Üretim faktörlerinin en önemli unsurlarından biri olan sermaye, üretilmiş üretim vasıtaları olarak tanımlanmaktadır. Tarım işletmelerinde farklı kriterlere göre sınıflandırılan sermaye, bu çalışma kapsamında fonksiyonlarına göre sınıflandırılmıştır (İnan, 1998). Ancak işletmelere ait pasif sermaye aynı zamanda likiditesine göre de sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmanın kullanımında temel amaç; işletme borçlarının tutarlılığını ve işletmelerin sürdürülebilirliği gibi finansal analizlerin yapılmasını sağlamaktır.
Tarımsal işletmelerde ürün maliyetleri her bir üretim faaliyeti için yapılmış olan masrafların gerçek değerleri esas alınarak hesaplanmıştır. Üretim faaliyetleri için kullanılan girdiler işlemin gerçekleştirildiği andaki piyasa fiyatları göz önünde bulundurularak değerlendirilmiş ve değişken masraflar için döner sermaye faizi hesaplanmıştır.
Ürün maliyeti; üretim faaliyetleri için yapılan değişken masraflar ve sabit masraflar toplamı ile elde edilen ürün miktarı oranlanması ile hesaplanmıştır
1. AKTİF SERMAYE A. Arazi Sermayesi
1. Toprak Sermayesi 2. Arazi Islahı Sermayesi 3. Bina Sermayesi
26 4. Bitki Sermayesi ve Tarla Demirbaşı
5. Av ve Balık Sermayesi B. İşletme Sermayesi
1. Sabit İşletme Sermayesi
a. Damızlık Hayvan Varlığı b. Makine ve Alet Varlığı 2. Döner İşletme Sermayesi
c. Malzeme Sermayesi d. Para Sermayesi 2. PASİF SERMAYE
A. Yabancı Sermaye (Borçlar)
1. Arazi Karşılığı İpotekli Borçlar 2. Banka ve Kooperatif Borçları 3. Adi Borçlar
4. Cari Borçlar 5. İndi Borçlar B. Öz Sermaye
Tarımsal işletme için bir araya getirilmiş bütün servet unsurları aktif sermaye olarak adlandırılır (Açıl ve Demirci, 1984). Aktif sermaye arazi sermayesi (çiftlik sermayesi) ve işletme sermayesinden oluşmaktadır. Arazi sermayesi; toprak sermayesi, arazi ıslah sermayesi, bina ve inşaat sermayesi, bitki sermayesi ve tarla demirbaşından oluşmaktadır. İşletme sermayesi de sabit işletme sermayesinden (makine-ekipman sermayesi ve hayvan sermayesi) ve döner işletme sermayesinde (malzeme ve mühimmat sermayesi ile para sermayesi) oluşmaktadır.
Arazi sermayesi adından da anlaşılacağı üzere toprak sermayesi ve toprağa bağlı sermaye gruplarından oluşmuştur (Aksöz, 1972). Toprak sermayesi topraktan ayrılamayarak devamlı olarak bağlı kalan, arazi ıslahı makine-ekipmanları ile toprak üzerinde bulunan su kaynaklarından meydana gelmektedir ve üretim sürecinde yer alma özelliğine sahiptirler. Bu sermaye tespit edilirken uygulama bölgesindeki alım-satım
27 değerleri esas alınmıştır. Arazi değeri hesaplamaları yapılırken kiracılıkla ve ortakçılıkla işlenen arazi değeri hem aktif sermaye içerisinde hem de pasif sermaye içerisinde gösterilmiştir.
Arazi ıslah sermayesi ve bina sermayesi hesaplamalarında yeni inşa edilenlerde maliyet değeri üzerinden hesaplama yapılırken, eski yapılar içinde inşa maliyetlerinden amortisman değerleri çıkartılarak hesaplamalar yapılmıştır (Erkuş, 1979) .
İncelenen tarım işletmelerinde meyve ağaçları (çok nadir mevcut olup, göz ardı edilmiştir) ve bağ arazileri bulunmadığı için bitki sermayesini tarla demirbaşları oluşturmaktadır. Tarla demirbaşları kıymet takdiri maliyetine göre hesaplanmıştır.
Hayvan sermayesi kıymet takdirinde yaş ve verimlilik durumlarına göre yörede gerçekleştirilen alım-satım fiyatları ve işletme sahibinin beyanı üzerinden değerlendirilmiştir (Erkuş, 1979).
