a) Boyut: Araçların uzunluk, genişlik, derinlik ve yüksekliği ile ilgilidir. Kitabın
fiziksel özellikleri ile öğretici öğelerini düzenlerken bu özellikten faydalanılır. Kitabın boyutuna karar verilirken şu hususlara dikkat etmek gerekir.
— Gelişim Düzeyi: Araçların çocukların fiziksel gelişim düzeyleri dikkate alınarak, düzenlenmelidir. Yani çocukların rahat kullanımı için en uygun boyut seçilmelidir.
— Bilgilerin Çokluğu: Bilginin çokluğuna karşı küçük boyutlu araçlar kullanılabilir. Fakat baskı kalitesizliği ile öğeler karışabileceğinden, gereksiz öğelerin çıkarılması gerekir.
— Sayfa Sergisi: Öğretici öğelerin işlev ve yerleşimleri göz önüne alınarak boyuta karar verilebilir (Kılıç ve Seven, 2002: 109–110).
b) Doku: İki boyutlu materyallere dokunma hissi ekleyebilen ve baktığımız
materyali hissetmemizi sağlayan özelliktir. Öğretim materyalini hazırlarken en az değişikliği doku elamanı gösterir (Çelik, 2007: 57).
c) Çizgi: Farklı çizgi kullanımı, farklı algılamalara sebep olur. İşlem yön veya
hareketlilik çizgiler kullanılarak gösterilir. Örneğin yatay çizgiler durgunluk hissi verirken dikey çizgiler güç gösterisidir ve yukarı bakma hissi verir. Köşegen çizgiler hareket ve dinamik hissi verirken, çapraz köşegenler karışıklık hissi verir. Eğik çizgiler hareket hissi verir (Çelik, 2007: 57) ve kırık çizgiler sertliği, dalgalı çizgiler yumuşaklığı çağrıştırır (Güngör, 1972; Akt: Kılıç ve Seven, 2002: III).
d) Renk: Renklerin insan algılaması üzerine etkileri büyüktür. İletilmek istenen
mesajları anlamlandırmada, bilgileri doğru bir şekilde algılamada, dikkati toplamada ve olumlu his oluşturmada büyük bir etkiye sahiptir. Renklerin doğru kullanılmaması olumsuzluklar yaratırken çok fazla kullanımı ise karmaşıklığa neden olabilir. Bir
materyalde en fazla üç temel rengin kullanılması önerilmektedir (Fleming and Levis, 1993; İpek, 2001; Petterson, 2002; Rıza, 2003; İşman, 2003, Akt: Tezci, 2006: 151).
Renklerin seçiminde önemli olan bir diğer faktör cinsiyet farklılığıdır. Örneğin erkekler; mavi, yeşil, bordo ve bunların açık tonlarını tercih ederken, bayanlar; sarı, pembe, mavi gibi renklerin pastel tonlarını daha çok tercih ederler. Renk seçiminde yaş grupları da önemlidir. Küçük yaş grupları için çok canlı renkler seçilirken; diğer yaş gruplarında pastel tonları daha çok tercih edilir. Son olarak yaşanılan çevre koşullarının da renklerin algılanmasında önemli olduğunu vurgulamak gerekir. Örneğin bozkır bölgelerde yaşayanlar için yeşil ve mavi, ormanlık bölgelerde yaşayanlar için de sıcak renkler daha etkilidir (Çelik, 2007: 58).
e) Şekil / Form: Bir yüzey üzerinde oluşturulan iki boyutlu biçime şekil,
biçimlerin birbirine göre yerleşimine de form adı verilir (Çelik, 2007: 57). Çeşitli şekiller bir araya getirilerek anlamlı bütünler oluşturulabilir. Ders kitaplarında şekillerin belli bir formda verilmesi, şekillere rahatlıkla bakmayı sağlar (Kılıç ve Seven, 2002: 113).
f) Boşluk: Sayfaya genel anlamda bakıldığında sayfadaki doluluk veya
boşluktur. Ders kitaplarında yazı, resim, şekil gibi yerleşim ve dağılım sayfa düzeni yönünden önemlidir. Araştırmalarda materyalde gözün en fazla algıladığı bölüm %41 ile sol üst köşe; en az algıladığı bölüm %14 ile sağ alt köşe ve an fazla dinamik olan kısım materyalin sol üst kısmıdır (Seferoğlu, 2006: 24).
