Klandan Devlet Yapısına Geçiş Sürecinde İnsanlığın Gelişimi

Kan bağı ve evlilik dışı akrabalık ilişkilerini incelerken bunun iki aşaması olduğunu düşünmekteyiz. “İlkel” toplumların oluşumlarına bakıldığında akrabalık kavramının, devlet yapısına geçmiş toplumlarda ise mülkiyet kavramının ön planda olduğu görülmektedir. En basit şekliyle düşünülecek olursa “ilkel” bir toplumda bağlılığı sağlayan unsur olarak “totem”in varlığı görülmektedir. Aynı toteme bağlı grubun üyeleri, birbiriyle akraba olarak kabul edilmektedir. Uygar toplumlarda ise ilişkiler mülkiyet kavramı üzerinden yapılmakta, doğal olarak da akrabalık ilişkileri kan ve soy bağlamında değerlendirilmektedir. Kan bağı ve evlilik dışı akrabalık ilişkilerini klandan devlet yapısına geçiş sürecinde ele alacağımız bu bölümde aile ve akrabalık ilişkileri, toplumların geçirdiği değişimler çerçevesinde ele alınmaya çalışılacaktır.

İnsanlığın gelişimi avcılık-toplayıcılık, tarım ve sanayi dönemleri olmak üzere genel olarak üç bölümde incelenmektedir. İnsanların birbirleriyle olan

31

ilişkilerinde yaşam koşullarının önemi büyüktür. Bütünden bireyselliğe uzanan insan ilişkileri, elbette aile ve akrabalık kavramlarının algılanışını da değiştirecektir. Yaşam koşulları her ne olursa olsun insan her zaman bir başka insana muhtaçtır. Levi-Straus konuyla ilgili olarak “kuşkusuz her kültür, hayatını alışverişlerle sürdürür ve bir insan topluluğunu yıkıp geçebilen ve doğasını bütünüyle gerçekleştirmesini engelleyen tek bela ve sakatlık yalnız kalmaktır” demektedir (Levi-Strauss, 1994, 2).

Alaeddin Şenel, her toplum biçiminin dayandığı bir “geçim biçimi”, geliştirdiği kendine özgü bir “yaşam biçimi” ve bu yaşam biçimiyle uyumlu bir “düşün biçimi” olduğunu belirtmekte ve bu durumu “toplum biçimi=geçim biçimi+yaşam biçimi+düşün biçimi” olarak formülize etmektedir (Şenel, 1982, 3-4). Şenel, konuyla ilgili olarak; üretim öncesi dönemin geçim biçimi “toplayıcılık ve avcılık”, yaşam biçimi “eşitlikçi ilkel yaşam biçimi”, düşün biçimi ise “sihirsel düşünüş”tür. Bu dönemin toplum biçimi “ilkel topluluk”tur. Üretimin bilinmediği ilkel topluluktan sonra bir üretim toplumu olan “uygar toplum” biçimi ile karşılaşırız. Ancak bu iki toplum biçiminin egemen olduğu dönemler arasında, ilkel topluluktan uygar topluma geçişi gerçekleştiren “geçiş toplumu”nun görüldüğü bir geçiş dönemi vardır. Uygar toplum dönemi de, dayandığı geçim biçimine göre ikiye ayrılır. Geçim biçimi tarıma dayanan, “eşitsizlikçi uygar yaşam biçimi”ne sahip olan ve düşün biçimi “dinsel düşünüş” olan toplumu, geçim biçimi sanayiye dayanan, “eşitlikçi uygar yaşam biçimi”ne sahip olan ve düşün biçimi de “bilimsel düşünüş” olan bir toplum izler şeklinde bir açıklama yapmaktadır.

Malinowski, ilkel topluluklarda net olarak ayırt edilebilen kutsal ve dünyevi iki alandan söz etmektedir. Bunu başka bir deyişle büyü ve din alanı ile bilim alanı olarak ifade etmektedir (Malinowski, 2000, 7).

