I. SES BİLGİSİ
2. ÜNSÜZLER
2.1. Yazı Dilinde Bulunmayan Ünsüzler
2.4.4. j ünsüzü
Türkiye Türkçesi ağızlarında çok az karşılaşılan j- sesi de yabancı dillerden alınma kelimelerde görülür: jandarma (<jandarma) (18/47), jeoloġ (<jeolog) (37/28).
2.4.5. l- ünsüzü
Tamamı yabancı dillerden girmiş kelimelerin ilk sesidir: lastig (<lastik) (2/59), la∙ana (<lahana) (17/57), lo‹anta (<lokanta) (25/26), lef∙a (<levha) (38/70), lāyı‹ (<layık) (44/9), leende (<leğende) (84/52), ...
Bu sesle başlaması gereken kelimelerin ön sesinde ünlü türemesi görülmektedir: ilimon (<limon) (76/16), ileen (<leğen) (84/52), ila∙ana (<lahana) (55/35), ...
2.4.6. m- ünsüzü
Yabancı dillerden alınma kelimelerin ilk sesidir: millet (<millet) (1/49), mēmur (<memur) (2/18), motur (<motor) (6/4), mināreden (<minareden) (22/41), maalle (<mahalle) (40/58), meselā (<mesela) (56/14), ...
Yabancı kaynaklı özel isimlerin ilk ünsüzü durumunda da olabilmektedir: memet (<Mehmet) (2/2), musdafa (<Mustafa) (63/2), ...
Türkçe tekrarlarda karşımıza çıkmaktadır: ġollar mollar (<kollar mollar) (36/45), ērişte m¹rişte (<erişte merişte) (43/41), tanudu‹ munudu‹ (<tanıdık manıdık) (57/41), soba moba (<soba moba) (69/29), ava mava (<ava mava) (85/45), b•day m•day (<buğday muğday) (113/2), ...
Türkçe soru eki de m- ile başlamaktadır: tamam mı (<tamam mı) (5/3), óyle mi (<öyle mi) (27/34), yo% mu (<yok mu) (104/9), türkü mü (<türkü mü) (43/75), annadın mı (<anladın mı) (16/93), olu mu (<olur mu) (14/36), atdı> mı (<attık mı) (85/17), söyleyim mi (<söyleyeyim mi) (83/37), ...
2.4.7. n- ünsüzü
Yabancı dillerden ödünç alınan kelimelerin ilk ünsüzüdür: nişan (<nişan) (1/28), namāzımızı (<namazımızı) (13/34), nüf•su (<nüfusu) (28/7), nēsib (<nasip) (49/10), nöbetçi (<nöbetçi) (65/32), naylonuñ (<naylonun) (110/40), ...
Türkçe'de ‘ne’ soru zamiri ile bundan türeme kelimelerde ön seste görülmektedir: ne ġatarsañ (<ne katarsan) (1/14), neyini söyliyeyim (<neyini söleyeyim) (5/10), nerden geldŒni (<nereden geldiğini) (5/6), neden ölüyo bunnar (<neden ölüyor bunlar) (48/4), neriye çı‹acañ (<nereye çıkacaksın) (69/22), nerde büyüdüyoz (<nerede büyütüyoruz) (74/31), ...
2.4.8. r- ünsüzü
Bu sesle başlayan yabancı dillerden alınmış pek çok kelime Türkçede kullanılmaktadır: ra∙at (<rahat) (11/33), ramazan (<ramazan) (13/32), radiyo (<radyo) (32/44), ra∙met (<rahmet) (61/44), romatizme (<romatizma) (85/28), rengi (<rengi) (104/52), reçetesi (<reçetesi) (109/7), ...
Özel isimlerin ilk sesi olarak da karşımıza çıkmaktadır: rum (<Rum) (24/40), rızā (<Rıza) (44/1), rusyaynan (<Rusya’yla) (48/27), rāfet (<Rafet) (106/59), ...
