İşletme Sermayesi

İşletmelerin sabit sermaye unsurları verimli ve kârlı bir üretim sürecine imkân sağlamaktadır. Arazi sermayesinden faydalanmaya imkân sağlayan işletme sermayesi grubunda; hayvan sermayesi, makine-ekipman sermayesi (sabit işletme sermayesi) ile malzeme mühimmat ve para sermayesi (döner işletme sermayesi) yer almaktadır (Erkuş ve ark, 1996). Tarım işletmelerinin sabit sermayelerinin aktif duruma getirilebilmesi için işletme sermayesine ihtiyaç duyulmaktadır (İnan, 1998).

İncelenen tarım işletmelerinin sahip olduğu hayvan varlıkları Çizelge 6.11’de baş ve BBHB olarak hesaplanmıştır. Buna göre; işletmeler ortalamasına göre 44,59 BBHB elde edilmiştir. İşletme başına düşen hayvan varlığı ise 69,28 baş olarak tespit edilmiştir. İncelenen işletmelerde hayvan varlığı işletme gruplarına göre farklılık göstermektedir. Birinci grup işletmelerde 9,77 BBHB, ikinci grup işletmelerde 25,04 BBHB, üçüncü grup işletmelerde 43,69 BBHB ve dördüncü grup işletmelerde ise 104,67 BBHB olarak hesaplanmıştır.

İşletme gruplarına ortalamalarına göre birinci grup işletmelerde 25,80 baş, ikinci grup işletmelerde 41,57 baş, üçüncü grup işletmelerde 63,50 baş ve dördüncü grup işletmelerde 154,88 baş hayvan varlığına rastlanmıştır. İşletmelerde en fazla rastlanılan hayvan türleri;

98 inek, tosun, düve ve diğer hayvan türleri şeklinde sıralanmaktadır. Birinci grup işletmelerde 12,6 baş ve ikinci grup işletmelerde 6,04 baş küçükbaş hayvan tespit edilmekle birlikte, üçüncü ve dördüncü grup büyük ölçekli işletmelerde küçükbaş hayvan varlığına rastlanmamıştır.

Çizelge 6.11. İncelenen işletmelerde hayvan varlığı

Hayvan Türleri

İşletme grupları _İşletmeler

ortalaması

1-15 16-45 46-100 101+

Baş BBHB Baş BBHB Baş BBHB Baş BBHB Baş BBHB

Boğa 0,00 0,00 0,78 1,10 2,59 3,63 1,58 2,22 1,22 1,71 İnek 4,80 4,80 12,07 12,07 17,00 17,00 53,04 53,04 21,25 21,25 Düve 2,47 1,73 5,39 3,77 11,50 8,05 17,54 12,28 8,96 6,27 Tosun 1,07 0,53 5,48 2,74 14,77 7,39 41,38 20,69 14,82 7,41 Dişi dana 0,20 0,10 2,87 1,43 5,36 2,68 13,50 6,75 5,39 2,70 Erkek dana 2,40 1,20 5,37 2,68 8,55 4,27 14,63 7,31 7,68 3,84 Dişi buzağı 1,60 0,29 1,89 0,34 2,09 0,38 6,58 1,19 2,94 0,53 Erkek buzağı 0,67 0,12 1,67 0,30 1,64 0,29 6,63 1,19 2,64 0,47 Büyükbaş toplamı 13,20 8,77 35,52 24,44 63,50 43,69 154,88 104,67 64,92 44,19 Koç 0,20 0,02 0,18 0,02 0,10 0,01 Koyun 5,53 0,55 5,62 0,56 3,19 0,32 Kuzu 5,13 0,26 0,00 0,00 0,72 0,04 Keçi 1,73 0,17 0,24 0,02 0,35 0,03 Küçükbaş toplamı 12,60 1,00 6,04 0,60 0,00 0,00 0,00 0,00 4,36 0,40

Toplam hayvan varlığı 25,80 9,77 41,57 25,04 63,50 43,69 154,88 104,67 69,28 44,59