Morgan, “Eski Toplum” adlı çalışmasında insanlığın gelişim sırasını varlık sürdürme, yönetim, dil, aile, din, ev içi yaşam ve mimarlık, mülkiyet olarak sunmaktadır. Bu dönemleri Morgan’ın ifadesiyle açıklamak gerekirse;

“1. Varlık Sürdürme: Az çok buluşlar ve keşiflerle bağlantılı olan ve büyük zaman aralıkları ile ortaya çıkmış bulunan bir dizi sanatlar aracılığıyla geliştirilebilmiştir.

32

2. Yönetim: Hükmetme fikrinin çekirdeğine, ilk kez yabanıllık döneminde soy örgütlenmesinde rastlanmaktadır; buradan itibaren, bu kurumun gitgide gelişen biçimleriyle siyasal toplumun kuruluşuna ulaşılmıştır.

3. Dil: İnsanın dili, insanın konuşması öyle görünüyor ki en basit, en kaba ifade biçimlerinden başlayarak gelişmiştir.

4. Aile: Bu kurumun kan yakınlığı (akrabalık) ve evlenmeyle oluşan yakınlık (hısımlık) sistemleri ve evlenmeye ilişkin görenekler aracılığıyla ardı ardına birkaç biçim değişikliği geçirdiğini görüyoruz.

5. Din: Din konusunda doyurucu bir açıklama hiçbir zaman yapılamayacağa benzemektedir.

6. Ev içi yaşam ve mimarlık: Aile biçimi ve ev içi yaşamın planı ile bağıntılı olan ev mimarisi yabanıllık döneminden uygarlık dönemine geçişin eksiksiz bir göstergesidir.

7. Mülkiyet: Morgan, mülkiyet fikrinin insanda çok yavaş ortaya çıktığını savunmaktadır. Mülkiyet fikri uzun süre örtülü kalmıştır. Yabanıllık döneminde ortaya çıkan mülkiyet fikrinin tohumları bu dönemin ve ardından gelen barbarlık döneminin bütün yaşam deneyimlerinden geçerek, tohumunun ilk olgunlaşmasını sağlamış; mülkiyetin denetleyici etkilerini kabul etmesi için insan düşüncesinin hazırlanması ilk kez bu dönemlerde oluşmuştur. Mülkiyet fikri, insanın uygarlığa geçişini geciktiren engelleri aşmasına yol açmakla kalmamış, ülke-toprağı ve mülkiyete dayalı siyasal toplumun kuruluşunda da rol oynamıştır” (Morgan, 1994, 63-64).

Avcılık-toplayıcılık dönemine bakıldığında yeni yeni aletlerin yapılmaya başlandığını, o dönemin insanlarının üretken olmaktan çok var olanı bulma çabalarının olduğu bilinen bir gerçektir. Bu nedenle toplum içerisinde herhangi bir iş bölümünden çok işbirliği önem taşıyor olmalıdır. Bozkurt Güvenç, bu dönemdeki insan gruplarının 20-30 kişiyi geçmeyen küçük toplumlardan oluştuğunu belirtmektedir. Yeteri kadar besin bulmak için bu gruplar dağınık yaşamaktaydılar. Yaban bitki türlerini yerinde ve zamanında toplayabilmek ve hayvan sürülerini avlayabilmek için göçebelik zorunlu idi. Avcı-toplayıcı grupların çoğu sürekli bir göçebe hayatı izler ve bir konak yerinde uzun süre kalamazlardı (Güvenç, 2011, 196).

33

Avcılık-toplayıcılık döneminde alet yapımının ilerlemesiyle birlikte kadın ve erkek arasında iş bölümü ortaya çıkmış, kadın toplayıcı, erkek ise avcı rolünü üstlenmiştir. Avcılık, insanı sanıldığı gibi sömürücü, bencil, savaşçı yapmamış aksine işbirliğine, paylaşmaya, dayanışmaya, toplumsal birliği pekiştirmeye yol açan hatta insanı öteki hayvanlardan farklılaştırdığı gibi insanı uygarlaşmaya yarayan bir yola sokan olgu olarak düşünülmektedir (Şenel, 1982, 52-53).