Bu sesle başlayan yabancı dillerden alınmış kelimelerde, ön seste bazen ünlü türemesi görülmektedir: örüsger (<rüzgar) (18/31), ürüzjar (<rüzgar) (18/46), urus (<Rus) (2/22), urum (<Rum) (118/21), ıraatlı‹ (<rahatlık) (81/33), iradyonun (<radyonun) (116/44), irezil (<rezil) (58/39), ıramazanda (<Ramazan’da) (27/26), iramazan (<Ramazan) (126/26), ireçbellig (<rençberlik) (68/2), ...
2.4.9. z- ünsüzü
Yabancı dillerden alınan sözcüklerde görülmektedir: zarar (<zarar) (2/41), zerre (<zerre) (5/29), zurna (<zurna) (22/8), zaman (<zaman) (37/43), zāten (<zaten) (51/34), zor (<zor) (59/37), zeytin (<zeytin) (83/46), zannetdim (<zannettim) (85/3), zaptiyeler (<zaptiyeler) (93/11), zemheri (<zemheri) (100/47), ...
2.5. Ünsüz Değişmeleri
2.5.1. Ön Ses Ünsüz Değişmeleri 2.5.1.1. Ön Seste Gırtlaklaşma
Çankırı ili ve yöresi ağızlarının belirleyici özelliklerinden birisi de art damak ünsüzleri % ile ġ ’nin boğumlanma yerlerini gırtlağa çekerek % > > ve ġ > & değişimiyle süreksiz gırtlak ünsüzlerine dönüşmeleridir.
2.5.1.1.1. %- > >- değişmesi
Bu değişim, Çankırı ili ve yöresi ağızlarının belirleyici özelliklerindendir155 ve sadece kalın ünlülerle hece kurmaktadır. Örneği boldur: >onuyō (<konuyor) (7/28), >ına (<kına) (17/16), >arılar (<karılar) (30/32), >ızım (<kızım) (43/15), >apandı (<kapandı) (47/13), >a‹dı (<kalktı) (57/42), >ara (<kara) (63/2), >alannar (<kalanlar) (75/18), >omşulara (<komşulara) (80/16), >ıyåyoz (<kıyıyoruz) (94/7), ...
2.5.1.1.2. ġ- > &- değişmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarının belirleyici özelliklerinden biri olan bir değişimdir156. Ünsüz sadece kalın ünlülerle hece kurmaktadır. Örneği oldukça fazladır:
155
Aynı değişim ve örnekleri için bk. Kiremit, YİA, s. 22. ; Keleş, ŞYA, s. 30. ; İşcanoğlu, EA, s. 47. 156
Aynı değişim ve örnekleri için bk. Korkmaz, NYA, s. 71, 81.; Günşen, KYA, s. 55.; Yağcı, DVA, s. 69. ; Kiremit, YİA, s. 22. ; İşcanoğlu, EA, s. 47.
&ızıñ (<kızın) (1/18), &ona% (<konak) (16/8), &aziyom (<kazıyorum) (25/40), &olundan (<kolundan) (36/79), &adar (<kadar) (42/45), &ınasına (<kınasına) (74/13), &onşíya (<komşuya) (66/4), &ordu‹ (<korduk) (78/31), &urban (<kurban) (102/22), &urşunu (<kurşunu) (70/28), ...
2.5.1.2. Ön Seste Tonlulaşma
Ön ses ünsüz değişmesi, Türkiye Türkçesi ağızlarında en sık görülen değişikliklerdendir. Kelime başında ünsüz değişmesi genellikle tonlulaşma yönündedir.
2.5.1.2.1. p- > b- değişmesi
p- > b- değişmesi, Çankırı ili ve yöresi ağızlarında bazı kelimelerde kurallı denilebilecek bir biçimde görülmektedir: baldırcan (<patlıcan) (1/2), bide (<pide) (19/4), bekmezi (<pekmezi) (30/2), ba∙alı (<pahalı) (49/13), bazardan (<pazardan) (53/10), bombalı (<pompalı) (95/4), ...