İncelenen tarım işletmelerinde hayvan sermayesinin tamamı irat (gelir) hayvanlarından oluşmaktadır, iş hayvanına rastlanmamıştır. Hayvan sermayesi işletmelerin ortalaması 593.842,06 TL olarak hesaplanmaktadır. Bu hayvan sermayesinin 577.668,22 TL'si büyükbaş hayvan sermayesi iken, küçükbaş hayvan sermayesi sadece 16.173,83 TL'dir. Bir diğer ifade ile toplam hayvan sermayesinin %97,28'ini büyükbaş, %2,72'sini küçükbaş hayvan sermayesi oluşturmaktadır. Küçükbaş hayvan sermayesi yalnızca 1. ve 2. grup işletmelerde var iken 46 baş ve üzeri hayvan varlığı olan büyük ölçekli işletmelerde küçükbaş hayvan varlığına rastlanmamıştır (Çizelge 6.11).

İncelenen tarım işletmelerinde hayvan sermayesi işletme gruplarına göre değişiklik göstermektedir. Birinci grup işletmelerde 90.660,00 TL, ikinci grup işletmelerde 204.450,00 TL, üçüncü grup işletmelerde 428.818,18 TL ve dördüncü grup işletmelerde 1.805.937,50 TL değerinde büyükbaş hayvan sermayesi bulunmaktadır.

99 Büyükbaş hayvan sermayesi en fazla olan hayvan türü tosun olup, 246.836,45 TL (%42,73) sermaye değerine vardır. Tosunu 193.397,20 TL (%33,48) sermaye varlığı ile inek takip etmektedir. Küçükbaş hayvan sermayesi en fazla olan hayvan türü ise 14.757,94 TL (%91,24) ile koyun türüne aittir.

100

Çizelge 6.12. İncelenen işletmelerde hayvan sermayesi

Hayvan Türleri İşletme grupları İşletmeler ortalaması 1-15 16-45 46-100 101+ TL % TL % TL % TL % TL % Boğa 3.266,67 4,21 826,09 0,48 25.818,18 6,02 31.416,67 1,74 13.168,22 2,28 İnek 39.033,33 50,34 92.869,57 54,28 152.454,55 35,55 520.083,33 28,8 193.397,20 33,48 Düve 11.566,67 14,92 30.663,04 17,92 71.477,27 16,67 115.208,33 6,38 55.341,12 9,58 Tosun 6.833,33 8,81 23.173,91 13,54 103.250,00 24,08 957.145,83 53,00 246.836,45 42,73 Dişi dana 700,00 0,90 1.902,17 1,11 21.000,00 4,90 55.083,33 3,05 17.588,79 3,04 Erkek dana 10.766,67 13,89 13.402,17 7,83 45.750,00 10,67 87.000,00 4,82 36.191,59 6,27 Dişi buzağı 3.966,67 5,12 4.380,43 2,56 5.090,91 1,19 20.479,17 1,13 8.079,44 1,40 Erkek buzağı 1.400,00 1,81 3.891,30 2,27 3.977,27 0,93 19.520,83 1,08 7.065,42 1,22 Büyükbaş hayvan toplamı 77.533,33 100,00 171.108,70 100,00 428.818,18 100,00 1.805.937,50 100,00 577.668,22 100,00

Koç 2.400,00 18,28 265,22 0,80 450,47 2,79

Koyun 4.426,67 33,72 32.884,78 98,63 14.757,94 91,24

Kuzu 4.566,67 34,79 0,00 0,00 640,19 3,96

Keçi 1.733,33 13,20 191,30 0,57 325,23 2,01

Küçükbaş hayvan toplamı 13.126,67 100,00 33.341,30 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 16.173,83 100,00

101 İşletme sermayesini oluşturan diğer unsurlardan bir tanesi alet makine sermayesidir. Alet makine yatırımların türünü ve büyüklüğünü belirleyen en önemli faktör işletmelerde yer verilen üretim faaliyetleridir. Hayvansal üretim yapan tarım işletmelerinde yem bitkileri veya yem katkısı için yetiştirilen ürün çeşitliliğine göre alet makine sermayesi şekillenmektedir. İşletme arazisi fazla olan işletmelerde traktör sayısının artması ve hayvan sayısının artmasıyla süt sağım ünitesinin paralellik göstermesi, yapılan saha çalışmalarında da görülen bir durumdur. İşletmelerde teknoloji kullanım düzeyleri işletme büyüklükleri ile paralellik arz etmektedir.

