Kärhanalaryň daşary ýurt walýuta-maliýe gatnaşyklarynyň esaslary

9.1. Halkara walýuta gatnaşyklary we walýuta ulgamy barada esasy düşünjeler.

Kärhanalaryň daşary ýurt walýuta-maliýe gatnaşyklaryny öwrenmek üçin ilki halkara walýuta gatnaşyklary we walýuta ulgamy barada esasy düşünjileri bilen tanyşmaly . Şol düşünjiler ykdysady ylymlaryň kandidaty, dosent A.A. Burunowanyň tarapyndan taýarlanyp çap edilen „Halkara pul, karz we maliýe gatnaşyklary― atly okuw gollanmada örän oňat berilen. Şol sebäpli görkezilen gollanmadan käbir düşünjileri alyp size olaryň gysga manysyny aşakdaky sahypalarda hödürlemek makul bildik.

Walýuta gatnaşyklarynyň ilkinji alamatlary antik döwürde - gadymy Gresiýada we Rimde peýda bolupdyr. XII-XIII asyrlarda ilkinji bank hyzmatyny aňladýan çalyşma stollar ulanylyp başlanýar.

Ilkinji wekseller (borçnamalar) hem şol döwürlerde emele gelýär. Soňra Leonda we Antwerpende ilkinji weksel bazarlary döräp başlapdyr.

Dünýa hojalygy ulgamynda milli hojalyk netijeleriniň özara hasaplaşygyna hyzmat edýän jemgyýetçilik pul gatnaşyklarynyň jemine - halkara walýuta - maliýe gatnaşyklary diýilýär.

Walýuta gatnaşyklarynyň döwlet guramaçylyk, hukuk we sazlaýyş usullarynyň jemine walýuta ulgamy diýilýär.

Walýuta ulgamy milli kada-kanunçylyk, halkara utgaşdyrylan kesgitlemeler, düzgünnamalar we halkara ylalaşyklar bilen berkidilendir.

Walýuta ulgamynyň birnäçe görnüşleri bar: milli, dünýä we sebitara.

Daşary ýurtlar bilen ýerine ýetirilýän halkara hasaplaşyklar boýunça ýurtda kabul edilen düzgün-tertibiň jemine milli walýuta ulgamy diýilýär.

Dünýä walýuta ulgamy - bu halkara ylalaşyklaryň netijesinde döredilen walýuta gatnaşyklarynyň jemidir.

Sebitara walýuta ulgamy döwletara ylalaşyklarynyň netijesinde meýletin döredilýär we bileleşmäniň öňünde goýulýan syýasy we ykdysady maksatlaryna hyzmat edýär. Diýmek, sebitara walýuta ulgamy baş maksatlara gönükdirilen we ýokary derejede ösen birleşikler diýlip hasaplanylýar.

Mysal üçin, Ýewropa walýuta birleşmesi (ýeke-täk ulanylýan walýutasy -ýewro (EUR), OPEK-nebiti eksport edýän döwletleriň guramasy (ýeke-täk walýutasy -ARAB hasaplama dinary).

Ilkinji dünýä walýuta ulgamy özakymly XIX asyrda senagat rewolýusiýadan soň altyn monometalizm döwründe peýda bolupdyr. Birinji dünýä walýuta ulgamy 1867-nji ýylda Pariž halkara maslahatynda döwletara ylalaşyk hökmünde kabul edilip, hukuk tarapdan güýje girizilipdi. Altyn ýeke-täk dünýä puly diýip yglan edildi.

Ikinji dünýä walýuta ulgamy 1922-nji ýylda Genuýa ykdysady maslahatynda kabul edildi.

Hukuk tarapdan tassyklanmasa-da döwletleriň arasynda ylalaşylyp, ätiýaçlyk walýuta hökmünde funt- sterlingler we ABŞ-nyň dollarlary kabul edilipdi.

