A. Hayatı
6. Ġstanbul‟da Kurduğu Vakıflar
Molla Gürânî, 893/1488 tarihinde vefat ettiği zaman Ģimdilerde Fındıkzâde ismiyle bilinen TaĢkasap‟da kendisinin yaptırdığı caminin önüne defnedilmiĢtir. Gürânî vefatından dört sene önce hazırladığı ve tescil ettirdiği vakfiyesinde akarları
ve bunlardan elden edilen gelirlerin yıl, ay ve günlük olarak harcamalarını düzenlemiĢtir. Vakfiyede belirtildiğine göre, Gürânî‟nin bir camii, Vefâ semtinde bir mescid ve yanında bir medrese (dârulhadis), Galata‟da (Manastır) Mescid ve bir de dâru‟l-kurrâ‟sı bulunmaktadır.377
Gürânî‟nin vakfiyesinde belirtilmeyen Merdivenli Mescid isminde bir câmii daha vardır.378
1) Molla Gürânî Camii
Molla Gürânî‟nin 861/1471 tarihinde inĢasını bitirdiği câmi önceleri kendi adıyla anılan Molla Gürânî Camii Mahallesinde, eski ismiyle TaĢkasap379
, Ģimdilerde Fındıkzâde diye bilinen Topkapı tramvay yolu üzerinde bulunmaktadır.380
Tek kubbeli ve çatılı olan caminin inĢasından on üç yıl sonra bânisi tarafından hazırlanan vakfiyede imam hatip ve müezzin-i kayyımına verilecek ücretler belirlenmiĢ381 ve bu Ģekilde uzun yıllar hizmet vermiĢtir. Ne var ki, 1332/1916 senesinde vuku bulan yangında mahvolup gitmiĢtir.382
Molla Gürânî‟nin kabri bu caminin ön tarafında bulunmaktadır. Yeni düzenlemelerde caminin önünden geçen bir yol sebebiyle mezar biraz geriye alınmıĢ ve kabir taĢı da yeniden düzenlenmiĢtir.383
Ayverdi, camiinin haziresinin epey geniĢ olduğunu ve orijinal kabir taĢının kaybolması sebebiyle yerine küçük bir taĢın konduğunu belirtmiĢtir.384
377 Barkan – Ayverdi, Ġstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 161-162; Baltacı, Osmanlı Medreseleri, II,
568-569.
378 Ayverdi, Ġstanbul Mahalleleri, s. 39.
379 Ünver, caminin ve müellifin kabrinin bulunduğu yeri Ģöyle tanıtmıĢtır: “Molla Gürânî kabri ise Aksaray‟da MuratpaĢa ile Yüksekkaldırım arasında eskiden TaĢkasap denen Sarımusa mahallesindedir. Cami‟i 1917 Fatih yangınında yanmıĢ ve mihrabı önündeki kabri de sonradan dökülen molozların altında kalmıĢtır.” Ünver, Fatih Külliyesi, s. 186. Baltacı ve Yıldız cami‟in
bulunduğu yerin ismini TaĢkasap olarak kaydetmiĢlerdir. Bkz. Baltacı, Osmanlı Medreseleri, II, 568; Yıldız, a.g.e., s. 76.
380
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, Ġstanbul, 1953, III, s. 460.
381 Barkan-Ayverdi, Ġstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 161. Bkz. Ayverdi, Ġstanbul Mahalleleri, s.
38.
382 Ayverdi, Ekrem Hakkı, Fatih Devri Mimarisi, Ġstanbul, 1953, s. 19; Ünver, Fatih Külliyesi, s. 186;
Yıldız, a.g.e., s. 76
383 Baltacı, Osmanlı Medreseleri, II, 568. Ayrıca bkz. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fâtih Devri, III,
460-461.
