Modern anlamda makinelerin insan hayatında ve sanayide kullanılmaya başlanması Birinci Sanayi Devrimi dönemine dayanmaktadır. Orta çağ insanlarının (alete) makineye olan düşkünlüğü, teknolojik bilginin de gelişmesiyle birlikte, düşük enerji tüketen ve yüksek verimlilik sağlayan buhar makinesinin icadıyla sonuçlanmıştır. Buhar makinesinin icadı ve söz konusu makinenin üretime entegre edilmesi bir yandan kitlesel üretimi ortaya çıkarırken diğer yandan yeni sanayi dallarının oluşmasını sağlamıştır (Küçükkalay, 2014: 434441).
Günümüzde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için makine üretimi sanayileşmenin temel argümanlarından biridir. Bir ülkenin dengeli ve istikrarlı bir yapıya sahip olabilmesi güçlü makine sanayi ile mümkün olmaktadır. Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de öncelikli sektör olarak kabul edilen makine sektörü, diğer sanayi sektörlerine yatırım malı ve ara malı üreten bir konumdadır ve imalat sanayinin gelişmesindeki en büyük itici güçtür (Sanayi Genel Müdürlüğü, 2011: 6).
Makine sektöründe son yıllarda küresel düzeyde yaratılan katma değer sektör dış ticareti ile birlikte değerlendirildiğinde, özellikle gelişmekte olan Asya ülkelerinin giderek yükselen payları dikkati çekmektedir (Çukurova Kalkınma Ajansı, 2015: 15). Türkiye’nin de içinde bulunduğu bu ülkeler için büyüme, yurt dışına mal ve hizmet satabilecek sektörlerin büyüklüğü ve dinamizmiyle sınırlıdır.
Bu kapsamda, üretim ve değer artışında süreklilik sağlanması için dış ticaret olanaklarında iyileşme gün geçtikçe önem kazanmaktadır (Gökdemir, 2017: 40).
1.1.1. Makine Kavramı
Makine kelimesi, uzun yıllar sektör kuruluşlarında, akademik camiada ve benzeri birçok noktada ‘makina’ olarak kullanılmış ancak 1965 yılından sonra Türk Dil Kurumu tarafından ‘makine’ olarak yazılmasına karar verilmiştir. Türk Dil Kurumu’nun resmi ve resmi olmayan kurumlar üzerinde yeterince etkili olamaması, halen devam eden bir ikilemin ortaya çıkmasına neden olmuştur.
4 Türk Dil Kurumu (ty.) Güncel Türkçe Sözlüğünde makine; “(1) herhangi bir enerji türünü başka bir enerjiye dönüştürmek, belli bir güçten yararlanarak bir işi yapmak veya etki oluşturmak için çarklar, dişliler ve çeşitli parçalardan oluşan düzenekler bütünü”, “(2) bir alet veya taşıtın hareket etmesini sağlayan mekanizması”, “(3) araba, otomobil” olarak tanımlanmaktadır.
Temel Brittanica Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi’nde yer alan tanıma göre makine; “çarklardan, dişlilerden, millerden ve birçok hareketli parçadan oluşan, bir işi yapmak için gerekli olan kas gücünü azaltan ya da kuvvet uygulamayı kolaylaştıran, işin yapılmasını basitleştiren her türlü yardımcı araçtır” (Büyüm, 1993).
Huzur Makina (ty.) ise en basit ifadeyle makineyi “sahip olduğu güç ile efektif iş üretebilen, bir araya gelmiş mekanizmalar bütünüdür” şeklinde tanımlamıştır.
1.1.2. Makine Sektörü Kapsam ve Sınırları
Dünyada ‘mühendislik sanayi’ veya ‘makine mühendisliği sanayi’ olarak bilinen makine sektörünün kapsamının oldukça geniş olması nedeniyle uluslararası sınıflandırmalarda farklılıklar oluşabilmektedir (TMMOB Makina Mühendisleri Odası, 2017: 1). Bu nedenle çalışmada, sektör kapsamının belirlenmesi için, Avrupa Topluluğunda kullanılan Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiksel Sınıflandırması (NACE) ve Birleşmiş Milletler tarafından kullanılan Uluslararası Düzeyde Uyumlaştırılmış Mal Tanıma ve Kodlama Sistemi (Harmonize Sistem-HS) kullanılacaktır.