Gordon Childe, konuyla ilgili olarak “zamanımızın ilkel toplumlarından benzetmelerle cinsler arasında bir iş bölümü bulunduğu sonucuna varılabilir, fakat aileler arasında bir iş bölümü yoktu, her aile ya da hane olasılıkla kendi araç ve gereçlerini yapabiliyordu. Ve her grup kendi üyeleriyle sınırlı ve kendine yeterli bir toplumsal birim olarak yaşamını sürdürebilirdi” demektedir (Childe, 2009, 52).

Ateşin bulunması avcı-toplayıcı dönemdeki insanlara zamandan kazanç sağlamakla birlikte ateşin etrafında toplanılması onların duygusal olarak da iletişime geçmelerine olanak sağlamış olmalıdır. Ateşin bulunmasıyla ilgili dilin gelişimi, ateş kültü ile ilgili inanışların ortaya çıkışıyla ilgili etkilerinin yanında ateşin “aile ocağı” kavramının gelişmesine katkıda bulunduğu C. Wells’in İnsan ve Dünyası adlı çalışmasında ileri sürülmektedir. C. Wells konuyla ilgili olarak ateşin küçük aile gruplarının topluluktan ayrı yaşayabilmesini sağladığı ve cinsel rekabetin aile çekirdeği dışında bırakılması olanağını yaratarak fücura karşı kuralların konmasına yol açtığına dair bir görüşün olduğundan bahsetmektedir (Wells, 1984, 15).

Bu dönemle ilgili olarak yapılan çalışmalarda evlilik, ana ya da baba yanlı akrabalık hakkında herhangi bir bilginin olmadığı tespit edilmiştir. Childe, konuyla ilgili olarak tespitlerini şu şekilde ifade etmektedir:

“Çağdaş vahşi kabileler, genellikle daha kararlı birlikler oldukları için bir kurum olarak aileyi ikinci planda bırakan, hatta onun yerini alan klan grupları halinde örgütlenmişlerdir. Tüm klan üyeleri, gizemli bir anlamda totem “ata”dan geldikleri için birbirleriyle akraba sayılırlar. Totem genellikle, kabile ekonomisinde önemli yeri olan eti yenir bir hayvan ya da bitki, ender olarak da o bölgenin özelliği olan bir doğal olgu ya da insan yapısı bir araçtır. “Soy çizgisi” bazen erkeğe bazen de kadına dayandırılır. Klan üyelerinin birbirlerine karşı haklarını ve görevlerini ve özel olarak da kimin kiminle evlenebileceğini belirleyen akrabalık sistemi, çoğu kere “sınıflandırıcı”dır. Yalnızca biyolojik baba değil, söz konusu klanda ataerkil düzen

34

varsa baba tarafındaki tüm erkekler, anaerkil düzen varsa anne tarafındaki tüm erkekler “baba” sayılmaktadır. Ataerkil klanda baba tarafından birinci ve ikinci derecedeki amca çocukları, anaerkil klanda ise ana tarafından birinci ve ikinci derecedeki teyze çocukları kardeş sayılırlar ve diğer akrabalıklar da böyle saptanır. Klan üyeliği kuramsal olarak “kan” bağına dayanır, uygulamada ise ergenlik çağına basılması üzerine yapılan törenle tanınan bir ayrıcalık durumundadır. “Akrabalık” bağı klan üyeliğine girme hakkını garanti ederken, aynı ayinler dışarıdan klana üye kabulünü sağlayabilir. Böyle olunca klan üyelerinin akrabalıkları az çok (itibari) hayali demektir (Childe, 2009, 59).

