hacc, zekâtın müstakil olarak işlendiği kısımlar öne çıkarılmıştır.
Böylelikle Klasik Türk Edebiyatında mesneviler ağırlıklı olmak üzere ibadetlerin nasıl işlendiği incelenmiştir. Bu metinler üzerinden neler söylenebileceğine dair bir örnek çalışma yapılmaya gayret edilmiştir. Bu çalışmanın XV. Yüzyıl sonrasında da değişikliklerle birlikte genişletilerek incelenmesi ve eksik kısımların tamamlanarak yeni araştırmalara kapı aralamasının Klasik Türk Edebiyatı araştırmaları adına kazanım olacağı düşünülmektedir.
Bu doğrultuda tezi sınırlamak adına XV. Yüzyıla kadar olan mesnevilerde “Bir Sağaltım Olarak İbadetler” aranmıştır. İbadetlerin de daha önce belirtildiği üzere namaz, zekât, oruç ve hacdan oluşan ibadetlerle sınırlandırıldığının hatırlanmasında fayda vardır. İncelenen mesneviler şu şekildedir:141
1. Abdî’nin Câmasbnâmesi
2. Ahvâl-i Kıyâmet-Şeyyad Hamza 3. Bahrü’l-Hakâyık-Hatiboğlu 4. Cevâhirü’l-Kulûb-Cemâl-i Halvetî 5. Çengnâme-Ahmed-i Dâî
6. Çobânnâme-Rûşenî Ömer Dede 7. Dâsitân-ı Hâtûn
8. Dilgüşâ-i Rûşenî
141 Mesnevilerden ibadet ve sağaltıma dair olan kısımların seçilmesi neticesinde tezde kullanılan her
bir eser metin içerisinde dipnotta ve kaynakçada belirtilmiştir. Burada aktarılan taranan eserlerin yalnızca listesidir. Genel bir çerçeve sunabilmesi adına bu listeye yer verilmiştir.
36 9. Esrârnâme-Tebrizli Ahmedî
10. Ferahnâme-Hatiboğlu 11. Ferahnâme-Kemaloğlu
12. Ferhengnâme-i Sa’dî-Hoca Mesud 13. Garibnâme-Âşık Paşa
14. Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr’ı 15. Gülzâr-ı Ma’nevî-İbrahim Tennurî 16. Harnâme-Şeyhî
17. Hikâye Risalesi-Âşık Paşa 18. Hikmetnâme-İbrâhim İbn-i Bâlî 19. İsimsiz Mesnevi-Ârif
20. İskendernâme-Ahmedî 21. İslâmî’nin Mesnevisi 22. Kenzü’l-Küberâ
23. Kesikbaş Destanı- Kirdeci Ali
24. Kıssa-i Yûsuf u Züleyhâ-Erzurumlu Darîr 25. Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe-Ahmed Fakih 26. Letâyifnâme-Hatiboğlu 27. Menâkıbü’l-Kudsiyye fî Menâsibü’l-Ünsiyye 28. Mesnevî-i Murâdiyye 29. Mevlid-Ârif 30. Mi’râc-ı Nebî-Ârif 31. Miftâhü’l-Ferec- Cemâlî 32. Miraçnâme
33. Miraçnâme- İbrahim Bey 34. Muhammediye
35. Murâd-nâme-Bedr-i Dilşad 36. Mürşidü’l-Ubbâd-Ârif
37. Nasihatname-Şeyh Eşref b. Ahmed 38. Nüsha-i Âlem ve Şerhü’l-Âdem-Ârif 39. Pend-i Ricâl-Mürîdî
37 41. Risâle-i Fakriyye Cemâl-i Halvetî
42. Risale-i Sûfiyye-Cemâl-i Halvetî 43. Risâletü’n-Nushiyye-Yûnus Emre 44. Sırat-ı Müstakîm-Sabâyî 45. Sînâme-Hümâmî 46. Üveysnâme-Sabâyî 47. Vahdetnâme-Abdürrahîm Karahisârî 48. Vefâtü’n-Nebî-Ârif 49. Vesîletü’n-Necât-Süleyman Çelebi 50. Vikâye Tercümesi- Devletoğlu Yusûf 51. Yusûf u Züleyha-Şeyyad Hamza
Nesir eserler ise,
1. Cevâhirü’l-İslâm
2. Dilgüşâ-Kaygusuz Abdal
3. Envârü’l-Aşıkîn-Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan 4. Fâtiha Tefsiri-Hacı Bektaş-ı Velî
5. Makâlât-Hacı Bektaş-ı Velî
6. Müzekki’n-Nüfûs-Eşrefoğlu Rûmî 7. Terceme-i Esrâr-ı Vuzû- Cemâl-i Halvetî
38