Kärhanada buhgalterlik hasabynyň resmileşdirilişi

Türkmenistanyň kanunlaryna laýyklykda buhgalterlik hasaba alnyşda resminamalaryň şu toparlary (görnüşleri) ulanylýar:

- hasabyň döwlet gurama tarapyndan bellenilen hökmany alamatlaryny (rekwizitleri) özünde saklaýan, hojalyk amallarynyň geçirilen pursatyny (faktyny) ýa-da şeýle amaly geçirmäge onuň hukugynyň bardygyny görkezýän ilkinji hasaba alnyş resminamasy. Resminamalar hojalyk amal geçirilen wagty düzülmelidir, eger şeýle etmäge mümkinçilik bolmasa, onda olar gös-göni şol amal gutarandan soň düzülýär;

- geçirilýän hojalyk amallaryny hronologiki yzygiderlilikde görkezýän ilkinji hasaba alnyşyň belliknamalary (registrleri). Registrleri düzmegiň tertibi döwlet (häzirki döwürde Türkmrnistanyň maliýe ministriligi) tarapyndan kesgitlenilýär;

- hasabyň meýdançalaryň (obýektleriniň) ýagdaýy we hereketi beýan edilýän buhgalterlik kitaplary;

- hasabyň maglumatlaryny bölekleýin görkezýän kömekçi sanawnamalar;

- maliýe hasabatlary.

Kärhana hasaba alnyş resminamalarynyň bir nusga getirilen (tipli) we ýöretelişdirilen görnüşlerini peýdalanyp biler.

Kärhana banklaryň üsti bilen amallary geçirende Türkmenistanyň Merkezi banky tarapyndan taýýarlanylyp tassyklanylan we bir nusga getirilen resminamalarynyň görnüşlerini peýdalanyp biler.

Bank we kassa resminamalarynda ýalňyşy düzetmäge rugsat berilmeýär.

Buhgaltetlik hasaba alyş resminamalary „Buhgalterlik hasaba alnyşy hakynda― kanunyň 10-nji maddasyna laýyklykda döwlet we rus dillerinde düzülýär.

Hasaba alnyşyň kompýuterleşdirilen ulgamy peýdalanylan mahalynda resminamalar ulanyjylar üçin amatly we düşnükli görnüşde düzülmelidir.

Hasabyň resminamalary, şol sanda kompýuterleşdirilen ulgam ulanylan mahalynda şol resminamalar Türkmenistanyň hukuk, kada namalary tarapyndan bellenilen talaplaryna laýyklykda saklanylmalydyr.

Ilkinji hasaba alnyş resminamalary diňe Türkmenistanyň kanunlary tarapyndan bellenilen ýagdaýlarda we tertipde aýrylyp bilner. Resminamalary aýyrýan wezipeli adamlar şolaryň aýrylýandygy hakynda beýannama (protokol) düzýärler, onuň göçürmesi bolsa kärhananyň ýolbaşçysyna berilýär. Aýrylýan resminamalaryň göçürmelerini özünde galdyrmaga kärhananyň haky bardyr.

Ilkinji hasap resminamalary esasynda kärhanalar dergi-orderlerde (žurnal-orderlerde), memorial-orderlerde bellenilen tertipde degişli ýazgylary ýöretmelidirler. Häzirki döwürde kärhanalar esasanam dergi-order (žurnal-order) ulgamyny ulanýarlar.

Dergi-orderleriň sany 1-16-a çenli bolup biler. Her dergi-orderiň ýörite maksady Türkmenistanyň maliýe ministriligi tarapyndan bellenilen.

1-nji dergi-orderde pulhananyň amallary ;

2-nji - de hasaplaşyk hasabyndan geçirilen amallar ; 3-nji - de daşary ýurt pullar bilen geçirilýän amallar . 4-nji - de banklardan alnan karzlar;

5-nji - de zähmet haklary tölemek bilen bagly amallar ; 6-njy – de haryt iberijiler we potratçylar bilen hasaplaşyklar ; 7-nji - de hasabat bermeli adamlar bilen hasaplaşyklar ;.

