Kısmi denge modeli ve amacı

Çalışmada, Türkiye'de kırmızı et ve süt ürünlerinin fiyatlarındaki değişimlere bitkisel üretimin etkileri incelenmek istenmiştir. Türkiye kırmızı et, süt piyasasında fiyat oluşumunu etkileyen faktörlerin neler olduğu ve bunların ürün fiyatlarına etki derecelerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bunun için çalışmada kullanılan değişkenlere ait zaman serileri ve model oluşturulmuştur. Yöntem, bu değişkenlerin fiyat değişimlerine etkilerini inceleme anlamında modellerin oluşturulması, kırmızı et ve süt ürünleri fiyatlarına etkilerini inceleme yönünde belirlenmiştir.

Ekonomik bir modelde, modele alınmış birbirinden bağımsız değişkenlerin belirli andaki durumlarının analiz edilmesi ve model içindeki ve dışındaki değişkenlerden dolayı modelde herhangi bir değişmenin söz konusu olup olmadığının incelenmesine denge analizi denir (Ağılı, 1987).

34 Tarım politikalarına yönelik etki analizi çalışmaları incelendiğinde; ağırlıklı olarak iki tür model yaklaşımı söz konusudur. Bu modellerde (Kısmi denge ve genel denge modeli) piyasaların dengelenmesini gözeten bir işleyiş ele alınmaktadır. Modellerdeki amaç, piyasalarda herhangi bir değişim sonrası denge fiyat ve miktarların oluşturulmasıdır.

Genel tanımıyla ekonomi biliminde denge, seçilmiş ve aralarında mantıksal ilişki bulunan değişkenlerin, mevcut durumu değiştirme yönünden kendilerinden herhangi bir eğilim göstermedikleri durumdur. Denge durumunda model dışındaki dışsal (egzojen) faktörler ve parametreler sabit kalır, değişmez. Aksi durumda, içsel (endojen) değişkenler değişir ve yeni bir denge konumuna ulaşır. Dolayısıyla denge meydana gelmiş ise değişme olmaz ve statik bir durum ortaya çıkar (Karluk, 1998). Genel denge modelleri, ekonominin tümünü içerir ve küresel ölçekte ekonomiler arasındaki ticari ilişkileri belirler. Sektörler arası faktör hareketleri, uluslararası ticaretin etkileri, gelir ve harcama akımları ve sektörler arası ilişkiler genel denge modellerinde çıktı olarak elde edilebilmektedir. Uluslararası ticaretin fiyatlarda yarattığı değişim sonucu, ekonominin kaynaklarının alternatif kullanım alanları arasında nasıl değiştiğinin incelenmesi, bu modellerin belli başlı özelliğidir. Ayrıca, kısmi dengede dışsal kabul edilen nüfus, gelir ve teknolojik değişiklik gibi bazı değişkenler, genel denge modellerinde içsel olarak bulunabilmektedir (Çagatay, 1996).

Kısmi denge modelleri ise sadece ticarete konu bazı ürünleri modele dahil ederken, sistemi ekonominin diğer unsurlarına kapalı kabul etmektedir. Bu modeller, incelemeye konu ürünler bazında çeşitli detaylar sağlamaktadır. Tek ya da çok ürünlü olabilen bu modellerde, seçilen ürünler genelde işlenmemiş hammadde niteliğinde tarımsal ürünler olarak alınmakta ya da işlenmiş ürünler ve yan ürünler olarak gruplandırılarak modele dahil edilmektedir. Sonuçta, kısmi denge analizleri küçük bir mal grubundaki değişimleri incelediğinden genel varsayım, ekonominin geneline olabilecek etkilerin de küçük olduğu şeklindedir. Çok ülke ve çok ürünlü kısmi denge modellerinin tarım sektöründeki ilişkilerin ortaya konulmasında ülkeler arası ilişkilerin spesifikasyonu ve modelin zaman boyutu (dinamik/statik) özellikleri etkilidir. Bu modellerin bir başka özelliği, fiyatların dengeye gelmesiyle çözülmeleridir. Böylece herhangi bir politika değişimi ile oluşan fiyat değişimleri sonrası dünya piyasalarında ürün ve ülke bazında toplam arz ve talep eşitlenmektedir. Kısmi denge modellerinin genel bir özelliği de, ürünlerin genelde homojen kabul edilmesi ve ülkelerin aynı malı ithal ve ihraç etmelerinin mümkün olmamasıdır. Fiyat değişimleri ile oluşan refah

35 değişimi de yine bu modellerle incelenebilen konulardandır. Birçok model, temel parametreleri diğer çalışmalardan alarak kullanır ve bu yönüyle de sentetik (synthetic) modellerdir (Kıymaz, 2008).

