el-Kevseru‟l-Cârî DıĢındaki Eserleri

a. Gâyetü’l-Emânî fî Tefsîri’l-Kur’ân (867/1473)

Gürânî‟nin en önemli eserlerinden olan Gâyetü‟l-Emânî isimli eserinin Türkiye Kütüphanelerinde birçok yazma nüshası vardır.431 Gürânî‟nin tefsiri üzerinde birçok akademik çalıĢma yapılmıĢtır. Bunlardan en önemlisi de Sakıp Yıldız‟ın “Fatih‟in Hocası Molla Gürânî ve Tefsiri” isimli çalıĢmasıdır. Ayrıca Suudi Arabistan‟da altı farklı doktora tezinde Necm sûresine kadar olan bölümün edisyon kritiği yapılmıĢtır. Bunların devamı mahiyetindeki son çalıĢma Türkiye‟de Mehmet Mustafa Göksu tarafından “Molla Gürânî ve Gâyetü‟l-emânî isimli tefsirinin

(Necm – Nâs Sureleri Arası) Edisyon Kritiği” adlı bir doktora tezi yapılmıĢtır. Son

430 _{Cici, Recep, Osmanlı Dönemi Ġslâm Hukuku ÇalıĢmaları; KuruluĢtan Fatih Devrinin Sonuna} Kadar, Bursa, 2001, s. 252, 317.

431

Gâyetü‟l-emânî‟nin edisyon kritiğinin yapılması ayrıca müstakil bir çalıĢmada geniĢ bir Ģekilde incelenmesinden dolayı burada nüshaların kütüphanelerde bulunduğu yerler zikredilecektir. Süleymaniye Kütüphanesi‟ndeki nüshalar; Damat Ġbrahim PaĢa, no: 146; Hacı Mahmud Efendi, no: 162; Halet Efendi, no: 26; Hamidiye, no: 108; 109; Karaçelebizâde, 10; Nafız PaĢa, no: 118; 119; Hasan Hüsni PaĢa, no:14. Süleymaniye dıĢındaki nüshalar; Murat Molla, no:164; Üsküdar Hacı Selim Ağa, no: 93; Nuru Osmaniye Kütüphanesi, no: 423, 424; Ragıb PaĢa Kütüphanesi, no: 204; 205; Millet Kütüphanesi/ Feyzullah Efendi, no: 210; Beyazıt/Veliyüddin Efendi, no: 248. Eksik nüsnalar; Süleymaniye/Fatih, no: 325; Ayasofya, no: 253; Hekimoğlu Kütüphanesi, no: 108. Bkz. Yıldız, a.g.e., s. 124 – 126; Göksu, a.g.e., s. 38 – 42.

çalıĢmayla beraber Gürânî‟nin tefsirinin tamamının edisyon kritiği tamamlanmıĢtır. Ancak hali hazırda bu çalıĢmalar bir araya getirilerek yayımlanmıĢ değildir.432

Yıldız‟ın tesbitine göre, Gürânî genelde ZemahĢerî ve Kâdı Beydâvî‟nin görüĢlerini naletmekle birlikte zaman zaman bu iki müfessiri tenkid etmekten geri kalmamaktadır.433

Diğer taraftan tefsirde nakledilen hadislerin kaynağına sayfa kenarlarında yer verilmiĢ, isrâiliyyat kaynaklı haberler çok fazla kullanılmamıĢtır.434

Gürânî, Kevseru‟l-Cârî‟de de birkaç defa tefsiri “Gâyetü‟l-Emânî”ye atıfta bulunmuĢtur.435

b. ed-Düreru’l-Levâmi’ fî ġerhi Cem’i’l-Cevâmi’ (861/1457)

Usul-ü fıkh alanında kaleme alınmıĢ bir Ģerh çalıĢmasıdır. ġerhte metin kitabı olarak Tâceddin es-Subkî‟nin (771/1369) Cem‟ul-cevâmi‟ fî usûli‟l-fıkh adlı kitabı esas alınmıĢtır.