Üçünji walýuta ulgamy 1945-nji ýylda ABŞ-nyň Nýu-Gemşir ştatynyň Breton-Wudds şäherinde gazanylan ylalaşyk esasynda 35 döwlet tarapyndan resmileşdirilip (ratifisirlenilip) güýje girýär. ABŞ-nyň dollary dünýä puly diýlip yglan edilýär. ABŞ-ABŞ-nyň hökümeti dollary altyna çalşyp berýär.

Dördünji walýuta ulgamy 1978-nji ýylda Ýamaýka şäherinde geçirilen maslahatyň (konferensiýanyň) netijesinde Halkara Walýuta Gaznanyň Esasnamasyna (Ustawyna) ikinji gezek üýtgemeler girizilenden soň, guramanyň köp bölegi tarapyndan ratifisirlenilip, güýje girýär. Altyn-dewiz ölçegiň deregine SDR girizilýär. SDR - Spesial Drawing Right - göni terjime edenimizde „karz almagyň ýörite hukuklary― diýen manyny aňladýar. SDR – Halkara Walýuta Gaznanyň hasaplama walýuta birligi hasaplanylýar. SDR-iň girizilmeginiň sebäbi - ABŞ-nyň daşary ýurt gysga möhletleýin bergileri 1949-1971-nji ýyllar arasynda 8,5 esse artanlygydyr, resmi altyn görnüşdäki gorlar bolsa 2,4 esse peselenligidir. Şol sebäpli 1971-nji ýylda ABŞ-nyň hökümeti dollary altyna çalşyp bermesini ýatyrýar.

Häzirki döwürde halkara ykdysady gatnaşyklar SDR-iň kömegi bilen amala aşyrylýar. Banklar olaryň möçberine esaslanyp başga döwletler bilen hasaplaşyklary geçirýärler.

SDR diýlip aýry pul görnüşde kagyzlar dolanşyga çykarlanok. Emma soňky maliýe krizisy emele gelenden soň käbir döwletleriň baştutanlary olary çykarmany talap edip başladalar. Käbir döwletleriň baştutanlary täze bäşinji walýuta ulgamyny döretmäni talap edýärler. Şol talaplara esaslanyp täze dünýä pul birligi ýewro-dollarlary çykarmany talap edýänler hem bar. Köpçülik habar beriş serişdelerde şol pul birligiň ilkinji nusgalary hem görkezildi.

Täze dünýä walýuta ulgamyny döretmegini esasanam Braziliýa, Orsýet Hindistan, Hytaý döwletleri talap edýärler. Olar ABŞ – nda öz gorlaryny saklaýar. ABŞ-nyň bergileri bolsa ýyl ýyldan köpülýär. Aýratyn hem ABŞ-nyň bergileri Hytaý döwletine köp.

Töwekgelçiliklerden goranmak üçin görkezilen döwletler özara hasaplaşyklarda öz pul birliklerini ulanyp başladylar.

9.2. Kärhanalaryň daşary ýurt walýuta- maliýe gatnaşyklary we olara döwletiň gözegçiligi.

Häzirki döwürde Türkmenistanyň kärhanalary halkara ykdysady gatnaşyklara goşulmak üçin hökmany suratda Türkmenistanyň ykdysadyýet we maliýe ministriliginiň edara görnüşindäki taraplary we inwestision taslamalary döwlet hasabyna alyş müdirýetinde bellige alynmalydyrlar. Bellige alynmak üçin döwlet tarapyndan kesgitlenen möçberde býujetiň haýryna pul serişdeleri geçirilmelidir.

Edara görnüşdäki tarapy bellige alnandygy hakynda ýörite şahadatnama berilýär. Şol şahadatnama esasynda kärhanalar öz islegi boýunça ygtyýar alan Türkmenistanyň dürli banklarynda walýuta hasabyny açyp bilerler.

Walýuta hasabyny açmak üçin bankyň haýryna bellenilen tertipde we möçberde pul serişdeleri tölenilmelidir. Pul serişdelerini tölemek bilen bir hatarda, kärhanalar hasaplaşyk hasabyny açmak üçin tabşyrylýan resminamalary hem-de ýokarda görkezilen gullugyň beren şahadatnamasynyň göçürmesini tabşyrýarlar.

