Kesif yemler

Yem hayvansal tarım işletmelerinin finansal ve ekonomik yapısını etkileyen en önemli girdi fonksiyonlarından biri olduğu herkes tarafından kabul görülen bir gerçektir. Tarım işletmeleri hayvansal faaliyetleri için birçok ürünü yem olarak kullanmalarına karşın yemler temelde kaba yem ve kesif yem olarak ikiye ayrılmaktadır. Halk arasında hazır yem, fenni yem, sanayi yemi, fabrika yemi veya karma yem olarak bilinen kesif yem, sindirilebilir besin maddelerince zengin, ham selüloz bakımından fakir, birden fazla hammaddenin belirli oranlarda karıştırılmasıyla elde edilen yemlerdir (Yalçınkaya, 2016).

Dünyada yem denince akla karma yem gelmektedir. Üretimi eskilere dayanan karma yemlerin ilk endüstriyel üretimi 1800’lerin sonunda ABD’nin Missouri eyaletinde başlamış ve aynı işletme halen üretimine devam etmektedir. Dünyada karma yem sektörüne yönelik ilk düzenlemeler 1916 ve 1920 yılları arasında yapılmış ancak, güvenli yem için güvenli yem üretimi kavramı 2000’li yıllarda oluşmuştur.

Türkiye tarihinde ilk karma yem üretimi özel sektör tarafından 1955 yılında Kartal Kesif Yem fabrikasının kurulması ile gerçekleşmiştir. 1956’da devlet teşekkülü olarak Yem Sanayi Türk A.Ş kurulmuş ve 1996 yılında özelleştirilmiştir. İlk yem fabrikaları 1958 yılında Ankara ve Konya, 1959 yılında Erzurum ve 1960 yılında İstanbul’da kurulan yem fabrikalarıdır.1973 yılında ilk yasal düzenleme ile 1734 sayılı Yem Kanunu ve 1974 yılında ise Yem Yönetmeliği çıkarılmıştır.2010 yılında «Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu» çıkarılmıştır. 2011 yılında «Yem Hijyeni Yönetmeliği» çıkarılmıştır.

Karma yem üretimindeki gelişmelerin yakın zamanlarda olması, öncesinde mera ve üretilen yem bitkileriyle hayvan beslenmesi sağlanmış olduğunu ve hayvan beslenmede kaba yem üretiminin önemini ortaya koymaktadır.

Kaba yem üretimi, çiftçilerin tarımsal faaliyetleri sonucu üretilmesinden dolayı, çiftçiler açısından daha kontrol edilebilmesi, kesif yem üretimi büyük oranda endüstriyel bir faaliyet sonucu ortaya çıkmasından dolayı çiftçilerin kontrol edemeyeceğinden daha kolay elde edilememektedir. Kesif yem maliyetleri süt ve et üretimi maliyetleri üzerine etkisi yüksek olması, kesif yem fiyatlarını belirlenmesinde etkili faktörlerin incelenmelidir. Kesif yem fiyatlarını etkileyen faktörler süt üretimi üzerinde önemli mali riskler ortaya çıkarmaktadır. Özellikle süt üretimi içerisinde en

75 önemli mali büyüklüğe sahip kesif yem fiyatlarını etkileyen faktörlerin tespit edilebilmesi gerekmektedir.

Kesif yeme hammadde olarak; mısır, buğday, arpa, çavdar gibi tahıl daneleri, pamuk küspesi, soya küspesi, ayçiçeği tohumu küspesi, buğday kepeği, melas gibi tarımsal endüstri yan ürünleri kullanılmaktadır.

Yem katkı maddeleri sektörü karma yem üretiminde, hammaddeler dışında hayvanların değişik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla mineraller, vitaminler, antibiyotikler, koruyucular, tatlandırıcılar, asitler, renklendiriciler vb. katkı maddeleri de kullanılmaktadır. Bu maddeler verileceği hayvana ve verimine direk etkisi olan maddelerdir. Yem katkı maddeleri sektörünün önümüzdeki yıllarda daha da gelişmesi beklenmektedir.

