Kalkınma Planları

rehber geliştirmiş olup, bu konuyla ilgili bir İşletme Kontrol Birimi kurmuştur.

Birim aynı zamanda bölgedeki çevresel değerlendirmeleri yaparak kendine ait olan laboratuvarda hava ve atıksu arıtma tesislerinin kalitesini incelemektedir.

Atıksu arıtma tesislerinin işletmesi bu birimin sorumluluğu altında olmakla beraber, şirketler kendi sanayi atıklarını arıtmaktan sorumludur. Bölgede daha temiz üretim ve geri dönüşüm olanakları olan şirketlere yönelik olarak teşvik olanakları bulunmaktadır.²²⁹

B.TÜRKİYE’DE ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİNİN YASAL

Organize sanayi bölgeleri hakkındaki ilk politikalar Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda yer almıştır. Birinci Plan’da “organize sanayi bölgesi” terimi yer almamakta bu amaçla “sanayi sitesi” ve “sanayi bölgesi” terimleri kullanılmaktadır. Plan’da “...kalkınma hamlesinin sosyal amaçlarının gerçekleşmesi için; gelir grupları ve bölgeler arasında denge kurulması ....“

hedefleri öngörülmüştür. Devlet; sanayide verimliliği artırmak ve bölgelerarası dengeli gelişmeyi sağlamak, sermayenin geri kalmış yörelerden kaçmasını önlemek için gerekli önlemleri alacak, özel sektöre ucuz kuruluş yeri, vergi indirimleri, teşvikler, krediler sağlayacaktır. ²³²

Bu yaklaşım, Devletin organize sanayi bölgeleri politikasının temelini oluşturmuş, halen yürütülmekte olan OSB politikaları da dünden bugüne pek fazla değişikliğe uğramadan bu ana ilkeler çerçevesinde sürdürülmüştür.

İkinci Plan Birinciye göre sanayinin teşvikine ve organize sanayi bölgelerine (Plan, organize yerine düzenli ya da sanayi sahası kavramını kullanıyor) daha fazla ağırlık vermiştir. Organize Sanayi Bölgeleri Kurma Fonu Yönetmeliği ve Sanayi Kredisi Fonu Yönetmeliği bu Plan döneminde yayımlanarak yürürlüğe konulmuştur.

Planın farklı başlıklar altında yer alan bölümlerinde özet olarak; “...Sınai tesislerin gelişmelerini sağlayabilmek için şehir dışında her türlü altyapıya sahip sanayi sahaları düzenlenecek..., ...özel sektörün sanayi yatırımlarını bu bölgelere yapmaları için teşvik unsurları artırılacak, bu amaçla özel kredi imkanları, vergi indirimleri, bütün alt yapının hazırlandığı düzenli sanayi bölgeleri ve buralarda ucuz enerji olanakları sağlanacak, geliştirilme gücü olan kaynaklar tanıtılacak, yatırım yapanlara rehberlik yapılacaktır...”.²³³ denilmektedir.

232 DPT, Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1963-1967, Ankara Ocak 1963, Başbakanlık Devlet Matbaası, s.48, 58, 206, 494.

233 DPT, İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara 1967, Başbakanlık Devlet Matbaası, s.

374,269-270,117-118.

Üçüncü Plan, organize sanayi bölgelerine Birinci ve İkinci Planlardan daha farklı bir işlev yüklemektedir. Bu Plan’da organize sanayi bölgelerinden bölgesel gelişme aracı olarak beklentilerin yerini kentsel mekanların ve sanayileşmenin düzenlenmesine yönelik beklentiler almış ve OSB’nin bu işlevleri öne çıkarılmıştır.

“...Kent ve kır ölçeğinde ana yerleşme dokusunun kalkınmaya uyumunun sağlanması...,....kamu sanayi yatırımlarının ve organize sanayi bölgelerinin çevresinde belediye disiplinin kurulması..., ....şehre göç eden nüfusun istihdamı ve şehir yaşantısına uyumunu sağlamada sanayi planları ve kent arasında ilişki kurulması...,...hafif endüstriyi toplayacak organize sanayi bölgelerinin ekonomik gelişme potansiyeli gösteren şehirlerde sanayileşmeyi düzenleyici araç olarak kullanılacağı...,²³⁴ bu işlevlerin vurgulandığı ifadelerdir.