Bellige alnyp we walýuta hasabyny bankda açandan soň kärhana dürli halkara walýuta maliýe gatnaşyklara gatnaşyp biler. Şol sanda kanuna laýyklykda aşakdaky walýuta amallaryny ýerine ýetirip biler:

- başga döwletleriň walýutalarynda girdejileri kabul etmek;

- banklaryň kömegi bilen agzalan walýutalary çalşmak;

- dürli döwletlerden karz almak;

- öz walýuta hasabyndan nagt walýuta serişdeleri almak;

- gaýry walýuta amallaryny geçirip biler.

Halkara walýuta maliýe gatnaşyklaryna döwletiň dürli guramalary gözegçilik edýärler. Şol sanda Türkmenistanyň maliýe ministriligi, Merkezi banky, döwlet çig mal biržasy, Prezidentiň ýanyndaky daşary ýurt maýa goýumlar baradaky gullugy, salgyt, serhet, migrasion, gümrük we başga döwlet gulluklary. Agzalan ministirlikleriň we gulluklarynyň her haýsynyň öz wezipeleri bar we olar öz ygtyýarlaryna laýyklykda hereket etmelidirler.

Salgyt gulluklaryň, Merkezi bankyň wezipeleri barada bu gollanmada giňişleýin maglumatlar berildi.

Döwlet çig mal biržasynda daşary ýurt kompaniýalar bilen baglanşylan kontraktlar hasaba alynýar.

Prezidentiň ýanyndaky daşary ýurt maýa goýumlar baradaky döwlet gullugynda ähli daşary ýurtlaryň Türkmenistanda goýan maýa goýumlary hasaba alynýar.

Gümrük gullugy kärhanyň döwlete getirilýän we biziň döwletimizden başga döwletlere iberilýän ähli harytlaryna gözegçilik edýär.

Kärhanalaryň ýolbaşçylary agzalan ministrilikleriň we gulluklaryň ygtyýarlaryny , hukuklaryny we borçlaryny bilmelidirler we kanunlara laýyklykda olar bilen gatnaşyklary saklamalydyrlar.

9.3. Türkmenistana dahylly kärhanalaryň daşary ýurt kärhanalary bilen hasaplaşyklary.

Türkmenistanyň çäginde ýerleşýän kärhanalary daşary ýurt kärhanalar bilen aşakdaky görnüşlerde hasaplaşyklary geçirip bilerler:

- bank geçirmesi;

- barter;

- kliring;

- akkreditiw;

- ýol we başga çekleri;

- karz kartoçkalary;

- kanunlara laýyklykda başga görnüşlerde.

Bank geçirmesi hasaplaşygy ulanylanda kärhana öz islegi boýunça baglaşylan şertnamalary, kontraktlary esasynda öz pul serişdelerini başga döwletlere geçirip biler. Serişdeleri geçirmek üçin töleg tabşyrygy doldurulýar. Tabşyryk ýörite görnüşdäki blankada berilýär. Ýokarda görkezilen şertnamalar, kontraktlar biržada hasaba alynmalydyr. Amal geçirilende kärhananyň walýuta hasabyndan pul serişdeleri aýrylyp, hyzmat eden (haryt iberen) kärhana daşary ýurda ugradylýar.

Buhgalterlik hasabynda şu aşakdaky ýazgylar edilýär:

Esasy serişdeler satyn alnanda:

Debet 01 „esasy serişdeler― Kredit 60 „haryt iberijiler we potratçylar bilen hasaplaşyk.―;

Debet 60 „haryt iberijiler we potratçylar bilen hasaplaşyk.‖ Kredit 52 „daşary ýurt pullarynyň hasaby.―.

Harytlar satyn alnanda:

Debet 41―harytlar― Kt 60 „haryt iberijiler we potratçylar bilen hasaplaşyk.‖;

Debet 60 ―haryt iberijiler we potratçylar bilen hasaplaşyk‖. Kredit 52― daşary ýurt pullarynyň hasaby.―.