8-nji - de býujet hasaplaşyklary , her hili algydarlar we bergidarlar bilen hasaplaşyklar;

9-nji - de satyn alyjylar we buýrujylar bilen hasaplaşyklar;

10-nji – de ambarlaryň hasaby we harajatlar;

11-nji – de ýüklenen harytlar, ýerine ýetirilen işler we hyzmatlar;

12-nji – de gorlar we gaznalar;

13-nji –de esasy serişdeleriň we maddy däl aktiwleriň könelmegi;

14-nji –de esaslandyryjylar bilen we pudagiçi hasaplaşyklar;

15-nji –de maliýe we hojalyk netijeleri;

16-njy – de peýdanyň hasaplanylyşy , paýlanylyşy we ulanylyşy hasaba alynýar.

Dergi-orderlerde girdeji we çykdajy amallar aýry hasaba alynýar.

Dergi – orderlerde degişli hasabyň başlangyç galyndasy görkezilip , geçirilen amallar jemlenip hasabyň ahyrky galyndylary çykarylýar. Her amal hasaba alnanda habarçy (korrespondent) hasaplara hem degişli ýazgylar edilýär.

Dergi-orderleriň maglumatlary esasynda dolanyşyk sanawnamalary doldyrylýar.

Dolanyşyk sanawnamalarynda her hasabyň dolanyşygy hasaplanylýar.

Dolanyşyk sanawnamalarda hasaplaryň başlangyç we ahyrky galyndylary hem görkezilip bilner.

Şol sebäpli dolanyşyk sanawnamalara käbir edebiýatlarda galyndy-dolanyşyk sanawnamasy diýip at berilýär. Galyndy-dolanyşyk sanawnamalary ―küşt‖ usuly esasynda hem düzülýär. Sanawnamanyň bir tarapynda hereketdäki we herekede niýetlenen hojalyk serişdeleri hasaba alýan hasaplaryň galyndylary hem dolanyşyklary görkezilip, beýleki tarapynda edilen hereketleriň çeşme bolan hasaplarynyň galyndylary hem dolanyşyklary görkezilýär. Şol usul esasynda hasap ýöredilende hasabyň kemçiligi bar bolsa, ony anyklamak aňsat bolýar. Sebäbi her herekediň girdejiň we çykdajyň deň derejedäki çeşmesi hökmany suratda bolmalydyr.

Galyndy-dolanyşyk sanawnamanyň kömegi bilen haýsy hasapdan haýsy hasaba pul serişdeleriniň geçýänini bilip bolýar.

Dergi-orderleriň, dolanyşyk sanawnamalarynyň netijeleri jemlenilip baş kitaba ýazylýar.

Kärhananyň hökmany suratda pulhana we baş kitaplary bolmalydyr.

Nagt pul serişdeler bilen bagly amallar kärhanalarda, edaralarda pulhana (kassa) kitabynda hasaba alynýar. Pulhana kitabynyň sahypalarynyň her haýsynda san belligi goýulýar, kitapdan ýüp geçirilýär hem daşyna ýa-da içki tarapyna kagyz ýelmenilip, möhür basylýar. Möhüriň aşagynda kärhananyň ýolbaşçylarynyň gollary bolmalydyr. Pulhana kitabynda günüň başyndaky galyndysy, debet tarapynda girdejiler, kredit tarapynda çykdajylar hasaba alynýar. Pulhana kitabynda her gündeki ýa-da amal geçirilen gününiň ahyryndaky galyndysy görkezilýär. Pulhana kitabynyň maglumatlary ilkinji resminamalaryň maglumatlaryna we gözegçilik-pulhana abzalarynyň maglumatlaryna gabat gelmelidir.

Baş kitap sintetik (jemleýji) hasabyň bir görnüşidir. Baş kitapda ähli hasaplar boýunça ýylyň başyndaky başlangyç galyndysy, aýlar boýunça girdejileriň we çykdajylaryň dolanyşygy we ahyrky galyndylary görkezilýär. Kitapda takyk hasabyň başga hasaplar bilen gatnaşygy hem görkezilýär Häzirki döwürde baş kitap kompýuterde hem ýöredilip bilner. Baş kitap hasabyň maglumatlaryny jemlemäge kömek berýär. Şu kitaby we balansy seljerip, kärhana hakynda köp maglumatlary çykaryp, jemläp bolýar. Kitabyň üsti bilen haýsy hasapdan haýsy hasaba pul geçirilendigini bilip bolýar.