İşletme sermayesini oluşturan diğer unsurlardan bir tanesi alet makine sermayesidir. Alet makine sermayesi, yeni makine-ekipmanların satın alma bedeli, eski makine-ekipmanların ise yararlı kullanımı durumlarına göre alım satım değeri üzerinden hesaplanmıştır. Bu çalışmada incelenen tarım işletmelerinin malzeme-mühimmat sermayesi ile para mevcudu, alacakları ve borçları belirlenirken işletme sahiplerinin beyanları esas alınmıştır. Çalışmada av ve balık sermayesine rastlanmadığı için ekonomik analizlerde ilgili kalemler hesaplanmamıştır (Erkuş, 1979).
İşletmelerde bulunan değişik tür ve yapıdaki hayvanları ve aynı baza oturtmak ve oransal olarak incelemek üzere, mevcut hayvanlar gerekli katsayılar (Çizelge 3.3) kullanılarak, Büyükbaş Hayvan Birimine (BBHB) çevrilerek hesaplamalar yapılmıştır (Erkuş ve ark, 1995).
Çizelge 3.3. Büyükbaş hayvan birimine çevirmede kullanılan katsayılar
Hayvan Cinsi Katsayı
Boğa 1,40 İnek 1,00 Düve 0,70 Dana 0,50 Buzağı 0,16 Koç 0,12 Koyun-Keçi 0,10 Kuzu-Oğlak 0,05
İkinci grup sermaye olan pasif sermaye, işletmede kullanılan öz sermaye ve yabancı sermaye birlikte değerlendirilerek hesaplanmaktadır. Öz sermaye; aktif
28 sermayeden işletme borçlarının çıkarılması sonucunda hesaplanmıştır. Ancak işletme faaliyetlerinin yürütülmesinde öz sermaye tek başlarına yeterli olmama durumunda, bir diğer ifadeyle sermaye yetersizliğinin oluşması durumunda, işletmeciler yabancı kaynakları (borçlar) işletmelerin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla kullanırlar (Erkuş ve ark, 1996).
Borç ve kiraya tutulan arazi ile üretim yapan işletmelerde faiz karşılığı ve kira değerleri yabancı sermaye olarak ele alınmıştır. İncelenen işletmelerin aktif sermayesinde kiraya tutulan araziler işletmenin mülk arazisi gibi toprak sermayesi olarak ele alındığından, karşılığında pasif sermayeye kiraya tutulan arazi değerleri indi borçlar olarak alınmıştır.
İşletmelerinin faaliyetleri sonucunda elde ettikleri hayvansal ve bitkisel ürünlerin değeri ile bir yıl içerisinde meydana gelen Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışları (PDKA), Gayrisafi Üretim Değeri (GSÜD) hesaplanmıştır.
PDKA= (Sene Sonu Sürü Kıymeti + Satılan Hayvanların Değeri + Kesilen Hayvanların Değeri) – (Sene Başı Sürü Kıymeti + Satın Alınan Hayvan Değeri)
İncelenen işletmelerde hayvansal üretim değeri süt, gübre ve PDKA şeklinde üç grupta incelenmiştir. Bitkisel üretim değeri, işletmede yetiştirilen ürünlerin miktarı ile çiftlik avlusu birim fiyatlarının çarpılması sonucu elde edilen değer ile sap veya saman gibi yan ürünlerin değeri dikkate alınarak hesaplanmıştır. Ayrıca işletmelerde meyvecilik yapılmakta olup elde edilen ürün miktarı çiftlik avlusu birim fiyatı ile çarpılarak hesaplanmıştır.
Gayrisafi Hasıla (GSH) hesaplamalarında; işletmelerde elde edilen GSÜD’ne işletme dışından elde edilen tarımsal gelir ve ikamet edilen konutların kira karşılıklarının eklenmesi ile hesaplanmıştır. Konut kira karşılığının belirlenmesinde, cari kira değeri ile bina değeri arasındaki ilişki incelenmiş ve hesaplanmıştır.
İşletme dışı tarımsal gelirin hesaplanmasında işletmeci beyanları dikkate alınmış, alet makine çeki gücü ve aile işgücünün, kendi işletmeleri hariç diğer tarımsal işletmelerde çalışmaları karşılığında elde ettikleri gelir işletme dışı tarım geliri olarak değerlendirilmiştir.