Türkiye'de üreticiler karma yemin fiyatının çok yüksek, ürün fiyatının ise çok düşük olduğunu savunmaktadırlar. Ancak, yapılan analizler ürün-yem paritesinin üretici lehine gelişim içinde olduğunu göstermektedir. Söz konusu bu analizde Türkiye ürün- yem paritesinin diğer ülkelere göre yüksek oranda olduğu birçok çalışmalarda ortaya konulmuştur. Aslında hayvancılıkta tek sorunun yem maliyeti olmadığı, başka etkenlerin araştırılması ve tüm etkenler birlikte değerlendirilmesi gerekmektedir.

Karma yem üretiminde 5 milyon tonluk açık söz konusudur. Yem hammaddelerinin %45'e yakın bir oranda ithalatla karşılanması maliyeti ve dolayısıyla fiyatları artırmaktadır (Anonim, 2015c).

Yem hammadde fiyatlarındaki artışa bağlı olarak yem fiyatları da yıllar itibariyle artış göstermektedir. Türkiye Yem Sanayicileri Birliği verilerine göre, 2010 yılında ton başına 490 TL olan süt yemlerinin fiyatı ise 2012 yılında 710 TL’ye, 2013 yılında 728 TL’ye, 2014 yılında 758 TL’ye, 2015 yılında ise 782 TL’ye ulaşmıştır. Aynı durum, besilerde; 2010 yılında ton başına 479 TL olan besi yemlerinin fiyatı, 2012 yılında 684 TL’ye, 2013 yılında 708 TL’ye, 2014 yılında da 744 TL’ye ulaşmıştır. Besi yemlerinin 2015 yılındaki ortama fiyatları ise 748 TL'ye yükselmektedir (Çizelge 4.15).

Çizelge 4.15. Karma yem fiyatları (TL/Ton)

Yem Cinsi 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Süt Yemi 534 427 490 635 710 728 758 760

Besi Yemi 523 417 479 616 684 708 744 740

76 Yem sanayinin bir ara sektör olması nedeniyle, girdilerini büyük oranda bitkisel üretimden alır ve ürettiğini hayvansal üretime vermektedir. Bu özelliği nedeniyle yem fiyatların temel belirleyicisi, hammadde fiyatları ve hayvansal ürün fiyatlarıdır.

Şekil 4.4. İnek sütü, sığır eti ve yem fiyat endeksleri değişimler

Türkiye sığır eti, süt ve yem fiyatlarının 2006-2018 değişimlerine bakıldığında, 2006 yılı kuraklık nedeniyle arzın azalması sonucu yem fiyatları artış göstermiştir. 2009-2010 yıllarında oluşan kriz etkisiyle sığır eti ve süt fiyatlarında ciddi artışlara neden olduğu görülmektedir (Şekil 4.4). Bu ilişki, yem fiyatlarındaki değişimi veri alan besicilerin, süt ve et üretimi arasında seçim yapmasının bir sonucu olmaktadır. Örneğin 2006 yılında yaşanan kuraklığın sonucu olarak yem fiyatlarında görülen artış, besicilerin hayvanlarını kesmelerine neden olmuş ve süt üretimin de azalan, et üretiminde ise artan arz, süt fiyatlarının et fiyatlarından daha hızlı artması sonucunu doğurmuştur. Yem fiyatlarındaki hızlı artışın sonucu olarak hayvan sayısının giderek azalması, sonraki yıllarda yaşanan et krizine ve et fiyatlarının yükselmesine neden olmaktadır. Aslında 2010 yılındaki et ithalatına izin verilmesine neden olan gelişmeler, önceki yıllarda yem fiyatlarındaki artışın kontrolüne yönelik tedbirlerin alınmamasından kaynaklanmaktadır. Yem fiyatları süt fiyatlarını doğrudan etkilediği, ancak et fiyatlarına yem fiyatlarıyla birlikte et ithalatının da etkisi görülmektedir.