Caminin bulunduğu bölge önceleri ismini bu camiden almakta idi.385
Hatta 1922‟de ġehremini - Maliye Ģubesi mahalleleri arasında Mahalle-i Cami-i Molla
Gürânî adıyla mevcud olan mahalle ismi, son teĢkilatta iptal edilerek Nevbahar
mahallesi hududları içine alınmıĢtır.386
2) Merdivenli Mescid
Merdivenli Mescid Camisi diye meĢhur olan mescidin bulunduğu yerin ismi aynı zamanda Merdivenli Mescid Mahallesini oluĢturur. Bu mahalle Mercan YokuĢu‟nun batısından Üniversite set duvarına kadar uzanır. Gürânî‟nin vakfiyesinde bu camiden bahs edilmemektedir. Ayverdi‟ye göre, bir baĢka vesika ile bu caminin vakfiyesinin tesis olunmuĢ olması mümkündür. Mescid ayakta olmakla beraber ibadete kapalıdır.387
Vakfiyedeki akarlar arasında zikredilen hamam bu mescidin yanında yer almaktadır. Ayverdi‟nin verdiği bilgilerden hamamın 1950‟lerde yıkık da olsa bazı kalıntılarının mevcut olduğu anlaĢılmaktadır.388
3) Vefa‟da Molla Gürânî Mescidi
Molla Gürânî‟ye ait eserlerden bir diğeri de kiliseden camiye çevrilmiĢ olan Vefâ semtindeki Molla Gürânî Mescidi‟dir. Kiliseden mescide çevrildiği için bazı kaynaklarda Kilise Mescidi diye tanıtılmaktadır.389 Vefa ve Süleymaniye arasındaki bölgede yer alan mescidin bulunduğu mevkii daha önceleri Molla Gürânî Mahallesi diye bilinmektedir. Hatta 1922 cetvelinde ġemseddin Molla Gürânî ismi ile anılan mahallenin yeri Küçük Pazar – Maliye ġubesi arasında gösterilmiĢtir. Ancak son düzenlemelerde mahallenin ismi iptal edilmiĢ ve Hoca Gıyaseddin Mahallesine katılmıĢtır. Hali hazırda mescid Vefâ‟da Molla ġemseddin Gürânî Sokağı‟nda Vefâ camiinin karĢısında yer almakta olup ibadete açıktır.390
Mescidin yanında bugün
385 Molla Gürânî Camiinin bulunduğu mahalle tarihi kaynaklarda çeĢitli vesilelerle dile getirilmiĢtir.
Yavuz Sultan Selim döneminde Pîri Mehmed PaĢa‟nın vakıfları sayılırken bir dükkanın tarifinde Câmi-i Mevlâna Gürânî Mahallesi yanında ifadesi kullanılmıĢtır. Gökbilgin, a.g.e., s. 490.
386 Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, s. 38.
387 Ayverdi, Ġstanbul Mahalleleri, s. 39. Bkz. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, III, 461.
Baltacı, Osmanlı Medreseleri, II, 568; Öz, Tahsin, Ġstanbul Câmileri, 3. bs., Ankara, 1997, s. 103.
388
Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, s. 34. Bkz. Barkan-Ayverdi, Ġstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 161 (dpt.)
389 Öz, a.g.e., s. 89.
mevcut olmayan Molla Gürânî medresesi olarak bilinen bir eğitim kurumu bulunmaktadır.
4) Vefâ‟da Molla Gürânî Medresesi (Dârulhadis)
Molla Gürânî‟nin vakfiyesinde bir medrese ve buradaki müderris ile talebelerin yevmiyelerine ayrılan ücretler de zikredilmiĢtir. Ayverdi, yıkıntı ve döküntü duvarlarının kaldığını söylediği medresenin kiliseden tahvîl edilen yukarıdaki Merdivenli Mescid‟in yanında olduğunu belirtmektedir.391
Baltacı, medresenin inĢâ tarihinin bilinmediğini fakat vakfiyenin 889/1484 tarihinde onaylandığını dikkate alarak medresenin bu tarihte veya buna yakın bir zamanda yapıldığını söylemenin mümkün olduğunu dile getirmiĢtir.392
Gürânî‟nin Ġstanbul‟da bir dârulhadis inĢâ ettiği vakfiyesindeki atıflardan ve Sultan II. Bâyezid‟e yazdığı mektuptan açıkça anlaĢıldığı gibi kaynaklarda da müellife ait bir dârulhadisten bahsedilmektedir.393 Ancak Gürânî‟nin bahsettiği dârulhadisin sonraki dönemlerde bu özelliğini kaybettiği ve umûmî medrese sınıfında hizmet verdiği yönünde bir takım düĢünceler vardır. Baltacı, medresenin dârulhadis olup olmaması konusunda Ģu açıklamaya yer vermiĢtir: “Vakfiyede dârulhadis ifadesinden buranın bir dârulhadis olduğu çıkarılabilirse de yapılan bütün tevcihlerin medrese olarak yapıldığı görülmektedir. Belki dârulhadis olarak yapılmıĢ ve sonradan medreseye çevrilmiĢtir. Pâye bakımından medrese, vakfiyesine göre, HâĢiye-i Tecrîd seviyesinde idi. Müderrisine yevmî 15 akçe, talebeye yevmî 5 akçe veriliyordu. 960 tarihinde yirmili iken sonradan yükselerek 992/1584 tarihinde ellili pâyeye yükselmiĢtir.”394
Baltacı, Molla Gürânî medresesinde görev yapan on müderrisin kısa bir biyografisini zikretmiĢtir. Müderrislerin bu medresedeki görevleriyle ilgili verilen bilgilerin tamamı Molla Gürânî Medresesi Ģeklindedir.395
XVI. yüzyıla ait olan bu
391 Barkan-Ayverdi, Ġstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 161; Ayverdi, Ġstanbul Mahalleleri, s. 30. 392 Bkz. Baltacı, Osmanlı Medreseleri, II, 569.