Çizelge 6.13’de işletmelerin büyüklük artışıyla doğru orantılı olarak alet makine sermayesinde de bir artış olduğu görülmektedir. İşletme büyüklüklerine göre alet makine sermayesi birinci grup işletmelerde 51.400,00 TL, ikinci grup işletmelerde 84.359,38 TL, üçüncü grup işletmelerde 172.272,73 TL, dördüncü grup işletmelerde 213.272,73 TL olduğu görülmektedir. İşletmeler ortalaması olarak alet makine sermayesi ise 126.808,70 TL olarak hesaplanmıştır.

İncelenen işletmelerde alet makine sermayesinin %64,24'ünü traktör, %10,64'ünü römork, %4,4'ünü süt sağım ünitesi ve %3,53'ünü yem karma makinesi oluşturmaktadır. Sonrasında pulluk, mibzer ve daha düşük oranlarda diğer alet makineler izlemektedir. İşletme büyüklükleri arttıkça süt sağım makinesi azalmakta, süt sağım ünitesi artmaktadır. Diğer bir ifade ile süt sağım ünitesi süt sağım makinesi yerine ikame edilmiştir.

102

Çizelge 6.13. İncelenen işletmelerde alet makine sermayesi

Alet-Makineler İşletme grupları İşletmeler ortalaması 1-15 16-45 46-100 101+ TL % TL % TL % TL % TL % Traktör 30.266,67 58,88 51.521,74 61,07 107.863,64 62,61 147.291,67 68,95 81.607,48 64,24 Römork 4.333,33 8,43 10.195,65 12,09 17.536,36 10,18 21.625,00 10,12 13.446,73 10,64 Pulluk 1.933,33 3,76 2.986,96 3,54 4.363,64 2,53 4.000,00 1,87 3.349,53 2,65 Mibzer 0,00 0,00 3.826,09 4,54 4.454,55 2,59 4.083,33 1,91 3.476,64 2,75 Tırmık 100,00 0,19 613,72 0,73 1.818,18 1,06 1.666,67 0,78 1.025,53 0,81 Merdane 0,00 0,00 684,78 0,81 977,27 0,57 1.612,50 0,75 857,01 0,68 Kazayağı 866,67 1,69 1.619,57 1,92 2.477,27 1,44 2.270,83 1,06 1.836,45 1,45 Süt Sağım Ünitesi 0,00 0,00 4.347,83 5,15 8.636,36 5,01 8.541,67 4,00 5.560,75 4,40 Süt sağım Makinesi 2.366,67 4,60 1.693,48 2,01 2.918,18 1,69 2.675,00 1,25 2.259,81 1,79 Süt Soğutma Tankı 733,33 1,43 2.673,91 3,17 4.318,18 2,51 3.958,33 1,85 3.028,04 2,40 Pülverizatör 0,00 0,00 380,43 0,45 545,45 0,32 900,00 0,42 477,57 0,38 Balya Makinesi 3.333,33 6,49 0,00 0,00 2.954,55 1,72 2.708,33 1,27 1.682,24 1,33

Yem Karma Makinesi 7.333,33 14,27 1.891,30 2,24 6.363,64 3,69 5.833,33 2,73 4.457,94 3,53

Saman Makinesi 0,00 0,00 0,00 1.704,55 0,99 1.562,50 0,73 700,93 0,55

Motopomp 0,00 0,00 1.565,22 1,86 2.045,45 1,19 1.875,00 0,88 1.514,02 1,20

Diğer 133,33 0,26 358,70 0,43 3.295,45 1,91 3.020,83 1,41 1.528,04 1,21

103 İşletme sermayesini oluşturan bir diğer sermaye, döner işletme sermayesidir. Döner işletme sermayesi malzeme ve mühimmat sermayesi ve para sermayesinden oluşmaktadır. Döner işletme sermayesi işletmeler ortalaması 171.714,65 TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 6.15). İşletme gruplarına göre farklılık göstermekte olan döner işletme sermayesi; birinci grup işletmelerde 75.997,58 TL, ikinci grup işletmelerde 92.587,61 TL, üçüncü grup işletmelerde 150.388,53 TL ve dördüncü grup işletmelerde 402.746,95 TL döner sermaye tespit edilmiştir.