NACE Revizyon (Rev.) 2 sınıflandırmasına göre, makine sanayi temelde
‘genel amaçlı makine’ ve ‘özel amaçlı makine’ olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Genel amaçlı makine, sanayinin büyük bir bölümünde kullanılan makineleri kapsarken; özel amaçlı makine, sanayinin küçük bir grubunda kullanılan makineleri kapsamaktadır (Makine İmalat Sanayi Dernekleri Federasyonu, 2018:
152).
Makine ürün gruplarını içeren dört basamaklı NACE Rev. 2 ürün grupları Tablo 1 üzerinde gösterilmiştir (Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK], 2015: 8290).
5 Tablo 1: Makine Sektörü Ürün Grupları (NACE Rev. 2)
Ürün Kodu Ürün Grubu
28 Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Ekipman 28.1 Genel Amaçlı Makine İmalatı
28.11 Motor ve Türbin İmalatı
28.12 Akışkan Gücü ile Çalışan Ekipmanlar 28.13 Diğer Pompalar ve Kompresörler 28.14 Diğer Musluk ve Valf/Vana İmalatı 28.15 Rulman Dişli/Dişli Takımı İmalatı
28.2 Genel Amaçlı Diğer Makinelerin İmalatı 28.21 Fırın Ocak ve Brülör İmalatı
28.22 Kaldırma ve Taşıma Ekipmanları 28.23 Büro Makineleri ve Ekipmanları 28.24 Motorlu veya Pnömatik El Aletleri 28.25 Soğutma ve Havalandırma Donanımları
28.29 Başka Yerde Sınıflandırılmamış Diğer Genel Amaçlı Makineler 28.3 Tarım ve Ormancılık Makinelerinin İmalatı
28.4 Metal İşleme Makineleri ve Takım Tezgâhları İmalatı 28.41 Metal İşleme Makineleri
28.49 Diğer Takım Tezgâhları
28.9 Diğer Özel Amaçlı Makinelerin İmalatı 28.91 Metalürji Makineleri
28.92 Maden, Taş Ocağı ve İnşaat Makineleri 28.93 Gıda, İçecek ve Tütün İşleme Makineleri 28.94 Tekstil, Giyim Eşyası ve Deri Makineleri 28.95 Kâğıt Mukavva Makineleri
28.96 Plastik ve Kauçuk Makineleri
28.99 Başka Yerde Sınıflandırılmamış Diğer Özel Amaçlı Makineler Kaynak: TÜİK, 2015: 8292.
HS sınıflandırması baz alınarak oluşturulan makine ürün gruplarının dâhil olduğu alt sektörler ise Tablo 2 üzerinden izlenebilmektedir (Makine İmalat Sanayi Dernekleri Federasyonu, 2018: 49):
6 Tablo 2: Makine Sanayi Alt Sektörleri (HS 84. Sınıf)
Sıra Sektör Sıra Sektör
1 Endüstriyel Klimalar ve Soğutma
Makineleri 12 Yük Kaldırma, Taşıma ve İstifleme
Makineleri
2 İnşaat ve Madencilik Makineleri 13 Ambalaj Makineleri 3 Pompa ve Kompresörler 14 Rulmanlar
4 Metal İşleme ve Takım Tezgâhları 15 Kauçuk ve Plastik Makineleri 5 Gıda Makineleri 16 Kâğıt ve Basım Makineleri 6 Reaktörler ve Kazanlar 17 Endüstriyel Isıtıcılar
7 Tarım Makineleri 18 Endüstriyel Yıkama ve Kurutma Makineleri
8 Vanalar 19 Deri Makineleri
9 Hadde ve Döküm Makineleri 20 Büro Makineleri 10 Tekstil Makineleri 21 Motorlar
11 Türbin, Turbo Jet ve Hidrolik
Silindir 22 Diğer Makineler ve Aksamları
Not: Tabloda verilen alt sektörlerin kapsadığı pozisyon ve alt pozisyonlar HS92 kodları ile birlikte Ek 1’de sunulmuştur.
Kaynak: Makine İmalat Sanayi Dernekleri Federasyonu [MAKFED], 2018: 49.