Gürânî, eserini 2 Recep 861/1457 tarihinde Mescid-i Aksâ‟da cennet kapısı karĢısında tamamladağını belirtmektedir. Müellifin Mısır‟dan ayrıldıktan sonra kaleme aldığı ilk eserdir. Eserde Gürânî‟den sonra Berkûkîyye müderrisi olan Mahallî‟ye yöneltilmiĢ itirazlar vardır.436

Eserin müellif hattı da dahil olmak üzere bir çok yazma nüshası vardır.437

Ġlyas Kaplan tarafından tahkik edilerek 2007 tarihinde basılmıĢtır.438

432 _{Bkz. Göksu, a.g.e., s. 8-9.} 433 _{Yıldız, a.g.e., s. 138, 222, 229, 314.} 434 _{Yıldız, a.g.e., s. 165-167, 194.} 435 Gürânî, el-Kevser, III, 134. 436 _{Cici, a.g.e., s. 250.}

437 _{Yazma nüshalar; Süleymaniye/Karaçelebi zâde, no: 81; Süleymaniye/Yozgat, no: 172;}

Süleymaniye/Ragıb PaĢa, 414 (139 vrk.); Beyazıt, no: 1813. Bkz. Gürânî, ed-Düreru‟l-Levâmi‟ fî

ġerhi Cem‟i‟l-Cevâmi‟, (muhakkikin mukaddimesi), s. 15 – 20.

438 _{Son dönem Osmanlı medreselerinde kadı yetiĢtirmek için açılan Medresetü‟l-Kudât programında} Dürer, Mecelle ve Ferâiz gibi dersler okutulmuĢtur. Baltacı, konuyla ilgili verdiği listede Dürer

derslerinde Molla Gürânî‟nin kitabının okunduğuna iĢaret etmiĢtir. Baltacı, Osmanlı Medreseleri, I, 97, Ġslâm Medeniyeti, s. 181. Baltacı, “Dürer (Molla Gürânî)” Ģeklindeki açıklamasında bu derslerde Molla Gürânî‟nin ed-Düreru‟l-Levâmi‟ eserinin okunduğuna iĢaret etmiĢtir. Ancak Baltacı‟nın kaynak gösterdiği Atay‟ın eserinde ve Cerîde-i Ġlmiyye‟de Dürer dersindeki müderrislerin ismi açıklanırken; takib edilen kitap ve müellifin ismi açık bir Ģekilde belirtilmemiĢtir. Bkz. Cerîde-i Ġlmiyye, birinci sene, aded, 4, 193-194; Atay, a.g.e., s. 303-304. Dürer dersi ile Hanefî kadıların bilmesi gereken önemli meselelere muhtevî olan ve üzerinde birçok çalıĢma yapılarak Osmanlıların son zamanlarında birçok baskısı yapılan Molla Hüsrev‟in Dürerü‟l-Hukkâm adlı eseri kastedilmiĢ olmalıdır. Molla Hüsrev‟in eseri için bkz. Akgündüz, Ahmed, “Dürerü‟l-Hükkâm”, DĠA, X, 27; Ayrıca ĠpĢirli,

c. el-‘Abkarî fî HavâĢi’l-Ca’berî (861/1457)

Gürânî‟nin bu eseri, kıraat ile ilgili bir çalıĢmadır. ġerhte metin olarak Ġbrahim Ġbn Ömer el-Ca‟berî‟nin (732/1332) Kenzu‟l-Meânî fî ġerhi Hırzi‟l-Emâni kitabı esas alınmıĢtır.439

Ca‟berî‟nin eseri de Kâsım Ġbn Firrûh eĢ-ġâtıbî‟nin (590/1194) Hırzü‟l-Emânî ve Vechü‟t-Tehânî adlı 1173 beyitten oluĢan ve Kâside-i

Lâmiyye diye anılan manzumenin Ģerhidir.440 Müellif bu eseri Fatih Sultan Mehmed‟e ithafen yazmıĢtır. Eserin Türkiye kütüphanelerinde çeĢitli yazma nüshaları bulunmaktadır.441

d. eĢ-ġâfiye fi’l-Arûd ve’l Kâfiye (862/1458 sonrası)

Anadolu‟dan ayrıldığı zaman Haleb‟de Gürânî ile görüĢen Bikâî, Gürânî‟nin Fatih Sultan Mehmed için uzunca bir kasîde yazdığını belirtmekte ve bunun bazı kısımlarını nakletmektedir.442

