Kültürel Değerler (Anıtsal Yapılar, Sivil Yapılar, Dini Yapılar vs.)

Mardin ilinde 133 arkeolojik ve 4 kentsel sit alanı olmak üzere 137 sit alanı ve 1110 adet taşınmaz kültür varlığı bulunmaktadır (Tablo 4-5).

Tablo 9. Mardin Sit Alanları

MARDİN İLİNDE YER ALAN SİT ALANLARI

Arkeolojik Sit Alanı 133

Kentsel Sit Alanı 4

TOPLAM 137

Kaynak: kulturvarliklari.gov.tr

Tablo 10. Mardin Taşınmaz Kültür Varlıkları

MARDİN İLİNDE YER ALAN TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI

Sivil Mimarlık Örneği 811

Kalıntılar 7

Dinsel Yapılar 152

Kültürel Yapılar 69

İdari Yapılar 15

Askeri Yapılar 3

Endüstriyel ve Ticari Yapılar 30

Mezarlıklar 23

TOPLAM 1.110

Kaynak: kulturvarliklari.gov.tr

Savur

Savur ilçesinde ise Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 18.09.2014 tarih ve 2487-2488 sayılı kararları ile Hisarkaya Köprüsü ve Hacı Ahmet Ağa Köprüsünün 'Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür Varlığı' olarak tescil edilmesi ile birlikte Taşınmaz Kültür Varlıkları sayısı toplamda 180’e ulaşmıştır. Savur ilçesinde yer alan Taşınmaz Kültür Varlıkları Tablo 11'de verilmektedir.

Savur İlçesinde 4 adet Çamaşırhane , 3 adet Tarihi Köprü, 151 adet konut, 3 adet cami, 5 adet kilise, 4 adet çeşme, 4 adet değirmen, 2 adet han, 1 adet mağara kaya evi, 1 adet manastır, 2 adet ziyaret olmak üzere toplamda 180 adet taşınmaz kültür varlığı vardır.

Tablo 11. Savur İlçesi Sit Alanları ve Taşınmaz Kültür Varlıkları SAVUR İLÇESİNDE YER ALAN TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI

Çamaşırhane 4

Kaynak: Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, 2014

Savur Yönetim Planı Alanı sınırları içinde 1 adet Kentsel Sit Alanı (Savur Kent Merkezi) ve 1 adet Arkeolojik Sit Alanı (Savur Kalesi) bulunmaktadır.

Kentsel Sit Alanı (Savur Kent Merkezi): 10–11.7.1986 tarihlerinde Ankara Taşınmaz Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nda yapılan toplantıda 2497 karar no, 10.07.1986 tarihli karar ile Kentsel Sit Sınırı ve Koruma ve Uygulama Koşullarına ilişkin kararlar alınmıştır. Ekim 2008 tarihlerinde Savur’da yapılan yerinde gözlemler sonucunda Kentsel Sit Alanı genişletilmiş ve 23.10.2008 tarih ve 1819 sayılı kurul kararı ile tescil edilmiştir (KAİP, 2015).

Arkeolojik Sit Alanı (Savur Kalesi): 10–11.7.1986 tarihlerinde Ankara Taşınmaz Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nda yapılan toplantıda 2497 karar no, 10.07.1986 tarihli karar ile Savur Kalesi çevresinde 1.Arkeolojik Sit Sınırı ve Koruma ve Uygulama Koşullarına ilişkin kararlar alınmıştır (KAİP, 2015).

Savur Yönetim Planı Alanı sınırı içinde bulunan tescilli yapıların listesi ve Grup I – II durumları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Yapı Grupları; Yapılar, kendi başlarına bir tarihi ve estetik değer taşımaları ya da kentlerin tarihi kimliğini oluşturan kentsel sitler, sokaklar ve siluetlerin ögeleri olarak iki gruba ayrılmıştır:

1. Grup Yapılar: Toplumun maddi tarihini oluşturan kültür verileri içinde tarihsel, simgesel, anı ve estetik nitelikleriyle korunması zorunlu yapılardır.

2. Grup Yapılar: Kent ve çevre kimliğine katkıda bulunan kültür varlığı niteliğindeki yöresel yaşam biçimini yansıtan yapılardır.

Tablo 12. Savur Yönetim Planı Alanı Tescilli Yapı Listesi

259 182-207 10.07.1986/2497 II. Grup

7. Konut Devlet Has. Çiçek

Gazi Mahallesi 117 13-14 10.07.1986/2497 I. Grup

21. Yeni (Ulu ) Camii

Devlet Mahallesi 117 1-2 10.07.1986/2497 I. Grup

22. Savur Kalesi

113-308

3-37 10.07.1986/2497 I. Der.

Ark Sit

23. Mor Yuhanun Kilisesi

Dereiçi (Kıllıt) 30.03.2007/356 I. Grup

24. Konut Gazi M. 302 Sok.

Sait Erdem C.