Bilindiği kadarıyla iş birliği, avcı ve toplayıcı toplumların temel özelliğidir. Bu iş birliğinin zaman içersisinde bölümlendirildiği düşünülmektedir. Bu iş birliği toplu avlanmaları beraberinde getirmiş ve böylece kendilerine daha fazla zaman ayırabilme imkânı bulmuşlardır. Araştırmacılar, zamanla avcılıkla edinilen besinlerin saklanmasının da öğrenildiğini bunun da boş zaman olarak insanlara kaldığını belirtmektedirler. Uzman avcılıkta artı besin sağlanabilmesinin ekonomik etkilerinin yanı sıra önemli toplumsal ve kültürel etkilerinin olduğu üzerinde durulmakta ve bu etkilerin ekonomik etkenlerden daha baskın rol oynadığı ileri sürülmektedir. Öncelikle bu artı besin, erkeklerin av etkinlikleriyle sağlandığı için, erkeklerin toplumdaki statü ve saygınlıklarını arttırmış olmalıdır. Genel olarak yiyeceğin paylaştırılması işinin erkeğe ait olduğu düşünülmektedir. Hatta bu erkeklerin tecrübe sahibi oldukları ve saygınlıkları dolayısıyla yaşlı erkeklerden seçileceği olasıdır.

İnsanların kendilerine zaman ayırmalarıyla birlikte avın yan ürünlerinin değerlendirilmesi, daha çeşitli daha uzmanlaşmış araçların geliştirilmesi gibi ikincil ekonomik etkinliklerin yanı sıra, ekonomik olmayan toplumsal etkinliklerin, hatta kültürel etkinliklerin geliştirilmesinin nesnel olanaklarını hazırlamıştır. Ayrıca toplumsal ilişkileri pekiştirmiş ve geliştirmiştir. Artı besinin ve artı zamanın sağlayacağı toplumsal ve kültürel gelişmeler, bir yandan yarı zaman uzmanı sihirci sanatçıların, belki de sağaltıcıların ve araç yapıcılarının yetiştirilmesi (iş bölümü, farklılaşma, uzmanlaşma) bir yandan da topluluğun tüm üyelerinin katıldığı eğlencelerin, törenlerin düzenlenmesi (duygu ve düşünce alanında türdeşliğin sağlanması) yolunda ilerlemiştir. Bunlar ekonomik ve toplumsal yapıların farklılaşması ve bir kültürel düşünsel yapının geliştirilmesi yolunda atılmış adımlardır (Şenel, 1982, 71-72).

35

Ortak avlanmanın ekonomik işbirliğinin yanı sıra toplumsal alanda da işbirliğine yol açtığı düşünülmektedir. Konuyla ilgili olarak William H. McNeill Dünya Tarihi adlı çalışmasında ilkel yaşam özelliklerinden birinin takımların bir yıkımdan kurtuluşu kutlamak ya da sıra dışı işleri yapmak için bir araya gelişlerinin düzenli törenlere yol açması olduğunu söyleyip bu olanak ile takımlar arasında mal değişimi, evlilik gibi ilişkilerin kurulabildiğini belirtmektedir (McNeill, 1994, 22). Nüfusun azlığına bağlı olarak kadın kaçırmanın bu dönemde ortaya çıktığı, bununla dıştan evlenmenin yaygınlaşmış olabileceği düşünülmektedir. Şenel’e göre dıştan evlenme, avcı topluluk içerisindeki cinsel rekabeti ve sürtüşmeleri önleyerek toplumun kendi içerisindeki birliğini pekiştirirken topluluklar arası ekonomik işbirliğini ve bunun sürekliliğini sağlayacak kanalları oluşturmuştur. Bu göreneğin kurumsallaşmasıyla avcı “topluluklar” kandaş birliklere, “klanlar”a dönüşecektir. Gelinlerini dışarıdan alan klanlar doğal olarak “baba soy zincirini” izleyen klanlar olacaktır (Şenel, 1982, 72-73). Kız alınıp verilmesi akrabalık ilişkilerini ortaya çıkarmış olmalıdır. Kız alınıp verilmesi, bir dizi töreni ve değiş tokuşu, dolayısıyla hediyeleşmeyi de beraberinde getirecektir.