Yıldız‟ın belirttiğine göre kasîdenin Ģu ana kadar tam bir nüshası tesbit edilip üzerinde çalıĢma yapılmamıĢtır.443

Öte yandan YaĢaroğlu, eĢ-

ġâfiye‟nin bir nüshası için Topkapı Sarayı‟nı kaynak göstermiĢtir.444

e. Raf’u’l-Hıtâm an Vakfi Hamza ve HiĢâm (868/1464)

Gürânî, ġâtıbî (590/1194)‟nin Hırzu‟l-Emânî isimli manzûmesindeki “bâbu

Hamza ve HiĢâm ale‟l-Hemz” bölümüdeki beyitleri Ģerh etmiĢ ve bu çalıĢmasını Raf‟ul-Hitâm an Vakfî Hamza ve HiĢâm diye isimlendirmiĢtir. Eserin ismindeki

ikinci kısım Ģerh edilen bir eser ismini çağrıĢtırdığı için Gürânî‟nin bu eserinin Vakfi

Hamza ve HiĢâm adındaki müstakil bir eserin Ģerhi olduğu tahmin edilmektedir.

Yıldız ve Göksu gibi araĢtırmacılar, Ģerhe konusu olan manzûmenin bir baĢka kıraat âlimi olan Ca‟berî‟nin Ferâidu‟l-Esrâr min Vakfi Hamza ve HiĢâm adlı eserinin Ģerhi

medreselerde Molla Hüsrev‟in Dürerü‟l-Hukkâm adlı eserinin okutulduğunu kayd etmiĢtir. Bkz. ĠpĢirli, “Medrese (Osmanlı Dönemi)”, DĠA, XXVIII, 329.

439

Bkz. Atik, M. Kemal, “Ca‟berî”, DĠA, VI, 527-528.

440 _{Bkz. Kâtib Çelebi, KeĢf, I, 646-647; Çollak, Fatih, “ġâtıbiyye”, DĠA, XXXVIII, 377-379.}

441 _{el-„Abkarî‟nin nüshaları; 1) Süleymaniye/ Carullah, no: 9. Özellikleri; 199 vrk., 25 str., 255x165,}

190x130; yazı, muhtelif. 979/1571-1572 tarihinde istinsah edilmiĢtir.

2) Süleymaniye/ Kadızâde Mehmed, no: 10. Özellikleri; 481 vrk., 19 str., 214x155, 154x92; yazı, ta‟lik. Halil Ġbn Berî tarafından 1006/1597 tarihinde istinsah edilmiĢtir.

3) Nuru Osmaniye, no: 63. 1028/1619 tarihinde istinsah edilmiĢtir. Nüshanın özellikleri; 352 vrk., 21 str., 205x142, 162x95; yazı, nesih kırması.

4) Murad Molla, no: 10. Özellikleri; 232 vrk., 25 str., 250x160, 175x95, yazı, nesih.

442 _{Bkz. Bikâi, a.g.e., I, 62; bkz. Suyûtî, a.g.e., I, 40.} 443 _{Yıldız, a.g.e., s. 112.}

olduğunu söylemiĢlerdir.445

Ancak Gürânî‟nin Ģerh ettiği beyitler ile ġâtıbî‟nin

Hırzu‟l-Emânî isimli manzûmesindeki “bâbu Hamza ve HiĢâm ale‟l-hemz”

bölümünde bulunan beyitler karĢılaĢtırılınca, Gürânî‟nin ġâtıbî‟nin manzûmesinden hemze ile ilgili kısmı Ģerh ettiği anlaĢılmaktadır.446 Kütüphanelerde eserin yazma nüshaları mevcuttur.447

f. Risâletü’l-Velâ (873/1468)

Molla Gürânî‟nin Molla Hüsrev‟in er-Risâle fi‟l-Velâ isimli risâlesine reddiye olarak kaleme aldığı bu risâlenin Türkiye kütüphanelerinde çeĢitli yazma nüshaları bulunmaktadır.448

Molla Gürânî‟nin reddiyesi ve Molla Hüsrev‟in risâlesi Hasan Özer tarafından tahkik edilerek yayımlanmıĢtır.449

g. Ferâidü’d-Dürer ve ġerhu Levâmi’ı’l-Ğurer (884/1479)