75. Konut Gazi Mah. 140 11 24.06.2008/1635 II. Grup

99. Mor Abay Manastırı

Dereiçi Köyü 120 6 06.07.2010/3280 I. Grup

100. Mor Petrus Kilisesi

Dereiçi Köyü 148 13 06.07.2010/3282 I. Grup

101. Konut Evren Mah. 309 1 13.12.2012/1034 II. Grup

Harita 8. Savur Yönetim Planı Alanı Sit Alanları ve Taşınmaz Kültür Varlıkları

Kaynak: KAİP, 2015

Harita 9. Savur Yönetim Planı Alanı Yapısal Durum Değerlendirmesi

Kaynak: KAİP, 2015

Savur’da başta kale olmak üzere manastır, kilise, han, türbe, cami, medrese, çeşme, çamaşırhane, köprü, ev, şapel, değirmen gibi birçok mimari eser inşa edilmiştir. Ancak savaşlar, doğal afetler, iç karışıklıklar ve bilinçli-bilinçsiz yıkımlar yüzünden bu yapıların büyük bir bölümü günümüze gelememiştir. Günümüze gelen yapıların bazıları çeşitli tamir ve yenilemeler sonucunda mimari özelliklerinin bir kısmını yitirmişlerdir. Bazıları da kaderlerine terk edilmiş, ayakta kalan kısımları yıkılmaya yüz tutmuştur (Halifeoğlu & Dalkılıç, 2006).

Savur ve köylerinde biri Roma diğeri Bizans dönemine ait iki kale, üç manastır ve iki kilise günümüze gelmiştir. Müslüman Araplar, Mervanoğulları, Büyük Selçuklular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular döneminden hiçbir eser günümüze gelememiştir. Eyyubiler döneminden ise sadece bir cami mevcuttur. Artuklular döneminde manastırın tamir edildiğine dair iki onarım kitabesi Mor Abay Manastırının üzerinde bulunmaktadır. Osmanlı Devleti, Savur ve çevresine 1517’de hâkim olmuş, ancak günümüze ulaşan yapıların XIX. yüzyılın ikinci yarısında yoğunlaştığı görülmektedir. Daha önceki yüzyıllara ait Osmanlı eserleri günümüze kadar gelememiştir. Bazıları da kaderlerine terk edilmiş olup ayakta kalan kısımları yıkılmaya yüz tutmuştur (Halifeoğlu F. M., 2008).

Savur’daki camilerde Artuklular ve Eyyubiler tarafından Anadolu’da uygulanan “mihraba paralel uzanan sahınlı enine dikdörtgen plan” şeması görülmektedir. Genel özellikleriyle Eyyubi ve Artuklu üslubunun yöresel olarak devam ettirilmesinden ibarettir.

Savur Eski Camii, merkezî bir avlunun etrafında cami - medrese odaları – revaklar şeklinde bir düzenleme göstermesi bakımından Osmanlı dönemi camileriyle benzeşmektedir. Savur Ulu Camii mihraba paralel uzanan iki sahınlı bir plana sahiptirler.

Savur Eski Camii minaresi Eyyubi dönemi eseridir. Kare gövdesi ve kare kaidesiyle döneminin özelliklerini yansıtmaktadır. Savur Ulu Camii ile Sürgücü Eski Camii’nin minareleri Osmanlı dönemi eseri olup, kare kaideli, silindirik gövdeli ve tek şerefelidir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu minarelerinin çoğunda görülen bölgesel özellikler bu minarelerde de görülmektedir.

İlçeden günümüze gelen türbeler oldukça sade yapılardır. Sitti Legliye Türbesi dikdörtgen planlı içten beşik tonoz, dıştan düz dam örtülüdür. Türbeye daha sonra eklemeler yapılmıştır.

Merkez Hanı Savur merkezde günümüze ulaşan tek han olup planı, inşa tekniği ve mimari formları bakımından Anadolu’daki diğer hanlardan farklı özellikler göstermekte ve tamamen yöresel özellikler taşımaktadır. Bu han kayanın yontulmasıyla inşa edilmiş şehir içi hanıdır.

Savur’daki tarihi eserlerde karşımıza çıkan çamaşırhanelerin Anadolu’nun farklı bölgelerinde benzer örnekleri bulunmaktadır. Çamaşırhaneler adından da anlaşılacağı gibi çamaşır yıkanan ve banyo yapılan yerler olarak karşımıza çıkmaktadır. Halk için yapılan çamaşırhaneler büyük hacimli dikdörtgen planlı ve içten beşik tonoz, dıştan düz dam örtülüdür. Aileler için yapılan özel çamaşırhaneler ise daha küçük boyutlu olup kare planlıdır. Çeşmelerden Savur’da tek örnek kalmıştır. Meydan Çeşmesi, bağımsız olarak yapılan mahalle çeşmelerinin sade bir uygulaması olarak karşımıza çıkar.