Araştırmacılar, avcı-toplayıcı toplumdan tarım toplumuna geçiş süreci hakkında net bir bilgi sunamamaktadırlar. Çünkü avcılık konusunda o kadar uzmanlık kazanmışlardır ki tarımla ilgilenme ihtiyacı duymamaktadırlar. Bu geçiş dönemi hakkında iklim değişikliklerinin avcılıktan tarım toplumuna geçiş noktasında zorlayıcı bir etken olduğu düşünülmektedir.

Kendilerini yeni iklim ve çevre şartlarına uyarlayabilen toplumlar üretici konumuna geçmişlerdir. Bu doğal olarak yaşam biçimlerini ve düşünüş yapılarını da etkilemiştir.

Üretimin olmaması, insanları iklim ve bitki örtüsüne bağımlı hale getirmiş, iklimin el verdiği ölçüde ya nüfus artışı olmuş ya da tam tersi azalmıştır. Bu dönemde insanlar göçebe hayat tarzını benimsemek durumda kalmışlardır. Bu dönemin toplumsal, ekonomik ve düşünsel olarak insanları sınırladığı düşünülmektedir. Bu dönemin insanlar için olumlu yanı paylaşmayı öğrenmeleri ve bu noktada ortaya çıkan pratik ve uygulamaları olmuştur.

Şenel, ortak paylaşımın esas olduğu bu topluluklar için “ortak paylaşım varsa mülkiyet kavramı yoktur” şeklinde bir yaklaşım ileri sürmekte ve şöyle demektedir:

36

“Gerçekten üretimin bilinmediği, insanların geçimleri ve yaşamları için ancak gerekli en azı elde edebildikleri ve bunları bir ortak çalışma ile elde ettikleri bir ekonomide mülkiyetin nesnel ve öznel koşulları yoktur. Geçimlik ekonomi ya da yoksunluk ekonomisi olarak tanımlanan bir ekonomide elde ediş ile mülkiyetin olmayışı ya da başka bir deyişle ortak paylaşmanın oluşu, o topluluğun insanlarının davranışlarını, onun toplumsal ve düşünsel yapısını kuşkusuz etkileyecek ve bu etki mülkiyetin bulunduğu topluluktakinden bambaşka olacaktır” (Şenel, 1982, 89).

İlkel insanın bu dönemdeki toplumsal yaşamı hakkında yeterli bilgiye rastlanamamaktadır. Konuyla ilgili olarak bu insanların küçük gruplar halinde yaşadıkları bunun sonucu olarak da birbirlerini çok iyi tanıdıkları düşünülmektedir. Grubun yaşayışına bakıldığındaysa grubun doğayla, grubun birbiriyle ve grubun başka gruplarla olan ilişkileri akla gelmektedir.

Avcılık konusunda alet yapmaya başlamaları doğaya karşı onları bir nebze daha üstün hale getirirken kendilerine boş zaman sağlamış, bu da eğlence, sohbet ve törenlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu törenler zamanla periyotlar halinde yapılmaya başlanmış olmalıdır. Bu noktada avcılık ve toplayıcılık, sihri ve bu sihri kullananları, sihir de totemciliği ortaya çıkarmıştır.

Avcılık-toplayıcılık döneminde insan doğanın kendisine sunduğuyla yetinmek ve ona uygun yaşamak zorundadır. Bu noktada insan, hayatında anlamlandıramadığı her şeyi kutsallaştıracak ya da korktuğu, güçlü hissettiği şeyler içinse totemler oluşturacaktır. Yiyecek bulmayı, avlanan hayvanların sayısını artırmayı ve avda başarı kazanmayı sağlama amacına yönelen sihir ayinlerini de icat edecektir (Childe, 2009, 52). Bu nedenle ilkel insanın etrafı kutsallarla çevrilidir.

