Kadılık

Merv’de siyasî otoriteyi temsil eden validen sonra, şehrin toplumsal hayatının tanziminde etkili olan kurumlardan bir tanesi de kadılık makamıdır. Özellikle fethin hemen akabinde gerçekleştirilen iskânlar ile şehre yerleşen Müslüman kesimin toplumsal hayatın devamına dönük adli işlemlerine cevap verilmesi kadılar eliyle mümkün hale gelmektedir.495 Bireyler arası ve bireylerin devlet ve toplum ile ilişkilerinin düzenmesi vazifesi bu kurum üzerinde bulunmaktadır.

Merv’de kadılık müessesesinin ortaya çıkması şehrin idare merkezi hâline gelmesiyle doğru orantılıdır. Bölgenin Irak valiliğine bağlı olduğu zamanlarda şehirde herhangi bir kadı bulunmadığına göre valilerin ve orduda görevli bilgili kişilerin kadılık yaptıkları tahmin edilebilir.496

Horasan’ın müstakil bir eyalet hâline gelmesi ve Merv’in eyalet merkezi olması ile kadılık makamı da şehirde hizmet vermeye başlamıştır. İlerleyen zamanlarda muhtemelen adlî işlemlerin hızlandırılması ve iş yükünün hafifletilmesi gibi maksatlarla Merv’in yanında Horasan’ın diğer büyük şehirlerine de kadılar atanmıştır.497

Tespit edebildiğimiz kadarıyla kaynaklarda çalışmanın zaman sınırları dahilinde Merv’de kadılık yaptığı ifade edilen kimseler498

şunlardır:

493 _{Jumabayev, a.g.e., s. 25.}

494 _{Gerdîzî eserinde “Ahbâru Ümerâi Horasan” başlığı altında Horasan’da idarecilik yapmış olan}

kimselere sırasıyla yer vermekte ve haklarında bilgiler aktarmaktadır. Merv valilerine ait bir listeye buradan ulaşılabilir. Bkz: Gerdîzî, a.g.e., s. 163.

495 _{Bkz: Kayaoğlu, a.g.e., s. 42.} 496 _{Uslu, a.g.e., s. 113.}

497 _{Uslu, a.g.e., s. 113.} 498

Merv kadılarına dair bir liste için bkz: Ebû Zür’a ed-Dımeşkî (ö. 281/893), Abdurrahmân b. ‘Amr, Târîhu Ebû Zür’a, Thk: Şükrullah Nimetullah el-Gavcânî, Dımeşk, trz., s. 207; İbn Asâkir, Ebü’l- Kâsım Ali b. el-Hasan (ö. 571/1176), Târîhu Dımeşk, I-LXXX, Thk: ‘Amr b. Ğarâme el-‘Amravî, Dârü’’l-Fikr, 1995, XXVII, 138; Uslu, a.g.e., s. 114 vd.

Süleymân b. Büreyde b. el-Husayb el-Eslemî (ö. 105/723)

Merv’de muhtemelen babasından sonra, kardeşi Abdullah’tan önce kadılık yapmış olup bu özelliği fazla bilinmediği için tarihi kayıtlarda daha çok kardeşi Abdullah meşhurdur.499

Babası, İmran b. Husayn, Yahya b. Ya’mer ve Hz. Aişe’den hadis rivâyet ettiği belirtilmektedir. Kendisinden de Alkame b. Mersed, Abdullah b. Ata, Aylan b. Cami’ gibi kimseler hadis almışlardır. Kardeşi Abdullah’a nispetle hadis rivâyetinde daha muteber olduğu ifade edilmektedir.500

105/723 senesinde Merv’in Fenîn köyünde vefat etmiş ve burada defnedilmiştir. 501

Babası Horasan’a gelen sahâbeden olup Merv'i vatan edinenlerdendir. Her ne kadar kaynaklarda belirtilmemiş olsa da babası Büreyde b. el- Husayb (ö. 63/682-83) Merv’in ilk kadısı kabul edilebilir.502

Abdullah b. Büreyde b. el-Husayb el-Eslemî (ö. 115/733) Hz. Ömer’in halifeliğinin üçüncü yılında dünyaya gelmiştir.503

Abdullah, Yezîd b. Mühelleb zamanında kadılığa tayin edildi. Cerhe uğramış olup, hadiste zayıf ve münker kabul edilmiştir.504

Yahyâ b. Ya’mer (ö. 129/747)

Künyesi Ebû Süleyman olup Benû Avf b. Bekr kabilesinin Cedîle Kays kolundandır. Künyesinin Ebû Sa’îd olduğu da söylenmektedir.505