Dördüncü Plan'da ; “...Organize sanayi sitelerinin, sınaileşme çabalarında yatay ya da dikey bütünleşmeyi sağlayıcı bir anlayışla kurulmaları...” ilkesi benimsenerek ”bu bölgeler bölgesel gelişme amaçlarına hizmet edecek sanayi kompleksi türündeki ağır sanayi tesisleri ve yan sanayilerinden oluşan kapsamlı sanayi yerleşmeleri ile bütünleştirilecektir...”

denmektedir.²³⁵ Bu dönemde bölgesel gelişme konularına yeniden öncelik verilmesine paralel olarak, azgelişmiş bölgelerin sanayi yatırımları ile desteklenmeleri ön plana çıkmış, ancak Plan stratejileri belirlenirken, organize sanayi bölgeleri bunun araçlarından biri olarak düşünülmemiştir.²³⁶

Beşinci Plan’da, organize sanayi bölgelerine daha fazla önem verilmiştir.

Bu çerçevede organize sanayi bölgeleri için ek teşviklerin sağlanacağı belirtilerek, yeni bir kavram, uygulama olarak “ihtisaslaşmış organize sanayi bölgeleri”ne yer verilmiş, bu konuda çalışmalara başlanılması hedeflenerek, konut, yer seçimi, yan sanayi konularında yeni politikalar öngörülmüştür.²³⁷

234 DPT, Yeni Stratejisi ve Kalkınma Planı Üçüncü Beş Yıl, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1973, s.1003-1004, 855.

235 DPT, Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983), Ankara, 1979, s.277.

236 Mahmut Özdemir, (1990), a.g.e., s.18.

237 Muhammet Tatar, (2001), a.g.e., s. 21.

“...Organize Sanayi bölgelerine ek teşvik uygulanacağını, yatırımların yurt çapına dengeli dağıtımının sağlanmasının hedeflendiğini, ancak organize sanayi bölgelerinin sanayi potansiyeli ve ulaşım olanakları yüksek yerleşim merkezlerinde kurulacağını, bu bölgelerin çevreye çekmesi muhtemel yan sanayi ve konut alanlarını da gözönüne alarak bütünleşik bir yaklaşımla ele alınacağını, buralarda tamamlayıcı olarak küçük sanayi sitelerinin kurulmasının teşvik edileceğini...”²³⁸ ilke olarak benimseyen Planın “Kentleşme” bölümünde:

“Organize Sanayi bölgeleri, şehirlerde sanayinin planlı yerleşmesine, şehrin düzenli gelişmesine ve çevre sağlığına katkıda bulunacak şekilde desteklenecektir” denilerek ilk kez OSB’nin çevre koruma işlevine yer verilmektedir.²³⁹

Bu dönemin belirgin bir özelliği de başlayan ve biten OSB’ndeki artıştır.

Yapımına başlanan 14 OSB’nin yanısıra toplam 10 adet OSB tamamlanmıştır.

Altıncı Plan’da daha önceki plana benzer yaklaşımlar söz konusudur.

“...Organize sanayi bölgelerinin çevrelerinde oluşabilecek konut, yan sanayi gibi unsurlar planlama aşamasında dikkate alınacak..., ...bu bölgelerde tamamlayıcı faaliyetlerin yer alacağı küçük sanayi sitelerinin kurulması desteklenecek..., çalışanlar için hizmet içi eğitim merkezleri kurulacak, sanayinin bölgeler arasında dengeli gelişimi ve sınai gelişmenin teşviki amacıyla organize sanayi bölgeleri yapımına devam edilecek, bu bölgeler seçilirken bölge gelişme şemaları dikkate alınacak...”²⁴⁰ bu planın ilkelerindendir.

238 DPT, Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989), Yayın no: 1974, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1985, s. 32, 163-165.

239 a.k., s.203.

240 DPT, Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı, Yayın no: 2714 Başbakanlık Basımevi, Ankara 1989, s.315-318.

Devlet bu Planda başlangıçtaki “sanayiin bölgeler arasında dengeli dağılımının sağlanmasında araç olarak organize sanayi bölgelerini kullanma temel politikasına, daha da fazla bel bağlamış görünmektedir.”²⁴¹

Planda ayrıca “...organize sanayi bölgelerinin, düzenli şehirleşmenin sağlanmasına imkan veren bir araç olarak kullanmasına önem verileceği...”

ifade edilerek “...imkan olan yerlerde, durumlarda, kurulacak teknoparklar ile organik bağlar oluşturmalarının teşvik edileceği...” vurgulanmıştır.²⁴²

Yedinci Planın; “Sanayileşme Yaklaşımı” başlığı altında; “Mevcut tesislerin organize sanayi bölgelerine taşınması özendirilecek, doluluk oranı düşük organize sanayi bölgeleri olan yerlerde, buraların dışına yapılacak sanayi yatırımları zorunlu haller dışında desteklenmeyecektir” denilmektedir. Planın,