İşletmelerde tarımsal faaliyetleri gerçekleştirmek amacıyla yapılan işletme masrafları sabit ve değişken masraflar olarak Çizelge 3.4'de bitkisel ve hayvansal üretim kalemleri için belirtilmiş ve maliyet hesaplamaları yapılmıştır.
29
Çizelge 3.4. Bitkisel ve hayvansal üretim sabit ve değişen masrafları Bitkisel Üretim
Değişen Masraflar Sabit Masraflar
-Tohum Masrafları -Gübre Masrafları
-Tarımsal Mücadele Masrafları
-Benzin, Yağ, Tamir ve Bakım Gibi Değişen Makine-Ekipman Masrafları
-Götürü Yaptırılan İşlerin Masrafları -Geçici İşçilik Masrafları
-Su ve Elektrik Ücreti -Ürün Sigortası
-Pazarlama ve Nakil Masrafları
-Yönetim Gideri -Daimi İşçilik Gideri
(Aile İşgücü ve Yabancı İşgücü) -Amortisman Gideri
(Bina ve Makine-Ekipman) -Bina Tamir Bakım Masrafları
Hayvansal Üretim
Değişen Masraflar Sabit Masraflar
-Kesif Yem Masrafı
-Kaba Yemler (Satın Alınan) -Geçici İşçi Ücretleri -Veteriner Masrafı -İlaç Masrafları -Temizlik ve Malzeme
(Yular, Zincir, Tuz vs.) Masrafları -Suni Tohumlama ve Aşım Masrafları -Pazarlama Masrafları
-Hayvan Sigortası -Diğer Cari Masraflar
-Yönetim Gideri -Daimi İşçilik Gideri
(Aile İşgücü ve Yabancı İşgücü) -Amortisman Gideri
(Bina, İnek ve Makine-Ekipman) -Bina Tamir Bakım Masrafları
Kaynak: (Erkuş ve ark, 1995)
Bitkisel üretim değişen masraflardan tohum ve fide, işletmeden kullanılan ve dışarıdan satın alınan tohum miktarının çiftlik avlusu fiyatlarıyla değerlendirilmesi sonucu hesaplanmıştır. Gübre, ilaç akaryakıt gibi diğer değişen masraf kalemleri işletmeye mal oluş fiyatlarıyla ile çarpılarak bulunmuştur. Tamir ve bakım masrafları için fiilen yapılan harcamalar, çiftçi beyanları esas alınarak hesaplanmıştır. İşgücü masrafları için ödenen ayni ve nakdi ücretlerin tamamı dikkate alınmış, üretim faaliyetine göre, kullanılan işgücü saatleri toplamı, ücret karşılıkları ile çarpılarak işgücü masrafları belirlenmiştir. İşletmede bulunmayan veya yetersiz olan kiralanarak
30 sağlanan traktör, biçerdöver vb. makine hizmetleri için ödenen ücret esas alınmıştır. Su ücreti, sulama birliklerine ödenen ücret veya yeraltından su çıkarma için yapılan yağ ve mazot ücretleri, derin kuyuların elektrik masrafları olarak belirlenmiştir (Erkuş ve ark, 1995).
Hayvansal üretim değişen masraflardan; Canlı hayvan alımı dışından temin edilmiş ise, hayvanların satın alma bedelleri ile işletmeye taşıma masrafları esas alınarak hesaplanmıştır. Eğer süt hayvanı yetiştirici tarafından kendi işletmesindeki damızlık sürüsünden sağlanmışsa emsal değeri dikkate alınmıştır. Yem masrafları ise işletme dışından satın alınan kaba ve kesif yem miktarı işletmeye mal oluş fiyatlarıyla belirlenmiştir. İşletmede üretilen yemlerin fiyatlandırılmasında ise, pazarlama masrafları düşülerek pazar fiyatı dikkate alınmıştır. İlaç masrafı, hayvansal üretim faaliyetleri için satın alınan ve üretim döneminde kullanılan ilaçlar için yapılan harcamaların toplamı olarak alınmıştır. Veteriner masrafı, veterinere ödenen ücret ile veterinerin işletmeye getirilmesindeki ulaşım masrafları toplamı dikkate alınarak hesaplanmıştır (Erkuş ve ark, 1995).
