Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi (RCA)

Günümüzde hem ulusal hem de uluslararası birçok sahada rekabet algısı giderek artmaktadır. Bu bağlamda, her geçen gün rekabetçi ülkeler ve sektörler ortaya çıkmaktadır. Son yıllarda ülkeler gelişme vadeden sektörler üzerinde yoğunlaşmış ve bu sektörlerin hem ulusal hem de uluslararası piyasalarda rekabet

155 edebilme gücünü nasıl arttırabileceği konusunda araştırmalar yapmaya başlamıştır.

İktisat yazınında rekabet önemli bir olgu olarak kabul edilmekle birlikte, veri kısıtlılığı ve verilerin toplanış şekli nedeniyle oluşan güvenilirlik sorunu akademik camiada rekabet gücünün nasıl ölçüleceği konusunda yıllarca süregelen bir tartışma yaratmıştır. Bu tartışmalar sonucu rekabet gücünü açıklamada birçok görüş, model ve endeks geliştirilmiştir. Bunlar arasında Balassa (1965) tarafından açıklanan Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (AKÜ) (Revealed Comparative Advantages (RCA)), yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır.

Balassa’ya göre ticaret sonrası açıklanan veriler üzerinden ilgili mal veya sektörlerde ülkelerin karşılaştırmalı üstünlük (rekabet gücü) yapısı ortaya konulmalıdır. Gerçekleşen ticaret sonucu açıklanmış olan veriler ile oluşturulan bu endeks, karşılaştırmalı üstünlüğün nedenini ortaya koymaktan ziyade ülkelerin veya sektörlerin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olup olmadığını ifade etmektedir (Beningo ve Sloboda, 2006: 6).

Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler endeksi, Balassa tarafından geliştirilmesine rağmen literatürdeki ilk çalışma değildir. Liesner (1958) tarafından kaleme alınan “The European Common Market and British Industry” adlı makale bu alandaki ilk çalışmadır. Liesner, bu çalışmada 1953 ile 1956 yılları için seçilmiş 60 imalat sanayi grubunu kullanarak İngiltere’nin Ortak Pazar’a karşı olan rekabet gücünü ölçmüştür.

Balassa’nın RCA endeksi uluslararası piyasalardaki pazar paylarından yola çıkarak dış pazarlardaki rekabet gücünü ortaya koymayı amaçlamakta ve temelinde ülkelerin rekabet gücünün ihracat performansına da yansıyacağı varsayımı yatmaktadır (Işıkçı, 2013: 96):

Balassa’nın açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler endeksi, bir ülkenin bir mal veya sektördeki ihracatının toplam ihracata oranının, diğer ülke veya ülke grubu ile kıyaslanmasına dayanmaktadır. Günümüzde halen birçok araştırmacı tarafından kullanılan Balassa endeksinin orijinal hali Eşitlik 1’de gösterilmiştir (Utkulu, 2005:

14):

RCA= (x_ij⁄ ) (xx_it ⁄ nj⁄x_nt)=(x_ij⁄x_nj) (x⁄ _it⁄x_nt) (1) x: ihracat

i: ülke

156 j: mal ya da sektör

t: mallar ya da sektörler grubu n: ülkeler grubunu göstermektedir.

Bununla birlikte Balassa endeksinin aynı sonucu vermek üzere farklı şekillerde de formüle edildiği görülmektedir. Bunlardan en yaygın olanı Eşitlik 2’de sunulmuştur.

RCA_ij=[(x_ij⁄ ) (xx_j ⁄ _iw⁄x_w)] (2) Burada RCA_ij, j ülkesinin i malı için açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler endeksini göstermektedir. Eşitlik 2’de;

x_ij: j ülkesinin i malı ihracatı, x_j: j ülkesinin toplam ihracatı, x_iw: i malı için dünya ihracatı,

x_w: toplam dünya ihracatını ifade etmektedir.

Sıfır ile sonsuz (0<RCA<∞) arasında bir değer alan RCA endeks değerinin birden büyük olduğu (RCA>1) durumda j ülkesinin ilgili i malı ihracatında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip (rekabet gücü) olduğu, tersi durumda (RCA<1) ise karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olmadığı diğer bir deyişle rekabet gücünden yoksun olduğu söylenebilir (Bekmez ve Terzioğlu, 2008: 17). Bununla birlikte, literatürde Balassa endeksi kullanılarak yapılmış olan araştırmaların çoğunda hesaplanan RCA endeks değerinin dört aşamada sınıflandırıldığı görülmektedir (Hinloopen ve Van Marrewijk, 2001: 13):

 (0<RCA<1); karşılaştırmalı üstünlük (rekabet gücü) yoktur,

 (1<RCA≤2); zayıf karşılaştırmalı üstünlük (rekabet gücü) vardır,

 (2<RCA≤4); orta derecede karşılaştırmalı üstünlük (rekabet gücü) vardır,

 (4<RCA); güçlü karşılaştırmalı üstünlük (rekabet gücü) vardır.