Materiallar satyn alnanda:

Debet 10 ―materiallar― Kredit 60 ―haryt iberijiler we potratçylar bilen hasaplaşyk‖.;

Dt 60 ―haryt iberijiler we potratçylar bilen hasaplaşyk‖. Kt 52― daşary ýurt pullarynyň hasaby.―.

Barter hasaplaşygy geçirilende haryda (hyzmata, işe) -haryt (hyzmat, iş) berilýär (edilýär).

Kliring hasaplaşyklary döwletara ylalaşyklary esasynda geçirilýär. Ylalaşyklarda hasaplaşygyň ähli şertleri , şol sanda söwdanyň , algylaryň we bergileriniň galyndylarynyň çäkleri görkezilip bilner.

Kliring hasaplaşygy amala aşyrylanda iberilen harytlara (tebigy baýlyklara) gyzyl pul (walýuta) serişdeler bilen bilelikde harytlar (hyzmatlar) iberilýär (ýerine ýetirilýär). Türkmenistanyň kliring hasaplaşyklarynyň taryhyndan Ukraýina, Eýran döwletleri bilen geçiren hasaplaşyklaryny görkezip bolar. Kliringiň (algylaryň) hasabyna, algydar döwletiň kärhanalary degişli döwlet guramasynyň buýrugy esasynda bergidar döwlete käbir hyzmatlary (işleri) buýuryp ýerine ýetirdip ýa-da şol döwletden harytlary alyp bilerler.

Akkreditiw hasaplaşygy daşary ykdysady gatnaşyklarda giňden ulanylýan nagt däl hasaplaşygyň görnüşi. Hasaplaşygyň düýp manysy Türkmenistanyň çäginde ulanylýan akkreditiwleriň manysy bilen deň. Emma daşary ykdysady gatnaşyklarda akkreditiw hasaplaşygynyň dürli-dürli görnüşleri ulanylýar. Şol sanda: gaýtarylýan, gaýtarylmaýan, arka-arka, geçirip bolýan, geçirip bolmaýan we başga görnüşleri.

Akkreditiw hasaplaşyklary „Resminama akkreditiwler hakynda― Halkara ylalaşygyna laýyklykda geçirilýär. Şol ylalaşyk Halkara söwda Palatasy tarapyndan tassyklanylan.

Gaýtarylýan akkreditiwi ony açan tarap isleýän wagtynda yzyna alyp bilýär.

Gaýtarylmaýan akkreditiwdäki pul serişdeleri akkreditiwi açan tarap diňe şertnamada bellenilen ýagdaýlarda görkezilen serişdeleri yzyna alyp bilýar.

Arka-arka akkreditiwi, bir-birini haryt iberiji bilen haryt alyjy tanamaz ýaly, araçynyň teklibi boýunça onuň görkezen bankynda akkreditiw hasaby açylýar.

Geçirip bolýan akkreditiwi haryt alyjy başga tarapa ony geçirmäge haklydyr.

Ýol çegi – bu ýörite resminama, onuň esasynda belli daşary ýurtlarda ylalaşan banklarynyň kömegi bilen hasaplaşyp ýa-da nagt pul serişdelerini alyp bolýar. Şol hasaplaşygy geçirmek üçin dürli döwletleriň banklarynyň arasynda ýörite ylalaşyklar baglaşylýar. 1996-njy ýylda Türkmenistanyň raýatlary ýol çeklerini türkmen banklarynda satyn alyp, daşary ýurtlaryň banklarynda hasaplaşyklary geçirýärdiler. Gerek bolan ýagdaýlarda ýol çegi esasynda erkin aýlanýan walýutada nagt pul serişdelerini alýardylar.

Dünýä tejribesinde „amerikan ekspres“ çekleri hem giň ulanylýar. Şol çekler köp ýurtlarda hasaplaşyklary geçirmek üçin erkin kabul edilýär. Şu çeklerde wagtlaýyn ulanmaýan serişdeleri hem saklamak amatlydyr.

Karz kartoçkalary – halkara hasaplaşyklarda dürli döwletlerde kabul edilýän karz kartoçkalary ulanylýar. Mysal üçin, „master―, „wiza―, „Alfabank ― kartlar we onuň beýleki görnüşleri.