2.7.2. Tasarım İlkeleri
a) Bütünlük: Görsel elemanlarla bunların işlevleri arasındaki ilişki bütünlüğü
meydana getirir. Her bir görsel unsur bir mesajı iletmek amacıyla yerleştirilmiştir ve bu unsurların birbiriyle olan ilişkileri, uyumları bütünlüğü oluşturur. İletilmek istenen mesajı anlamaya yaramayan gereksiz her türlü bilgi görsel materyalden çıkarılmalıdır (Çelik, 2007: 59).
b) Zıtlık: Ders kitaplarında zıtlık kullanmanın amacı, okuyucunun dikkatini
materyale ve dolayısıyla iletilmek istenen mesaja çekmektir. Ayrıca bu sayede görsel açıdan da bir hiyerarşi oluşturulur ve materyal daha ilginç ve çekici hale gelir (Tezci, 2006: 155).
c) Vurgu: Önemli öğelere dikkat çekilmesi vurgu olarak adlandırılır. Materyali
ya da materyalde bir bölümü ön plana çıkarmak için kullanılır.
d) Yakınlık: Materyaldeki öğelerin birbirine yakın olması, aralarında bir
ilişkinin olduğunu, uzak olması ise herhangi bir ilişkinin olmadığını gösterir. Yakınlık ilkesi kullanılarak birbiriyle ilişkili öğeler yakınlaştırılmalı, farklı mesajlar veren kavram ve öğeler ise birbirinden uzaklaştırılmalıdır (Seferoğlu, 2006: 27).
e) Tekrar: Bir öğenin aynı şekilde veya yakın ölçülerde birden fazla
kullanılmasıdır (Güngör, 1972, Akt.: Kılıç ve Seven, 2002: 116).
f) Hizalama: Görsel ilişkileri en etkili bir şekilde vermenin yollarından biridir.
Bu aşamada öğeler arasındaki ilişkiler açık bir şekilde gösterilmiştir. Öğrenenin tüm dikkati verilmek istenen mesaj üzerinde toplanır. Materyaldeki öğeler arasında yatay ve dikey çizgiler varmış gibi hizalanmışsa, öğrenen mesajı daha çabuk kavrar (Demirel, Seferoğlu ve Yağcı, 2003: 38).
g) Uygunluk: İki veya üç boyutlu biçimlerin ortak olması veya yakın olması
uyumu sağlamaktadır. Birimlerin yön ve aralıkları da uygunluk ölçüsü olabilir (Güngör, 1972; Akt.: Kılıç ve Seven, 2002: 117). Ders kitabında şekiller, metnin içeriği, uzunluk ve kısalığı arasında belli bir uyumun olması gerekir.
h) Egemenlik: Ders kitaplarında bazen bir öğeyi veya mesajı egemen kılmak
gerekebilir. Bu durumda ölçü, renk, doku egemen unsuru olarak kullanılabilir. En çabuk anlaşılan egemenlik, ölçü egemenliğidir. Egemen olan öğe veya mesaj sayfada çok yer almasından anlaşılır.
2.7.3. Görsel Düzen
Günümüzde bilginin verimli ve etkili aktarıcıları olarak görsellik kullanılmaktadır ve görsel düzen ders kitaplarında çok önemli bir yere sahiptir. Derste kullanılan materyaller, duvar kâğıtları, resim, şekil vb. hepsi görsellik içermektedir. Bu bölümde görsel düzeni oluşturma, görsel öğeler, yazı öğeleri ve görsel okuryazarlık konularına değinilecektir.
Görsel Düzeni Oluşturma
Ders kitaplarında ister istemez bazı görsel problemlerle karşılaşılmaktadır. Yapılan araştırmalara göre ders kitaplarında karşılaşılan görsel problemlerden bazıları
şunlardır (Seven, 2001; Dündar, 1995; Kayapınar, 1991; Akt: Kılıç ve Seven, 2002:123).
- Şekil ve resimlerdeki bilgi öğrencinin yaşına ve seviyesine uygun olmamaktadır. - Sayfa geçişlerinde renk ve kompozisyonlar değişmekte ve bu da öğrencinin
dikkatini dağıtmaktadır.
- Renk dağılımında belli bir uyum sağlanmamaktadır.
- Resim ve şekler sayfaya dengesiz bir şekilde yerleştirilmektedir. - Renkler konuya uygun olmamaktadır.
- Seçilen resimler ilgi çekmemektedir.
Görsel düzen içinde farklı özelliklere sahip araçlar da kullanılmaktadır. Bu araçların farklı görevleri vardır. Uygun aracı seçmek için ise amacımızın önceden belli olması gerekir. Daha sonra ise aracı seçme aşaması gelir. Ders kitaplarında görsel araçlar kullanmanın amaçları vardır. Şöyle sıralanabilir (Kılıç ve Seven, 2002: 124).
- Konu hakkında istenen bilgiyi sunar.
- Metin açıklanması ve yorumlamasına yardımcı olurlar.