Basra’dan gelip Merv’e yerleşmiş ve Yezîd b. Mühelleb’le beraber 84/703 yılında Horasan’ın Bâdgis şehrinde fetihlerde bulundu. Kuteybe b. Müslim zamanında Merv’de kadılık yaptı. Arap Dili bilgisinin yanında fazilet ve verası ile de tanınırdı. Aynı zamanda fakih ve sika bir muhaddistir. Bir merkebin sırtında bölge bölge dolaşarak ilim öğrettiği rivâyet edilir.506

499 _{Zehebi, Târîhu’l-İslâm, VII, 393; İbnü’l-İmâd, Abdülhay el-Hanbelî (ö.1089/1678), Şezerâtü’z-}

Zeheb fî Ahbâri Men Zeheb, I-XI, Thk: Mahmûd el-Arnaûd, Dımeşk-Beyrut, 1986, II, 35; İbn Asâkir, a.g.e., XXVII, 138.

500 _{İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, VII, 165; İbn Hibbân, es-Sikât, IV, 303.} 501 _{İbn Hibbân, a.g.e., IV, 303.}

502 _{Uslu, a.g.e., s. 114.} 503

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IV, 216.

504 _{Ebû Zür’a ed-Dımeşkî, a.g.e., s. 207; Uslu, a.g.e., s. 114.} 505 _{Sem‘ânî, a.g.e., IX, 404 vd.}

97

Ebü’l-Menâzil Osman b. Ubeydullah el-Kindî

Kadı Şüreyh’in kardeşinin oğludur. Amcası Şüreyh’ten rivâyette bulunmuş, kendisinden eş-Şeybânî ve el-Haccâc b. Ertât rivâyet almışlardır.507

Ömer (veya Amr) b. Sâlim Ebû Osman el-Ensârî

Aslen Medîneli olup yaklaşık olarak 100/718 tarihlerinde Horasan’a gelerek Merv’e yerleşti. Merv’de ve Irak’ta bulunan ilim ehli kendisinden rivâyette bulundu.508

Ebü’l-Mübarek el-Kindî

Eşres b. Abdullah döneminde Merv kadılığına atanan bu şahsın fıkıh bilgisinin olmadığı söylenir. Bu sebeple daha sonra yerine tavsiye üzerine Muhammed b. Zeyd atanmıştır.509

Muhammed b. Zeyd b. Ali el-Abdî

Basralı olup daha sonra Merv’e yerleşti ve bir süre kadılık yaptı (110/728’den önce). Saîd b. el-Müseyyeb ve Saîd b. Cübeyr’in ashabındandır. Mısırlılar ve Mervliler ondan rivâyette bulundular. Bu iki şahıs, Horasan valisi Eşres tarafından görevlendirilmişlerdi.510

Günümüz Merv kalıntılarının bulunduğu alanda Muhammed b. Zeyd adına bir türbe bulunmaktadır. İlk türbenin Abbasîlerin iktidara gelmesiyle Muahmmed b. Zeyd’in mezarının bulunduğu yerin üstüne inşa edildiği tahmin edilmektedir. XII. asır başlarında harap hale gelen türbenin, Selçuklu hükümdarı Sultan Sencer döneminde veziri Şerefüddin el-Kummî gözetiminde 1112 veya 1113 tarihlerinde inşa ettirildiği belirtilmektedir.511

507 _{İbn Hibbân, a.g.e., VII, 197. Ayrıca bkz: Ebû Zür’a ed-Dımeşkî, a.g.e., s. 560.} 508

Ebû Zür’a ed-Dımeşkî, a.g.e., s. 207; Uslu, a.g.e., s. 114

509 _{Taberî, a.g.e., VII, 52.} 510 _{Uslu, a.g.e., s. 114.}

Abdullah b. Müslim es-Sülemî el-‘Âmirî (ö. 110/728 civarı)

Lakabı Ebû Tîbe olup Mervlidir. Süleym kabilesinin mevlâsıdır. Merv’de kadılık yapmış, Abdullah b. Büreyde’den rivâyette bulunmuş ve kendisinden de Fazl b. Musa el-Mervezî rivâyet almıştır. Yaklaşık 110/728 tarihlerinde vefat etmiştir.512

Ebû Sehl el-Kâsım b. Mücâşi’ en-Nârnâbâzî

Merv’in Nârnâbâz köyünden olup Abbasî hareketinde rol alan on iki nakipten biridir. Ebû Müslim ihtilâl hareketini başlattığı sıralarda Merv’in Mâhôn köyünde karargah kurduğu zaman onu kadılığa atamıştır.513

Ya’kub b. el-Ka’ka’ b. el-A’lem el-Ezdî, Ebü’l-Hasan (ö. 120/738 civarı) Basralı olup sika bir muhaddistir. Atâ b. Ebî Rebah'tan hadis dinlemiştir. Abdullah b. Mübârek ve Süfyân es-Sevrî ondan hadis nakletmiştir. Ebû Müslim el- Horasânî zamanında Merv’e tayin edildi ve oraya yerleştiği bilinmektedir.514