İşletme ortalaması olarak döner sermayenin %44,13'ü malzeme ve mühimmat sermayesi iken, %55,87'sini para sermayesi oluşturmaktadır. İşletme gruplarına bakıldığında 1-15 baş hayvan varlığı olan işletmeler hariç benzer oranlar görülmektedir. Birinci grup işletmelerde malzeme ve mühimmat sermayesi (%51,11) para sermayesinden (%48,89) fazla olduğu görülmektedir. İşletme büyüklüğü küçük olan işletmelerde para sermayesinin daha düşük olması, bu işletmelerin daha çok aile işletmeleri olması ve pazarlama oranlarının düşüklük olmasından kaynaklanmaktadır.

Malzeme ve mühimmat sermayesi işletmeler ortalamasına bakıldığında en yüksek payı %23,47 ile saman, sonrasında sırasıyla; %16,24 yonca, %14,12 besi yemi, %13,52 arpa kırması, %11,40 süt yemi önemli paya sahip oldukları görülmektedir (Çizelge 6.14). İncelenen işletmelerin hayvansal faaliyetlerinin ağırlığından dolayı malzeme mühimmat sermayesinde hayvan yemleri ön plana çıkmaktadır. Bitkisel üretimin azlığı, malzeme ve mühimmat sermayesinde tohumların payının %1'lerin altında olmasının en önemli nedenlerindedir.

İncelenen tarım işletmeleri için aktif sermaye bileşeni olan tüm sermaye unsurları Çizelge 6.15’de bir araya getirilerek incelenmiştir. İşletmeler ortalaması 2.014.451,15 TL hesaplanan aktif sermayenin %55,70'i (1.122.085,74 TL) arazi sermayesi, %44,30'u (892.365,41 TL) işletme sermayesi oluşturmaktadır. İşletme sermaye içerisinde; sabit işletme sermayesi %80,76 paya sahip iken, döner işletme sermayesinin payı %19,24 olarak hesaplanmıştır.

İşletme genişlikleri arttıkça aktif sermaye değerlerinde aynı paralellikte artış göstermektedir. Birinci grup işletmelerde aktif sermaye 781.694,72 TL, ikinci grup işletmelerde 1.128.561,54 TL, üçüncü grup işletmelerde 1.821.108,16 TL ve dördüncü grup işletmelerde 4.660.110,09 TL olarak hesaplanmıştır.

104

Çizelge 6.14. İncelenen işletmelerde malzeme ve mühimmat sermayesi

Malzeme ve Mühimmatlar İşletme grupları İşletmeler ortalaması 1-15 16-45 46-100 101+ TL % TL % TL % TL % TL % Buğday tohumu 113,33 0,29 0,00 0,00 704,55 1,11 416,67 0,23 254,21 0,34 Arpa tohumu 160,00 0,41 65,22 0,17 454,55 0,71 250,00 0,14 200,00 0,26 Diğer tohumlar 12,80 0,03 453,91 1,17 0,00 0,00 87,50 0,05 216,56 0,29 Arpa kırması 4.540,67 11,69 5.501,74 14,16 10.542,05 16,56 22.622,92 12,51 10.243,60 13,52 Buğday kırması 160,00 0,41 469,57 1,21 763,64 1,20 975,00 0,54 600,00 0,79 Silajlık mısır 0,00 0,00 422,83 1,09 5.806,82 9,12 14.895,83 8,24 4.716,82 6,22 Saman 5.716,67 14,72 10.305,43 26,53 17.154,55 26,94 40.239,58 22,26 17.784,58 23,47 Kuru ot 0,00 0,00 1.200,00 3,09 386,36 0,61 3.312,50 1,83 1.338,32 1,77 Pancar posası 1.732,67 4,46 5.776,30 14,87 8.254,09 12,96 10.172,08 5,63 6.704,86 8,85 Besi yemi 7.916,67 20,38 4.659,54 11,99 6.290,45 9,88 28.057,92 15,52 10.699,71 14,12 Süt yemi 7.704,00 19,83 6.261,28 16,12 4.168,86 6,55 17.862,50 9,88 8.635,46 11,40 Yonca 3.180,00 8,19 2.545,98 6,55 8.193,18 12,87 40.500,00 22,40 12.309,02 16,24 Kepek 0,00 0,00 739,13 1,90 0,00 0,00 1.000,00 0,55 542,06 0,72 Kimyevi gübre 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Çiftlik gübresi 6.666,67 17,16 260,87 0,67 654,55 1,03 0,00 0,00 1.181,31 1,56 Odun 480,00 1,24 65,22 0,17 0,00 0,00 125,00 0,07 123,36 0,16 Kömür 0,00 0,00 93,48 0,24 0,00 0,00 250,00 0,14 96,26 0,13 Tezek 460,00 1,18 26,09 0,07 295,45 0,46 0,00 0,00 136,45 0,18 Toplam 38.843,47 100,00 38.846,58 100,00 63.669,09 100,00 180.767,50 100,00 75.782,57 100,00