393
Yıldız, a.g.e., s. 77. Bkz. Barkan-Ayverdi, Ġstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 162.
394 Baltacı, Osmanlı Medreseleri, II, 569. Bkz. Tapu Defterleri, s. 760; Barkan-Ayverdi, Ġstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 162.
bilgiler ve Evliya Çelebi‟nin de dârulhadisi “medrese” diye tanıtması396 dârulhadisin yapıldıktan kısa bir süre sonra medrese ismiyle anılmaya baĢlandığını göstermektedir.397
5) Molla Gürânî Dârulkurrâsı
Molla Gürânî‟nin Ġstanbul‟da bir de dârulkurrâsı olduğu bilinmekle beraber bu medresenin yapılıĢ tarihi bilinmemektedir. Gürânî, II. Bâyezid‟e yazdığı mektupta Ģebekeden alacağı su ile dârulkurrâ ve dârulhadis için bir Ģadırvan yapmak istediğini belirtmiĢtir.398
Sonraki dönemde de Küçük Mehmed Efendi diye bilinen Bâyezid Camii hatîbinin Molla Gürânî Dârulkurrâ‟sında müderrislik yaptığı tarihi kayıtlara geçmiĢtir. Baltacı, Küçük Mehmed Efendi‟nin iki görevi aynı anda devam etmesinden hareketle dârulkurrânın Vefâ‟daki diğer medrese yanında olabileceğini söylemiĢtir.399
Burada zikrettiğimiz camii, mescid ve medreselerden baĢka Molla Gürânî‟nin Galata‟da kiliseden bozma bir mescidi ve bunun yanında bir mektebi daha bulunmaktadır. Ayverdi, Manastır Mescidi ismiyle zikrettiği bu câmii, Gürânî‟nin dört câmisinden biri olarak tanıtmıĢtır.400 Ancak hem mescid hem de mekteb Ģu anda mevcut değildir.401
Ayrıca Ayverdi, Bursa PınarbaĢı‟nda Molla Gürânî isminde bir mescidin bulunduğu fakat mescidin yıkılıp gittiğini ve yerinin de kaybolduğunu belirtmektedir.402
Fatih döneminde Ģehrin fethinde ve iskânında özellikle Vefâ semtindeki birçok vakıfları ve hizmet kurumlarıyla Ģehrin oluĢumunda büyük katkı sağlayan Molla Gürânî‟nin cami, mescid ve medrese gibi hayratlarından günümüzde iki mescid ayakta kalabilmiĢtir. Bunlardan da yalnızca Vefa‟daki kiliseden tahvil edilen mescid ibadete açık olup, Merdivenli Mescid kapalıdır. Ayrıca Ayverdi, önceleri Molla Gürânî‟nin adını taĢıyan üç mahallenin bulunduğu fakat 1934‟teki teĢkilat
396
Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (TürkçeleĢtiren, Zuhûrî DanıĢman), Ġstanbul, 1969, II, 19-20.
397 Bkz. Baltacı, Osmanlı Medresleri, II, 569-570. 398 Yıldız, a.g.e., s. 77.
399
Baltacı, Osmanlı Medreseleri, II, 864.
400 Ayverdi, Fatih Devri Mimârisi, s. 27; Yıldız, a.g.e., s. 77. 401 Baltacı, Osmanlı Medreseleri, II, 569.
kanunuyla bunların isimlerinin değiĢtirildiğini söylemektedir. Müellifin adıyla anılan mahalleler hâlihazırda mevcut değildir.403