Çalışmada kullanılan ve Atlas Media resmî sitesinden temin edilmiş olan RCA endeks değerleri elde edilirken aşağıdaki Eşitlik 3 kullanılmaktadır (The MIT Media Lab Macro Connections Group, The Observatory of Economic Complexity, https://atlas.media.mit.edu/en/resources/methodology/):

RCA_cp= X_cp

∑_cX_cp

∑_pX_cp

∑_c,pX_cp

⁄ (3)

157 RCA_cp ile c ülkesinin p malındaki açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğünün ifade edildiği Eşitlik 3’te;

X_cp: c ülkesinin (ABD doları cinsinden) p malı ihracatını, c: ülke sayısını,

p: ürün sayısını ifade etmektedir.

3.2.2.1. Açıklanmış Simetrik Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi (RSCA)

Rekabet gücü ölçülmesinde araştırmacılar tarafından halen en çok tercih edilen endeks olan RCA endeksi, Laursen’e (2015) göre herhangi bir sektör veya ürünün ihracat değerinin 0 olması durumunda asimetri sorunu oluşturmakta ve analizlerdeki tahminleri kaçınılmaz olarak bozmaktadır. Bu sebeple RCA endeksinin nötr değeri etrafında simetrik olarak ayarlanması gerekir (Laursen, 2015: 104­105).

Dalum, Laursen ve Villumsen (1998: 427) tarafından önerilen düzeltilmiş endeks

“açıklanmış simetrik karşılaştırmalı üstünlük” (RSCA) olarak adlandırılmaktadır.

RSCA, i sektörü (veya ürün grubunu) ve j ülkeyi ifade etmek üzere aşağıdaki gibi formüle edilmektedir:

RSCA_ij= (RCA_ij-1) (RCA⁄ _ij+1) (5) Eşitlik 5’teki RSCA endeks değeri ­1 ile +1 arasında bir değer alır. Endeks değerinin pozitif olması açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğün varlığını (rekabet gücünü), negatif olması ise açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüğün olmadığını (rekabet gücünden yoksunluğu) ifade etmektedir. RSCA değeri ne kadar yüksek ise açıklanmış karşılaştırmalı avantaj da o ölçüde yüksektir ve bunun tersi de geçerlidir (Laursen, 2015: 105; Shohibul Ma, 2013: 138; Widodo, 2009: 68).

3.2.3. Ticaret Dengesi Endeksi (TBI)

Literatürde Lafay endeksi olarak da bilinen ticaret dengesi endeksi (TBI), bir ülkenin/sektörün ilgili üründe net ihracatçı veya net ithalatçı olup olmadığını göstermektedir. Endeks değeri ­1 ile +1 arasında değer almaktadır ve endeks 0’dan küçük (negatif) ise ülke/sektör net ithalatçı, endeks 0’dan büyük (pozitif) ise ülke/sektör net ihracatçı durumundadır. Endeks değerinin 0 olması ise ülke/sektör

158 ihracat değerinin ithalat değeri ile aynı olduğu anlamına gelmektedir (Şahin, 2016:

128; Widodo, 2009: 68; Shohibul Ma, 2013: 138). Lafay (1992) tarafından tanımlanan ticaret dengesi endeksi (TBI) aşağıdaki gibi formüle edilebilir:

TBI_ij= (X_ij-M_ij) (X⁄ _ij+M_ij) (6) Burada;

X_ij= j ülkesinin i malı ihracatını,

M_ij= j ülkesinin i malı ithalatını ifade etmektedir.

TBI değeri, Widodo (2009) tarafından ihracat ile birleştirilmiş ithalat olarak tanımlanır. Widodo’ya göre endeks, ürün ihracatının ve ithalat ticaret akışlarının niteliksel yapısını gösterir. Bununla birlikte, RSCA ve TBI endeksi istatistiksel anlamda bir arada değerlendirildiğinde ülkeler, ürünler veya dönemsel anlamdaki karşılaştırmalar için en iyi bakış açısını sunmaktadır (Widodo, 2009: 67­68).