105

Çizelge 6.15. İncelenen işletmelerde aktif sermaye dağılımı

Sermaye grupları İşletme Grupları İşletmeler ortalaması 1-15 16-45 46-100 100+ TL % TL % TL % TL % TL % Toprak Sermayesi 348.923,81 61,91 440.657,61 58,98 680.207,82 63,59 1.591.240,64 71,11 735.125,74 65,51 Arazi

Sermayesi Arazi Islah Sermayesi 8.600,00 1,53 13.630,43 1,82 7.136,36 0,67 19.937,50 0,89 13.004,67 1,16 Bina Sermayesi 182.725,00 32,42 230.717,39 30,88 283.636,36 26,52 443583,3333 19,82 282.615,65 25,19 Bitki Sermayesi 23.388,33 4,15 62.159,12 8,32 98.648,18 9,22 183.039,17 8,18 91.339,67 8,14

Toplam Arazi Sermayesi 563.637,14 100,00 747.164,56 100,00 1.069.628,73 100,00 2.237.800,64 100,00 1.122.085,74 100,00

72,10 66,21 58,74 48,02 55,70 Hayvan Sermayesi 90.660,00 63,82 204.450,00 70,79 428.818,18 71,34 1.805.937,50 89,42 593.842,06 82,40 Sabit İşletme Sermayesi Alet-Makine Sermayesi 51.400,00 36,18 84.359,38 29,21 172.272,73 28,66 213.625,00 10,58 126.808,70 17,60 Toplam 142.060,00 100,00 288.809,38 100,00 601.090,91 100,00 2.019.562,50 100,00 720.650,76 100,00 18,17 25,59 33,01 43,34 35,77 Döner İşletme Sermayesi

Malzeme ve Mühimmat Sermayesi 38.843,47 51,11 38.846,58 41,96 63.669,09 42,34 180.767,50 44,88 75.782,57 44,13 Para Sermayesi 37.154,11 48,89 53.741,03 58,04 86.719,44 57,66 221.979,45 55,12 95.932,09 55,87

Toplam 75.997,58 100,00 92.587,61 100,00 150.388,53 100,00 402.746,95 100,00 171.714,65 100,00

9,72 8,20 8,26 8,64 8,52

Toplam İşletme Sermayesi 218.057,58 27,90 381.396,98 33,79 751.479,44 41,26 2.422.309,45 51,98 892.365,41 44,30 Toplam Aktif Sermaye 781.694,72 100,00 1.128.561,54 100,00 1.821.108,16 100,00 4.660.110,09 100,00 2.014.451,15 100,00

106 Güneş, Tarımsal işletmelerin tarımsal kredi taleplerinin analiz edilmesine yönelik yaptığı çalışmasında aktif sermaye toplamının %73,00’ünü çiftlik sermayesi toplamı, %27,00’sini işletme sermayesi toplamı oluşturmaktadır. Aktif sermaye toplamı içerisinde en yüksek pay %55,80’le toprak sermayesine aittir. Toprak sermayesini %12,30’la bina sermayesi, %12,10’la hayvan sermayesi ve %10,80 ile makine-ekipman sermayesi takip etmektedir (Güneş, 2004).