- İlgi ve dikkati çekerek, konu üzerinde yoğunlaşmayı sağlarlar.
- Çok uzun olan konuları resim, şekil ve kısa bir özetle kısaltarak sunarlar.
- Ders kitaplarında geçen pek çok tanımı kavram, olay ve karmaşık yapıların aralarındaki ilişkiyi göstererek anlaşılmasını kolaylaştırırlar.
- Zihinde canlandırması zor olan karmaşık durumları açıklığa kovuştururlar.
2.7.4. Görsel Okuryazarlık
Mesajları doğru yorumlama ve görsel mesaj oluşturma görsel okuryazarlık olarak bilinir. Görsel araçların iyi düzenlenmesi mesajların doğru ve net olarak iletilmesini sağlar. İyi planlanmış ve organize edilmiş bir düzenle amaca daha kolay ulaşılabilir. Görsel okuryazarlıkla ilgili dört temel öğe vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir (Kılıç ve Seven, 2002: 125–126).
a) Algı Stratejisi: Ders kitaplarında öğrencin mesajı algılaması için seçtiği
organize edilmiş görsel düzen ile öğrencilerin olumlu algı stratejileri oluşturmalarını sağlar.
b) Tecrübe: Geçmiş yaşantılardan elde edilen kazanımlar olarak tanımlanabilir.
Bu yaşantılar formal ve de informal yollarla kazanılmış olabilir. Okullardaki resim faaliyetleri formal, günlük hayattaki dergi, gazete gibi görsel materyallerden edinilen yaşantılar informaldir.
c) Zihinsel Beceriler: Görsel aracın okunabilmesi için her yaş ve gelişim
düzeyine göre belirli zihinsel becerilere sahip olunması gerekir. Mesela küçük yaştaki çocuklar görsel unsurları küçük bölümler şekilde açıklarken, yetişkinler ise bunları tam anlamıyla yorumlayıp anlam çıkarabilirler. Bu durumda görsel aracın anlamlandırılması, analiz edilmesi ve sıralanması gibi becerilere ihtiyaç duyulur (Heinrich, Molenda, Russel and Sunoldino, 2002; Akt: Kılıç ve Seven, 2002: 126).
d) Aracı Tanıma: Aracı tanıma ancak bireyin aracı öğrenip kullanabilmesiyle
mümkündür. Aracın doğru kullanımıyla ilgili olan bu özellik öğretim sürecinde oldukça önemlidir. Aracı tanıyan birey, ondan çok daha fazla faydalanabilir.
2.7.5. Görsel Düzende Dikkat Edilmesi Gerekenler
Görsel düzeni oluşturmak için dikkat edilmesi gerekenler şöyle sıralanabilir: - Görsel düzeni sağlarken tasarım öğeleri ve ilkeleri dikkate alınmalı, amaç ve
tasarım uyumlu olmalı, tasarım öğeleri, ilkeleriyle çelişmemeli.
- Yeterli kadar görsel öğeye yer verilmelidir çünkü bu öğelerin yetersiz olması bazı problemleri de beraberinde getirir.
- Görsel materyal hazırlanırken öğrencinin yaşı ve gelişim düzeyi göz önüne alınmalıdır. Öğrenci seviyesinin çok üstünde veya altındaki araçlar istenilen verimin elde edilmesine engel olacağından öğrencilerin bilişsel psikomotor ve fiziksel özelliklerin bilinmesi gerekir.
- Bireysel özelliklerin yanında sosyal ve kültürel özelliklere göre de değişiklik gösteren algılama, duygusal mekanizmaların işleyişiyle ilgilidir. Bu sebeple ders kitaplarındaki öğretici öğeler, gelişim ve sosyo-kültürel özelliklerin yanında, algısal özellikler de göz önüne alınarak hazırlanmalıdır.
- Öğrencilerden olumlu psikolojik tepkiler alınacak şekilde düzenlenmelidir. Bu aşamada öğrencilerin aracı ilgi çekici bulmaları, benimsemeleri, duyarsız kalmaları, reddetmeleri şeklinde verdikleri psikolojik tepkiler sonucunda bu durum oluşur.
- Amaca yönelik zihinsel tepkiler için gerekli önlemler alınmalıdır, bu tepkiler öğrencilerin araca bir anlam vermeleriyle ilgilidir. Öğrencilerin yeni bilgilere tepkileri üç şekilde olur (Rumelhart and Norman, 1978; Akt: Kılıç ve Seven, 2002: 138–139).
1) Uygun bilgiler var olan şemaya özümsenir ve ilgili şemaya yerleştirilir. 2) Yeni olan bilgiler için yeni şemalar oluşturulur.
3) Yeni bilgiler için var olan şemalar yeniden düzenlenir.