Kısmi denge analizi, ekonomik olayların bir kısmının değişmediğini (ceteris paribus) kabul etmektedir. Böylece mevcut piyasa, sınırlı sayıda değişkenle incelenmektedir. Özetle, ekonomide değişkenler arasındaki ilişkiler ortaya konulurken yapılan varsayımlar, genel ve kısmi denge arasındaki temel farktır. Bir ekonomik analiz yaparken bir modelde çok az değişkeni esas alıp, olayı açıklayan diğer değişkenleri sabit veya olaya etki etmeyecek derecede önemsiz olarak tanımlarsak, bu kısmi denge analizidir. Genel denge analizinde olayları açıklamaya yönelik bütün değişkenler modele dahil edilir ve birbirleri arasındaki ilişkiler analiz edilir (Dinler, 2013).

Kısmi denge analizleri, daha çok bir mal veya girdi piyasasında fiyat ve miktarların nasıl belirlendiğini açıklamayı amaçlayan analizlerdir. Bu analizlerde fiyat, arz ve talebin karşılaştırılmasından oluşan bir orandır. Burada bir malın arzı ve talebi, yalnızca o malın fiyatının fonksiyonudur. Başka bir deyişle, diğer malların fiyatları veri kabul edilmiştir. Bunun yansıra, kısmi dengede bir malın piyasasında denge oluşurken, tüketicilerin gelirleri, üretim girdilerinin fiyatları, fayda ve üretim fonksiyonları da veri kabul edilmiştir. Bir malın piyasasında kısmi dengenin gerçekleşmiş sayılması için, fiyatın (P) ve miktarın (Q) belirlenmiş olması yeterli görülmektedir. Eğer denge gerçekleşmiş ise, denge fiyatından eşit miktarlarda mal veya girdi alım satımı sonucu, alıcı ve satıcıların buna ilişkin kararlarının ekonomik rasyonalizme tam uygunluğundan söz edilmektedir (Karaer, 2002).

Söz konusu olan mal piyasası ile alıcıların denge fiyatından, denge miktarı kadar mal satın aldıklarında en yüksek fayda veya tatmini sağladıkları, aynı şekilde satıcıların da aynı denge fiyatından o kadar malı satmakla en yüksek kârı sağladıkları kabul edilmektedir. Böylece, kısmi denge analizlerinde her piyasa için birbirinden bağımsız dengelerin yan yana konularak ilişkilendirildikleri kabul edilmiştir (Baum ve Tolbert, 1985).

Bir malın piyasasında karşılaşılan arz ve talep yalnızca o malın fiyatına değil, arz ve talebi etkileyen faktörlerin yanında, aynı zamanda diğer malların fiyatlarına da bağlıdır. Denge analizlerinde tamamlayıcı ve rakip malların fiyatlarını da dikkate almak zorunlu olmaktadır (Yiğitbaşı, 1996).

Piyasa dengesi talep edilen mal ve hizmet miktarı, arz edilen mal ve hizmet miktarına eşit ise dengededir. Piyasa denge fiyatı ise, alıcıların talep edilen mal

36 miktarının, satıcıların arz ettikleri miktara eşit olan fiyatıdır. Piyasa denge durumunda, arz ve talep arasında bir fark yoktur (Dinler, 2013).

Çalışmanın konusuna uygun olarak yapılan etki analizinde, bütün bu özellikleri nedeniyle kısmi denge modelinin kullanılması uygun bulunmuştur. Ürün bazında çalışmaya da olanak sağlayan kısmi denge analizi ile kırmızı et ve süt fiyatlarını etkileyen faktörler ortaya konulmak istenmektedir.

Bu çalışmada, bitkisel üretimde maliyet değişiminin kırmızı et ve süt piyasası üzerine etkilerinin analizi kısmi denge modeli ile açıklanmaya çalışılmıştır. Türkiye'de kırmızı et ve süt ile ürünlerine ilişkin arz, talep ve girdi fiyatları yanında sayısız değişkenlerin de var olduğu bir gerçektir. Tüm bu değişkenleri, ekonomik faktörleri ve politika uygulamalarını göz önüne aldığımızda bu çalışma kapsamında dahil edip, ölçmek mümkün olmadığı için kısmi denge modeli kullanılması amaçlanmıştır.