“Bölgesel Gelişme ve Fiziki Planlama” başlığı altında da “özel sektör yatırımlarını seçilecek bölgesel gelişme merkezlerine yönlendirmede, düzenli kentsel gelişme ve endüstriyel faaliyetler için dışsal ekonomiler sağlamada olumlu özelliklerine sahip organize sanayi bölgelerinden azami ölçüde yararlanılacağı..., Kalkınmada Öncelikli Yörelerde inşaatı devam eden OSB’nin süratle bitirilerek ihtisaslaşmalarının sağlanacağı..., normal ve gelişmiş bölgelerimizde ihtisaslaşmış OSB kurma faaliyetlerinin hızlandırılacağı ve Ar-Ge faaliyetleri, üniversite-sanayi işbirliğinin artırılacağı..”²⁴³ ifade edilmektedir.

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın “Temel Amaç, İlke ve Politikalar”

başlığı altında, “Sanayinin, teknoloji üreten, Ar-Ge’ye önem veren, çevre normlarına uygun üretim yapan, tüketici sağlığı ve tercihlerini gözeten, yerel kaynakları harekete geçiren, nitelikli işgücü kullanan, özgün tasarım ve marka yaratabilen bir yapıya kavuşturulacağı” hedefleri paralelinde “Küçük ve orta ölçekli işletmelerin rekabet gücünün geliştirilmesi, teknoloji düzeyi ve ürün kalitesinin artırılması, bilgiye erişimin kolaylaştırılması, ... ana-yan sanayi

241 Ruşen Keleş, (1997), a.g.e., s. 279.

242 DPT,(1989) a.g.e., (Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı), s. 358.

243 DPT, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000), Ankara, 1995, s. 69,177.

bütünleşmesi ve ortak pazarlama örgütlerinin yaygınlaştırılması..”nın destekleneceği belirtilmektedir.

“Kentsel ve Kırsal Altyapı -Yerleşme Şehirleşme” başlığı altında amaç, ilke, politikaları belirlerken; yerel girişimciliğin harekete geçirilmesi ve istihdam açısından önem taşıyan OSB’nin yurt sathına yaygınlaştırılmasına özen gösterileceği, kentsel gelişmeyi olumlu etkilemek amacıyla orta büyüklükteki kentlerde alt yapısı hazırlanmış sanayi bölgeleri geliştirileceği, OSB’de orta büyüklükteki sanayi için arsalar üretileceği, orta-büyük ölçekli sanayilerin bütünleştirileceği “İleri Teknoloji OSB ve Teknokentler” oluşturulacağı, OSB’nde atıkların geri kazanılması ve çevreye zararlarının giderilmesi için kurulacak tesislerin destekleneceği ifade edilmektedir.

Sekizinci Plan’da, OSB’nde yer alacak sanayilerin “orta-büyük”

ölçeklerde olmasına yönelik bir yaklaşımla, bunların içinde yer alacağı kentleri oluşturmak hedeflenmekte, OSB’nin kent düzenleme aracı olarak rolü ön plana çıkarılmaktadır. OSB’nde atıkların geri kazanımı ve çevrenin korunması bu Planın temel ilkeleri ve hedefleri içinde yer almaktadır.

KOBİ’lerin geliştirilmesine yönelik politikalar, Sekizinci Plan’da ayrı bir başlık altında düzenlenmiştir. Burada, “...ana-yan sanayi bütünleşmesi, teknoloji düzeyi ve ürün kalitesinin sağlanması, ...yerel kaynakların harekete geçirilmesi...” gibi OSB için belirlenen hedeflerle örtüşen hedefler belirlenmiştir.

Planın “Bölgesel Gelişme, Hedef ve Politikalar” bölümünde; “Yeni sanayi odaklarının gelişmesinde önemli işlev gören OSB ve KSS uygulamalarına ilave olarak orta boy işletmelerin yaygınlaştırılmaları için “Örnek Sanayi Siteleri”

uygulaması başlatılacaktır” denilmektedir. Bu bölümde; yerel sanayi odaklarının, küresel ekonomi ve rekabet anlayışının bir sonucu olarak ortaya çıktığı belirtilerek, belli sektörlerde uzman ve kendi alanında bütünleşmiş KOBİ’leri

içeren küçük ve orta boy kentlerin dünya ekonomisindeki önemi vurgulanmaktadır.²⁴⁴