Sedat Veyis Örnek, Levy-Bruhl’dan yaptığı alıntılardan yola çıkarak ilkeller için rastlantı diye bir şeyin söz konusu olmadığını, zaman ve mekânın da nedensellikte rol oynamadığını belirtmektedir. Nedensellik, zaman ve mekân anlayışları mistik bir görüşe bağlanmaktadır (Örnek, 2000, 19-20).

İlkel insan için olayların nedenlerinden çok sonuçlarından sakınma çabası görülmektedir. Bu nedenle de ritüeller onun dünyasında önemlidir ve ritüellere sıkı sıkıya bağlıdır: Vahşi toplumların ideolojisi sözlerle (sihirli sözlerle) ve toplumun gerçek dünyada olmasını istedikleri değişiklikleri simgeleyen hareketlerle ayinlerle dile getiriliyor gibidir. Her totem klanı, ataları olarak gördükleri hayvanların ya da

37

bitkilerin çoğalmasını sağlamak için belirli aralarla dramatik törenler düzenler. Bu törenlerde simgenin sonuçla karıştırıldığı bir durum var gibi görünür. Vahşi, sihirli sözlerle ve ayinlerle doğa olaylarını istediği yönde oluşturabileceğini düşünüyormuşçasına davranır (Childe, 2009, 60).

Olaylar karşısında pasif bir konumda olan ilkel, büyü yoluyla olayları kontrol altına almaya çalışmış ve zaman içerisinde olayların içerisine dâhil olma noktasına gelmiştir. Olaylara dâhil olduktan sonra ise bazı sınıflandırmalar yapmaya başlamıştır. Bu sınıflandırmaların bazılarında katı bir tutum izlemiş ve dinlerin de temel felsefesini ortaya çıkarmıştır.

Şenel, insanın doğaya hükmedemediği ilkel topluluk döneminde sihirsel düşünüşün egemen olduğu gibi, ilkel topluluktan uygar topluma “geçiş toplumu”nda da sihirsel-dinsel düşünüşünün egemen olduğunu belirtir. Ona göre tarımsal üretim düzeninde dinsel, sanayi üretimi düzeninde ise bilimsel düşünüş egemendir. Ancak ilkel düşünüşün etkileri, insanın denetim altına alamadığı durumlarda (ölüm gibi) sihirsel düşünüşün yan ve kalıntı düşünüş biçimleri olarak varlığını sürdürmeye devam etmektedir (Şenel, 1982, 111).

İlkel insanın doğa karşısındaki acizliği başlangıçta büyüyü ortaya çıkarmış, zamanla insan doğa karşısında kendi gücünün farkına varmaya başlamıştır. Büyü ve din bu geçiş döneminde bir arada yaşamaya devam etmişlerdir. İnsan doğanın karşısında üstün olmaya başladığı andan itibaren bilimsel düşünce ortaya çıkmış, bu süreçte insan büyüyü ikinci plana atsa da dinsel ve bilimsel düşünceyi yan yana yaşamaya devam etmiştir. Çünkü insan tam olarak her şeyi açıklayamamaktadır. Günümüzde her ne kadar dinsel inançlarda bir zayıflama olduğu iddia edilse de bugün din ve bilim kimi noktalarda birbirlerine karşı çıksalar da toplumlar içerisinde birlikteliklerini halen sürdürmektedirler. Bu noktada insanların hayatın geçiş aşamalarında bazı ritüellere bağlı kalması dinsel ve büyüsel uygulamaların tam olarak yaşamdan ayrılmadığının bir göstergesidir.

Büyü ve dinin düşünce yapısı kolektif bir yapı arz etmektedir. Bu düşüncenin hâkim olduğu dönemlerde bireysellikten söz etmek mümkün olmayacaktır.

Büyünün klandan devlet yapısına geçmeden önceki dönemin düşünsel yapısı olduğu, klan yapısına geçildikten sonra ise totemciliğe geçildiği belirtilmektedir.