Sabit işletme masraflarından amortisman; bina, alet makine, arazi ıslahı ve damızlık inekler için hesaplanmıştır. Amortisman hesaplamalarında; beton bina sermayesi için %2, taş ve yarı kagir binalarda %3, ahşap veya kerpiç binalarda %4, makine-ekipmanlar için %10, arazi ıslahı sermayesi unsurlarında ise %5 olarak dikkate alınmıştır (Erkuş ve ark, 1995). Ayrıca hayvanlar için amortisman hesabında, değer artışı olan ergin yaşın altındaki hayvanlar için amortisman ayrılmamıştır. Hayvanlar için amortismana tabi değer; hayvanların damızlık değerinden kasaplık değeri farkı alınarak, yerli ırk sığırlar için ekonomik ömür 5 yıl, kültür ve melez sığırlar için 7 yıl dikkate alınarak hesaplanmıştır.
Sabit sermaye unsurlarından faiz masrafı fırsat maliyetini belirlemek amacıyla hesaplanmaktadır. Faiz hesabı sermaye amortismanı üzerinden hesaplamıştır. Yani amortismana tabi olan değerin yarısı reel faiz ile çarpılarak hesaplanmıştır. Uygulama döneminde Ziraat Bankası tarafından belirlenen reel faiz %10 alınarak hesaplanmıştır.
Genel yönetim giderleri, değişen masraflar toplamının %3’ü alınarak hesaplanmıştır (Kıral ve ark, 1999).
Toplam değişen masraflar, gayrisafi üretim değerinden çıkarılarak brüt kâr, toplam işletme masrafları gayrisafi hâsıladan çıkarılarak saf hâsıla belirlenmiştir (Açıl ve Demirci, 1984). Net kâr ise bir işletmede gerçekleştirilen üretimin organizasyon ve üretim riski sorumluluğunu alan girişimcinin kârı olarak ifade edilir (Oğuz ve
31 Bayramoğlu, 2015). Diğer bir ifade ile net kâr işletmecinin başarı düzeyini açıklamaktadır.
Tarımsal gelir öz sermaye rantını, girişimcinin kârını ve işletmeci ile aile işgücü ücret karşılığını içinde barındırmaktadır (Oğuz ve Bayramoğlu, 2015). Tarımsal gelirin hesaplanabilmesi için saf hâsıladan borç faizlerinin yanı sıra ortakçılık ve kira giderlerinin de çıkartılarak kalana girişimci ailenin ücret karşılıklarının eklenmesi gerekir (Erkuş ve ark, 1995). Tarımsal gelir, işletmeci ve ailesinin saf sermayesinde bir azalma olmadan, yıllık ihtiyaçları için harcayabileceği GSH'nın bir bölümü olarak da tanımlanabilir.
Tarım işletmelerinde standart oranlarla karşılaştırma yapılabilmesi için mali varlıkların etkin kullanımı ve işletmelerin likidite oran analizleri yapılmıştır. Likidite oranları; işletmelerin kolay nakit akışını sağlayabilmeleri için dönen varlıkların veya hazır değerlerin kısa vadeli borçlara oranlanması ile hesaplanmıştır. Likidite oranları; cari oran ve nakit orandır (Çabuk ve Lazol, 2009).
Diğer bir finansal analiz ise varlıkların kullanım oranı, işletmelerin üretim için kullandıkları kaynakların etkinliğini ölçmektedir. Bunlar; işletmenin aktif sermayesinin GSÜD'nin kaç katı olduğunu ve sermayenin amorti edilebilme sürecini gösteren aktif sermaye devir hızıdır. Bu hız aktif sermayenin GSÜD oranlaması ile elde edilmektedir. Öz sermayenin verimliliğini ölçen öz sermaye devir hızı ise öz sermayenin pasif sermayeye oranlanması ile hesaplanmıştır.
Bir diğer finansal analiz ise mali yapı oranlarıdır. Mali yapı oranları orta ve uzun vadeli borçları ödeyebilme gücünü ifade etmektedir. Bunlar; mali kazanç oranı, kısa vadeli borçların pasif sermayeye oranı, orta ve uzun vadeli borçların pasif sermayeye oranı ve yabancı sermayenin öz sermayeye oranıdır.