Muhammed b. Sâbit el-Abdî

Aslen Basralı olup Ebû Müslim el-Horasânî döneminde Merv’de kadılık yaptı. O ve Ebû Müslim’in Horasan’daki adamlarından İbrahim b. Meymûn es-Sâiğ bazen bir araya gelir ve istişareler yapardı. Bir gün Ebû Müslim adamlarından birini kendisi hakkında sorular sormak ve katledilmesine cevaz olup olmadığına dair görüşlerini öğrenmek üzere İbrahim’e ve Muhammed’e gönderdi. İbrahim soruya olumlu cevap vermiş, Muhammed b. Sâbit ise bu işe imanın engel olduğunu söyleyerek geçiştirmiştir. İhtilâl sonrası Ebû Müslim bu ikisinden İbrahim’i suikast ile ortadan kaldırtmış, Muhammed’i ise Merv kadılığına tayin etmiştir. Abdullah b. Mübârek, Muhammed b. Sabit’te İslâm’ın nurunu gördüğünü söylemekte olup kendisinden hadis nakletmiştir.515

512 _{İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî}

(ö. 852/1449), Lisânü’l-Mîzân, I-VII, Thk: Dâiratü’l-Ma’rif en-Nizâmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 1971, VII, 269 ve 470.

513 _{Sem‘ânî, a.g.e., XIII, 7-8.}

514 _{İbn Sa’d, a.g.e., VII, 262; Ebû Zür’a ed-Dımeşkî, a.g.e., s. 207; Uslu, a.g.e., s. 114 vd.} 515 _{İbn Sa’d, a.g.e., VII, 262; Ebû Zür’a ed-Dımeşkî, a.g.e., s. 207; Uslu, a.g.e., s. 114.}

99

Îsâ b. Müseyyeb el-Becelî (ö. 140/757 civarı)

Kûfe kadılığından sonra Horasan kadısı olarak atanmış ve Merv’e gelmiştir.516

Hüseyin b. Vâkıd el-Küreyzî el-Mervezî (ö. 159/776)

Künyesi Ebû Ali olup ismi Hasan olarak da geçmektedir.517 Abdullah b. Amir b. Küreyz el-Kureşî’nin mevlâsıdır. Abdullah b. Büreyde’den hadis nakletmiştir.518

Abdülmü‘min b. Hâlid el-Hanîfî ( ö. yakl. 140/757)

Mervli olup Abdullah b. Büreyde, İkrime ve daha başkalarından rivâyette bulunduğu, kendisinden de Fazl b. Musa ve Zeyd b. el-Hubâb gibi kimselerin rivâyet aktardığı kaydedilir. Merv’de bir süre kadılık yapmıştır.519

Yûnus b. Nâfi’ Ebû Gânim el-Mervezî (ö. 159/776)

Bu şahıs, Abdullah b. Mübârek’in ilk hocalarındandır. Amr b. Dînâr, Ebü’z Zübeyr ve Kesîr b.Yezîd’den rivâyette bulunmuş, kendisinden de Merv ehlinden Ebû Tümeyle Yahya b. Vâzıh, Abdullah b. Mübârek, Mu’âz b. Esed ve Utbe b. Abdullah rivâyet almışlardır.520

Ebû İsme Nuh b. Yezîd, Ebû Meryem (ö. 173/789)

Mervli olup mevâlîdendir. Ebû Hanîfe’nin görüşlerini ilk toplayan kişi olduğu için “el-Câmî” lakabıyla ünlüdür. Ebû Hanîfe ve İbn Ebû Leylâ’dan fıkıh öğrenmiştir. Abbasî halifesi Ebû Ca’fer el-Mansûr’un hilâfeti zamanında Merv’e kadı oldu. Hadisçi Zührî’nin ravileri arasında yer alır. Derslerinde hadis meclisi, Ebû Hanîfe’nin görüşleri meclisi, Arapça nahiv meclisi ve şiir meclisi şeklinde dört halka oluşturduğu rivâyet edilir. İyi bir fıkıh âlimi olup Horasan’da Cehmiyye’ye karşı şiddetli mücadelelerde bulunmuştur.521

516 _{Uslu, a.g.e., s. 114.}

517 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 215.} 518

Sem‘ânî, a.g.e., XI, 94 vd.; Uslu, a.g.e., s. 114.

519 _{Zehebî, Târîhu’l-İslâm, X, 338; Uslu, a.g.e., s. 114.} 520 _{Zehebî, Târîhu’l-İslâm, IX, 674;Uslu, a.g.e., s. 114.} 521 _{Sem‘ânî, a.g.e., III, 175-176; Uslu, a.g.e., s. 114-115.}