38

Avcı toplayıcı toplumlarda odak nokta doğa iken klan yapısındaki toplumlarda ise odak nokta doğa ve insan olarak ikiye ayrılmaktadır (Şenel, 1982, 117).

Sihirsel düşünüş yapısına bakıldığında bu yapının koruyucu olduğu ve toplumların yapısını değiştirme gibi bir amacı olmadığı görülmektedir. Bu düşünce biçiminde amaç toplumsal yapıyı sürdürmektir. Kutsallarla etrafı çevrilen ilkeller herhangi bir ilerleme kaydedememişlerdir. Bu baskı daha sonra dinler tarafından da yapılmıştır. Orta Çağ Avrupa’sında hâkim olan kilise baskısının sona ermesinden sonra ilerleme kaydettikleri bilinen bir gerçektir. Büyünün temelinde korku vardır. Sihrin bozulmaması gerekmektedir. Kutsal olanın korunması amacı güdülmektedir. Dinlerde de korku hâkimdir. Kutsal kitaplara bakıldığında geçmişte olan olaylar, kıyamet günü ve iman etmeyenlerin nasıl cezalandırılacağıyla ilgili bilgiler verilmektedir. Bu durum öldükten sonra ne olacağı korkusunu beraberinde getirmekte ve dinde yer alan olgular tartışılmaz olmaktadır. Her iki düşünce sisteminde de korku temel olarak görülmektedir. Kutsalın zarar görmesi korkusu insanı ilerletmediği gibi dinlerin yapmış olduğu etki de aynı şekilde toplumların ilerlemesini etkilemiştir. Bilimsel düşünüşte ise korkular bir kenara bırakılmış gelinen noktada doğa-insan çekişmesinin yanında yaratıcı-insan çekişmesi de ortaya çıkmıştır. Örneğin başlangıçta şimşek çaktığında korkan “ilkel” insan bunun açıklamasını yapamamış ve korkuları neticesinde şimşek çaktığında bir dizi büyüsel işlem uygulamıştır. Zamanla bunun nedenini öğrenmiş ve bu konuyla ilgili büyüsel işlemlerini terk etmiştir. Açıklayamadığı bazı olaylarda ise bu büyüsel inanç ve pratikleri uygulamaya devam etmiş ya da zamanla inandığı yeni inançların etkisiyle bu işlemleri dinin bir parçası içinde sunarak meşrulaştırmıştır.

Avcı-toplayıcı toplumdan tarım toplumuna geçilmesi insanları yarı göçebe bir yaşama zorlamış ve beraberinde hayvancılığı da getirmiştir. İnsanlar arasındaki iş bölümü de grup içi ve gruplar arası olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Avcı-toplayıcı toplumdan tarım toplumuna geçiş büyüden dine geçişi de beraberinde getirmiştir. Bu değişikliklerin bir başka yönü ise toplumsal yapıda çiftçi topluluklarda görülen klandan köy toplumuna, çoban topluluklarda görülen klandan aşirete geçiştir (Şenel, 1982, 153).

Akrabalık ilkesine dayanan klan yapısının ve topluluğunun neolitik devrim sırasında bozulmadan, varlığını bu devrimin sonrasında da sürdürdüğü kabul edilebilir. Günümüzün barbar topluluklarında toprak, normal olarak klanın ortak

39

malıdır. Eğer ortaklaşa ekilip biçilmiyorsa toprak parçaları, yalnızca kullanmaları için tek tek “ailelere” dağıtılır ve bu dağıtım genellikle her yıl yeniden yapılır. Otlaklar elbette ortaktır.

Çiftçi-çoban farklılaşması yapı olarak birini klan diğerini ise aşiret yapısına yönlendirmiştir. Başlangıçta köy toplumunda kandaş klan örgütünün varlığını sürdürdüğü; her köyün bir klandan ya da birkaç klanı içeren kabileden oluştuğu