Mali kazanç oranı; yabancı sermayenin pasif sermayeye oranlanması ile elde edilmektedir. İşletmelerin ödeyebilme gücünü veren kısa vadeli borçların pasif sermayeye oranı, kısa vadeli borçların pasif sermaye içerisindeki payının göstergesidir. Orta ve uzun vadeli borçların pasifler içerisindeki oranı; bu dönem borçların toplam pasiflere oranlanması ile hesaplanmıştır. Yabancı sermayenin öz sermayeye oranı ile ise yabancı sermayenin kullanım durumunu ortaya koymaktadır.
Son olarak karlılık oranları ise net kar marjı, mali rantabilite ve ekonomik rantabilitedir.
Net kar marjı, işletmelerin elde ettikleri net karın GSÜD'ne oranlanması ile hesaplanmıştır.
32 Rantabilite işletmenin karını nispi olarak açıklayan bir kavram olup ekonomik ve mali rantabilite olarak hesaplamalar yapılmıştır. Hesaplamalar için aşağıdaki formüller kullanılmıştır (Oğuz ve Bayramoğlu, 2015).
Saf Hasıla
Ekonomik Rantabilite = --- x 100 Aktif Sermaye
Saf Hasıla – (Borç Faizleri + Arazi Kirası)
Mali Rantabilite = --- x 100 Öz Sermaye
3.2.5.1. Üretim maliyetleri
3.2.5.1.1. Süt üretim maliyeti
Süt üretim maliyeti bir takvim yılı içerisinde oluşturan masraf unsurları toplamının aynı dönem içerisinde elde edilen süt miktarına oranlamasıyla elde edilmektedir. Süt üretim masrafları değişen ve sabit masraflar ayrıntısında incelenmiştir. Değişen masraflar; kesif yem, kaba yem, veteriner-ilaç, suni tohumlama, işçilik, yem katkı maddesi pazarlama ve diğer masraflardan oluşmaktadır. Sabit masraflar ise; genel idare gideri, aile işgücü ücret karşılığı, bina sermayesi amortismanı, bina sermayesi faizi, daimi işçilik, inek sermayesinin amortismanı, inek sermayesinin faizi, alet-makine sermayesinin amortismanı ve alet-makine sermayesinin faiz giderlerinden oluşmaktadır. Genel idare giderleri değişen masrafların %3'alınarak hesaplanmıştır.
Tarımsal işletmelerde bir üretim faaliyetinde birden fazla ürün elde edilmesi durumunda elde edilen ürünlerin gayrisafi üretim değerlerindeki payları birim maliyet hesaplamalarında aynı oranda pay yapılarak hesaplanmaktadır. Oransal maliyet hesaplama yöntemi olarak adlandırılan bu yönteme göre elde edilen ürünlerin gayrisafi üretim değeri içerisindeki payı kadar masraflardan da aynı oranla pay almalıdır ilkesine dayanmaktadır (Oğuz ve Bayramoğlu, 2015).
İncelenen işletmelerdeki birim süt maliyeti oransal maliyet hesabına göre hesaplanmış olup, elde edilen üretim masraf kalemleri tespit edilmiştir. Elde edilen üretim masrafları üretim değerlerine bölünerek birim maliyetler elde edilmiştir.
33
3.2.5.1.2. Et üretim maliyeti
Besi sığırcılığı üretim masrafları, üretim dönemindeki değişen masraflar ve sabit masrafların bir üretim dönemine düşen payı dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Besi sığırcılığında bir takvim yılı içerisinde yaygın olarak iki dönem besi yapılmaktadır. Bu nedenle besi sığırcılığını ilgilendiren ve yıllık yapılan masraflar ikiye bölünerek ilgili üretim dönemine masraf unsuru olarak kaydedilmektedir (Oğuz ve Bayramoğlu, 2015).
Sığır eti maliyeti için besi materyali olan canlı hayvan bedelleri başlangıç noktası ele alınmış ve kesim aşamasına kadar yapılan her türlü masraflar 1 kg et maliyet bileşenleri olarak ele alınmıştır.
Besi sığırcılığı maliyet hesaplamaları besi sonu canlı ağırlık üzerinden yapılmaktadır. 1 Kg canlı ağırlık maliyeti hesabı aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır.
1 Kg Karkas Et Maliyeti =
Üretim Masrafları Toplamı - Çiftlik Gübresi Geliri
Besi Sonu Canlı Ağırlık (kg)