ġâtıbî‟nin kırâat-i seb‟a‟yı manzum hale getirerek yazdığı Hırzü‟l-Emânî adlı eserine tekmile mahiyetinde ġehâbeddin Ahmed Ġbn Muhammed Ġbn Saîd el-Yumnî (839/1435) Tekmile fi‟l-Kırâ‟âti‟s-Selâs adında üç kıraatin ziyadesiyle beraber bir manzûme yazmıĢtır.450 Gürânî, el-Yumnî‟nin nazmının ismini zikretmemiĢtir.451 Gürânî, ġâtıbıyye‟nin yedi kıraat üzerine yazdığı manzûmesinin üzerine üç kıraati

445

Yıldız, a.g.e., s. 114; Göksu, a.g.e., s. 33.

446 _{Raf‟ul-Hıtâm, Süleymaniye/Bağdatlı Vehbi, no: 27/1; Hüdai Efendi, no: 54; KrĢ. ġâtıbî, Hırzü‟l-} Emânî ve Vechü‟t-Tehânî, haz. Ali Muhammed ed-Dabbâ‟, Mısır, 1355/1937, s. 21-23.

447

1) Süleymaniye/Bağdatlı Vehbi, no: 27/1; özellikleri; 21 vrk., 21 str. 213x147, 155 x 90mm. ebadında nesih yazısıyla dikte edilen nüsha, Muhammed Ġbn Hüseyin tarafından 1130/1718 tarihinde istinsah edilmiĢtir.

2) Süleymaniye/Laleli, no: 57/2 (221-247 vrk. arası); özellikleri; 19 str., 210x150, 155x85mm. ebadında, yazı türü, Arabî‟dir. Bu nüsha, 1125/1713 senesinin Ramazan ayında Cuma günü istinsah edilmiĢtir.

3) Süleymaniye/Hüdai Efendi, no: 54; özellikleri; 37 vrk., nesih yazısıyla 970 tarihinde istinsah edilmiĢtir.

4) Beyazıt Umûmî, no:145; özellikleri, 36 vrk., 17 str. 150x100, 102x60, neshî yazı.

448

Gürânî‟nin bu eseri muhtelif risalelerden meydana gelen mecmu‟ kitaplar içerisindedir. H.Hüsnü no: 654/14, (176a -181a); Esad Efendi, 3631/035, (310-312 vrk.); ġehid Ali PaĢa, 946/004, (20 - 27 vrk.); Süleymaniye, 1051/002, (7-11 vrk.); Lala Ġsmail PaĢa, 706/006, (51 - 53 vrk.); Ayasofya, 1423/003, (161-163 vrk.); Kara Çelebizâde, 213/002, (102 - 106 vrk.); Yeni Câmi, 1186/015, (420 - 427 vrk.); Hamidiye, 188/032, (113 - 115 vrk.).

449 _{Bkz. Özer, Hasan, Molla Hüsrev‟in er-Risâle fi‟l-Velâ‟sı, Molla Gürânî‟nin Reddiyesi ve Molla} Hüsrev‟in Cevabı: Tahkikli NeĢir, Ġslâm AraĢtırmaları Dergisi, sy. 24, 2010, s. 173-207.

450 _{Kâtib Çelebi, KeĢf, I, 649. Bkz. Ġsmail PaĢa, Hediyye, I, 124; Çollak, Fatih, “eĢ-ġâtıbıyye”,}

XXXVIII, 379.

451 _{ġu ana kadar yapılan araĢtırmalarda, Gürânî‟nin Ģerh ettiği manzûmenin ismi belirtilmemiĢtir. Bkz.}

Yıldız, a.g.e., 115. Kaynaklarda el-Yumnî‟nin manzûmesinin ismi, Tekmile fi‟l-Kırâ‟âti‟s-Selâs adıyla kayd edilmiĢtir. Yukarıdaki dpt. bkz.

derc ederek on kıraate muhtevî bir manzûme kaleme aldığını ve bunların arasını da kırmızı ve siyah renkle ayırdığını belirttikten sonra, ġâtıbıyye ile iç içe girmiĢ el- Yumnî‟nin manzûmesindeki farklı kırâatlere iĢaret edilmesine ve bunların açıklanmasına ihtiyaç duyulduğunu dile getirerek Ferâidü‟d-Dürer‟i yazdığını belirtmiĢtir.452