Baş kitabyň maglumatlary esasynda kärhana balansy düzýär. Balansy düzmek tertibi barada maglumatlar şu gollanmanyň aşakdaky sahypalarynda giňeşleýin berilýär.

Auditor barlaglarynyň resmileşdirilişi şu kitabyň ýokarky sahypalarynda görkezilendir.

Salgyt salynýan amallar resmileşdirilende kärhanalaryň hasapçylary (ýolbaşçylary) öz töleg resminamalaryny kanuna laýyklykda dogry düzmelidirler we işdeş taraplardan kabul edilýän resminamalar dogry düzüler ýaly talap etmäni başarmalydyrlar. Şol işde goşulan baha üçin salgyt bilen bagly resminamalara aýratyn üns berilmelidir.

Goşulan baha üçin salgydyň degişli pul möçberi hasaplaşyk resminamalarynda aýratyn setirde görkezilmelidir.Türkmenistanyň ―Salgytlar hakynda‖ bitewi Kanuna laýyklykda bölek satuw bahalary ýa-da nyrhlary boýunça ilata harytlar (işler, hyzmatlar) ýerlenende satyjylar tarapyndan berilýän haryt ýarlyklarynda we bahanamalarynda agzalan salgydyň degişli pul möçberi aýratyn görkezilmeýär.

Salgyt salynýan amallar boýunça, olary geçirýän salgyt töleýji- harytlary, işleri we hyzmatlary alyja bellenen nusgalykdaky hasap-fakturany ýazyp bermäge borçludyr. Hasap-faktura iki nusgalykda ýazylmalydyr, olaryň birinjisi satyn alyja (buýruja, sarp edijä) berilýär, ikinjisi ony ýazyp beren tarapda galmalydyr.

Hasap-faktura başga bir ýagdaý göz öňünde tutulmadyk bolsa, harydyň iberilen, işleriň ýerine ýetirilen we hyzmatlaryň edilen senesinden bäş günden gijä galman berilmelidir. Elektrik energiýasyny, suwy, gazy, aragatnaşyk hyzmatlaryny, jemagat hyzmatlaryny ýerlemegi amala aşyrýan salgyt töleýjileriň harydyň iberilen (işleriň ýerine ýetirilen, hyzmatlaryň edilen) aýyndan soňky aýyň bäşinden gijä galman, hasap-fakturany ýazyp bermäge haklydyr.

Hasap-fakturanyň görnüşi Türkmenistanyň maliýe ministrligi tarapyndan tassyklanylan.

Goşulan baha üçin salgydy tölemekden boşadylýan salgyt salynýan amallar geçirilende hasap-faktura goşulan baha üçin salgyt görkezilmän ýazylyp berilýär we onda degişli ýazgy edilýär ýa-da

"Goşulan baha üçin salgytsyz" diýlen dörtburç möhürçe goýulýär.

Söwda we hyzmatlar ulgamyndaky işleri amala aşyrýan taraplar tarapyndan berlen harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) satyn alnandygy baradaky çekler (talonlar) hasap-faktura bolup hyzmat edýär we harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) umumy bahasyny we goşulan baha üçin salgydyň oňa goşulan pul möçberini görkezmelidir. Käbir maglumatlaryň bolmadyk halatynda olar çeke (talona) goşulan, bellenen tertipde doldurylan hasapda görkezilmelidir.

Harytlar satyn alnanda satyn alyjynyň hasap-fakturany ýazyp bermegi talap etmäge haky bardyr, onda lomaý we bölek söwda kärhanalary tarapyndan harytlary satyn almak we söwda nyrh goşundysyndan goşulan baha üçin salgydyň möçberi aýratynlykda görkezilmelidir.

Türkmenistanyň maliýe ministrligi tarapyndan bellenen halatlarda hasap-fakturasy hökmünde

bellenen görnüşdäki we hasap-fakturalara bildirilýän talaplara laýyk gelýän beýleki resminamalar hem hyzmat edip biler.

Görkezilenler Türkmenistanyň ―Salgytlar hakynda‖ bitewi Kanuna laýyklykda salgyt salynýan amallar bolup durmaýan harytlaryň (işleriň, hyzmatlaryň) ýerlenilmegine hem degişlidir.