-20,00 -10,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 İNEK SÜTÜ SIĞIR ETİ YEMLER

77

Şekil 4.5. İnek sütü, sığır eti ve yem fiyatlarındaki değişimler

Türkiye'de üreticiler tarafından yemin pahalı olduğu ileri sürülmüş, çeşitli çözüm yolları üretilmeye çalışılmış, kısa bir dönemde yem devlet tarafından sübvanse edilmiş, et ve süt için garanti fiyatlar tespit edilmiş, destekleme alımları oluşturulmuştur. Ancak, bu tedbirlerin üreticileri tatmin etmediği günümüzde de görülmektedir. Üreticilerin gelirinin düşüklüğü yanında tüketici fiyatlarındaki yüksekliklerin de sadece yem fiyatlarına bağlanması, diğer etmenlerin göz önüne alınmaması sorunun çözümü konusunda ciddi yetersizliklere neden olmaktadır. TÜİK verilerine göre bu durum açık şeklinde ortaya konulmuştur, yem fiyatları paralel bir seyir takip ederken kırmızı et ve süt fiyatlarındaki dalgalanmalar fiyat oluşumuna başka faktörlerin de etkili olduğunu göstermektedir (Şekil 4.5).

Hayvansal üretimin en temel sorunu girdi maliyetleridir. Ancak, girdi maliyetleri artarken çiğ süt fiyatlarının artmaması (çiğ süt fiyatları 2015–2016 yıllarında 1,15 TL/Litre olarak sabit tutulmuş) süt işletmelerinde ciddi sorunlara, faaliyetleri

0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70

YEM FİYATLARI

78 durdurmaya yol açmaktadır. 2017 yılı başlarında 1,30 TL/Litre olarak belirlenen referans çiğ süt fiyatı, son olarak Ulusal Süt Konseyi (USK) soğutulmuş çiğ süt tavsiye fiyatı; %3,6 yağlı ve %3,2 proteinli çiğ süt için 1 Ocak 2019 – 31 Mart 2019 tarihlerinde 1,70 TL/lt olarak belirlemektedir. Bu dönemde maliyetlerde, özellikle yem fiyatlarında ciddi artışlar olduğu söylenebilmektedir. Aslında süt ve yem fiyatlarının tek başına değerlendirmelerin yanında, süt/yem değer eşitliği fiyatlarının dikkate alınması ile daha doğru değerlendirme yapılabilinecektir. Türkiye Süt, Et, Gıda Sanayicileri ve Üreticileri Birliği Derneği (SETBİR) tarafından yayınlanan 2011–2019 dönemi verilerine göre süt/yem paritesi en düşük değeri 1,11 ile 2011 yılında gerçekleşirken, en yüksek değer 1,47 ile 2015 yılında elde edilmiştir (Çizelge 4.16).

Çizelge 4.16.Çiğ süt yem paritesi

Yıl Çiğ Süt Fiyatı

(TL/Ton) Süt Yemi Fiyatı (TL/Ton) Parite 2011 704 635 1,11 2012 825 710 1,17 2013 942 728 1,3 2014 1096 758 1,45 2015 1150 782 1,47 2016 1150 840 1,37 2017 1273 979 1,3 2018 1583 1266 1,26 2019 (üç aylık) 1700 1403 1,21

Kaynak: (Anonim, 2018a)

Yem paritesi, kırmızı et/yem en az 22 ve süt/yem ise 1,2'de tutulması sürdürülebilir hayvancılık açısından gerekli görülmektedir (Anonim, 2018a). 2019 yılı süt yem paritesi sürdürülebilir hayvancılık için yeter seviyede görülmektedir.

79