Kütüphanelerde eserin tek nüshası vardır.453

Gürânî 17 Muharrem (884/1479) senesinde tamamladığı bu eserini II. Bâyezid‟a ithaf etmiĢtir.454 Ancak burada bir hususa dikkat çekmek istiyoruz. Bu tarihte II. Bâyezid, Amasya sancak beyliğinde bulunmakta olup bu tarihten yaklaĢık iki yıl sonra tahta geçmiĢtir.455

Gürânî‟nin II. Bâyezid‟in tahta geçmesinden iki yıl önce yazdığı bu eseri II. Bâyezid‟e ithaf etmesi, sultan ile aralarında bir yakınlık bulunduğunu göstermektedir. Buradan da Gürânî‟nin ġehzâde Cem olayında II. Bâyezid‟in yanında yer almasında, II. Bâyezid ile aralarında sancak beyliği döneminde baĢlayan bir dostluğun etkili olduğu anlaĢılmaktadır.

h. el-MuraĢĢah ala’l-MuvaĢĢah (887/1482)

Ġbnü‟l-Hâcib (646/1248)‟in meĢhur nahiv kitabı Kâfiye üzerine çeĢitli Ģerhler ve hâĢiyeler yazılmıĢtır. Bunlardan biri, ġemsuddîn Muhammed Ġbn Ebî Bekr Ġbn Muhammed el-Hubeysî (731/1331)‟nin el-MuvaĢĢah adındaki Ģerhidir.456 Bu Ģerh üzerine Gürânî, el-MuraĢĢah ala‟l-MuvaĢĢah adında bir hâĢiye kaleme almıĢtır.457 Müellif bu eseri 887 tarihinde Ġstanbul‟da tamamlamıĢtır.458

Eserin tek yazma nüshası; Tunus, Dâru Kütübi‟l-Âmme, no: 1006‟da bulunmaktadır.459

j. KeĢfu’l-Esrâr an Kırâati’l-Eimmeti’l-Ahyâr (890/1485)

Gürânî, bu eserini Muhammed Ġbn Muhammed el-Cezerî (833/1429)‟nin ismini vermediği bir manzûmesine Ģerh olarak yazmıĢtır. Manzûme, kırâat-ı

452

Ferâidü‟d-Dürer, Süleymaniye, no, 47/1, vrk. 2a-b.

453 _{Süleymaniye no: 47/1‟deki nüsha 93 varaktır. Nüshanın özellikleri; 19 str., 242x162, 159x94}

ebadında ve yazı türü nesihtir.

454

Ferâidü‟d-Dürer, Süleymaniye, no: 47/1, vrk. 2b.

455

Turan, ġerafettin, “Bayezid II”, DĠA, V, 234.

456 _{Bkz. Ġsmail PaĢa, Hediyye, II, 148.} 457 _{Kâtib Çelebi, KeĢf, II, 1370-1371.}

458 _{Kâtib Çelebi, Gürânî‟nin bu eseri 889 tarihinde telif ettiğini kayd etmiĢtir. Kâtib Çelebi, KeĢf, II,}

1371. Ancak Zirikli‟nin A‟lâm‟da yayımladığı Tunus‟da Dâru‟l-Kütübü‟l-Âmme Kütüphanesi‟nde bulunan el-MuraĢĢah nüshasının sonundaki açıklamada Gürânî, bu eserini 887 Rabîu‟l-evvel ayında tamamladığını belirtmiĢtir. Zirikli, A‟lâm, I, 99.

„aĢere‟den sonra ziyade olarak Ġbn Muhaysın, A‟meĢ ve Hasan Basrî‟nin kırâat-ı selâse diye anılan üç kırâati ile ilgili olup 54 beyitten oluĢmaktadır.460 Bazı kaynaklarda Ġbnü‟l-Cezerî‟nin manzûmesi Nihâyetü‟l-Berere fi‟l-Kırâ‟âti‟s-Selâs ez-

Zâide ale‟l-AĢere olarak kayd edilmiĢtir.461

Gürânî, bu çalıĢmasını dönemin PadiĢahı II. Bâyezıd‟a ithafen yazmıĢtır. Müellifin vefatından önce yazdığı son eserdir. Eserin yazma nüshalarının tamamı Süleymaniye Kütüphanesi‟nde bulunmaktadır.462