Savur Kalesi Bizans dönemi eserleri olup daha sonraki dönemlerde de onarılarak kullanılmıştır. Savur Kalesi doğal kayalık üzerine inşa edilmiştir. Kale de sadece iç kaleden ibarettir.

Savur’daki mimari eserler içerisinde önemli bir yer tutan evler ise mahalli ustaların ellerinden çıkan süslemeli taş yapılardır. Savur evlerinin oluşumunu topografya, malzeme, iklim, yakın çevredeki kültürel unsurlar gibi bölgesel etkenlerin yanı sıra, aile yapısı gibi etkenler de etkilemiştir. Evler arazinin yapısına göre teraslar şeklinde iki ya da üç katlı olarak planlanmıştır. Savur evleri genellikle iki katlı olarak planlanmıştır. Sadece Hacı Bey Köşkü ve Asım Fidan Evi üç katlı olarak yapılmıştır. Eyvan ve teras her evin vazgeçilmez öğesidir.

Evlerin en gösterişli ve süslü cepheleri görünüme giren cephelerdir. Evler plan olarak birbirine benzerlik göstermektedir. Günümüzde haremlik ve selamlıktan oluştuğu tespit edilen evler Hacı Bey Köşkü ve Hakkı Aytaç Evi’dir. Diğer evlerde orijinalde bu uygulamanın olup olmadığı tespit edilememiştir. Necmettin Kaya Evi cephe süslemeleri bakımından dikkat çekmektedir. Hacı Bey Köşkü geniş hacimli planı ve iç süslemeleriyle adeta bir sarayı anımsatmaktadır. İklimden dolayı yapıların duvarları kalın tutulmuş; kalın duvarlar iç mekânların yazın serin, kışın sıcak olmasını sağlamıştır.

Değirmenler, taş malzemeden inşa edilmiş olup değirmen odası, su kulesi ve su kanalından ibarettir. Değirmenlerde ihtiyaca göre bir veya iki su çarkı çalışmaktadır. Yapılarda en çok taş malzeme kullanılmıştır. Taşın çok kullanılmasının sebebi bölgede bol miktarda bulunmasından kaynaklanmaktadır. Düzgün kesme taş ve kaba yonu taşın yanı sıra ahşap, tuğla ve alçı malzeme de kullanılmıştır.

Savur’da kentsel dokuyu oluşturan en önemli öğe olan “Geleneksel Savur Evleri”, organik bir dokuda gelişmiştir. Geleneksel niteliklerini büyük ölçüde koruyan evler, özgün kullanımlarını günümüzde de devam ettirmektedir.

Fotoğraf 13. Savur Kent İçinden Genel Görünüm (Fotoğraf: M. ÇEVİK)

Dereiçi köyü

Dereiçi köyündeki manastırlar sarp ve kayalık arazilerde inşa edildiklerinden bulundukları yerin konumuna göre şekillenmişlerdir. Bu manastırlardan Mor Abay Manastırı kısmen yıkılmış, duvarları ile bir iki bölümü ayakta kalmış, Mor Theoduto Manastırı ise tamamen yıkılmış sadece birkaç duvar yıkıntısı kalmıştır. Mor Dimet Manastırı ise kısmen yıkılmış, kilisesi ve onun yanındaki iki oda ayaktadır. Savur köylerindeki Mor Yuhanna ve Mor Dimet Manastır Kilisesi Parokial plan şemasına sahiptir. Mor Mete (Katolik) ve Protestan kiliseleri ise XIX. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen dikdörtgen planlı basit köy kiliseleridir. Mor Yuhanna Kilisesi günümüzde kullanılmaktadır; diğer kiliseler ise metruktür.

Fotoğraf 14. Dereiçi’nden Genel Görünüm (Fotoğraf: M. ÇEVİK)

Fotoğraf 15. Dereiçi’nde Geleneksel Yapı Örnekleri (Fotoğraf: M. ÇEVİK)

Fotoğraf 16. Dereiçi’nde Geleneksel Yapı Örnekleri (Fotoğraf: M. ÇEVİK)

Tescilli Olmayıp Mevcut Özellikleri İle Korunacak Yapılar: Kentsel sit alanını oluşturan geleneksel dokuda yer alan ve tescilli yapılarla birlikte dokuyu bütünleyen, tescilli olmayan ancak, yörenin mimari özelliklerini yansıtan özellikleri nedeni ile plan kararıyla korunması ya da aynı özellikleri koruyacak biçimde yenilenmesi önerilen yapılardır.

Mevcut konut dokusunu oluşturan ve yapıldığı dönemin mimarisini bozmadan günümüze

2.2.1.2.3.1. Savur'da Yer Alan Mimari Eserler