Yazı dilindeki kullanıma göre tonlulaşmış olan bazı örnekler, aslında eski şekillerini devam ettirmektedirler: bek (<pek) (44/24), bişiriyo (<pişiriyor) (60/33), büşüriyollā (<pişiriyorlar) (85/3), barma‹ (<parmak) (113/11), buñarı (<pınarı) (120/47), ...
Şu örneklerde, eski şekillerin yazı diline yaklaştığı görülmektedir: Pekmez inen (<pekmez ile) (44/13), Püşüriyoz (<pişiriyoruz) (65/14), Püşürüller (<pişirirler) (79/6), ...
2.5.1.2.2. ç- > c- değişmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında az sayıdaki kelimede görülmektedir: cehiz (<çeyiz) (1/35), cizmeleriñ (<çizmelerin) (38/35), cıbla> (<çıplak) (91/2), cō‹ca (<çokça) (95/3), cember (<çember) (116/39), cerez (<çerez) (127/17), ...
2.5.1.2.3. t- > d- değişmesi
Eski Türkçede kelime başında d- sesi yok idi. Zamanla tonlulaşma sonucu bazı kelimelerin başında t- > d- değişmesi görüldü ve bu hem ağızlarda hem de yazı dilinde de yaygınlaştı: duruyō (<duruyor) (7/5), dörd (<dört) (19/32), dóküleceg (<dökülecek) (35/61), doyurma‹ (<doyurmak) (44/18), davar (<davar) (71/14), dayandım (<dayandım) (78/5), ...
Yazı dilinde t- ’li olmasına karşın yöremizde özellikle kalın sıradan ünlülere sahip kelimelerin ön sesinin tonlulaşarak d- olması birkaç istisna haricinde kurallıdır: dutuyōlar (<tutuyorlar) (6/12), da‹ım (<takım) (12/37), datlı (<tatlı) (21/39), dutġundur (<tutkundur) (33/1), depede (<tepede) (43/52), duz (<tuz) (60/33), daşırdım (<taşırdım) (70/41), daş (<taş) (92/7), da‹alla (<takarlar) (110/9), deyze (<teyze) (123/57), ...
Az sayıda örnekte yazı dilinde tonlulaştığı hâlde, Eski Türkçenin kelime ön ses t- ünsüzünün kendisini koruduğu görülmüştür: tikenner (<dikenler) (2/58), tāliyolar (<dağılıyorlar) (43/4), temin (<demin) (55/29), tikellerdi (<dikerlerdi) (118/41).
2.5.1.2.4. k- > g- değişmesi
Eski Türçede ön seste bulunan k- sesi, zaman içerisinde büyük çoğunlukla tonlulaşmıştır. Yazı dilimizde bu değişmenin pek çok örneği vardır: gidiyodu% (<gidiyorduk) (2/67), geçelleÿ (<geçerler) (22/50), gözüñ (<gözün) (70/57), gece (<gece) (80/23), götürüllē (<götürürler) (106/51), gücümüñ (<gücümün) (112/52), ...
Bölgemiz bu bakımdan yazı dilinden daha da ileridedir. Bazı kelimelerdeki k- > g- değişmesi, neredeyse kurallı olarak görülmektedir: gendi (<kendi) (15/16), güçÇüg (<küçük) (51/4), gişi (<kişi) (62/27), ...
Bazı kelimeler değişmenin ara aşamasındadır: Kendimiz (<kendimiz) (1/66), Kişi (<kişi) (25/56), ...
Bazı kelimelerde Eski Türkçenin kelime başındaki k- ünsüzü kendisini korumuştur: ¤únde (<günde) (2/60), ¤ṓzle (<gözle) (18/31), ¤ólgesinde (<gölgesinde) (27/11), kölgede (<gölgede) (35/53), ¤ólgelik (<gölgelik) (38/43), kelen (<gelen) (70/15), kömerüz (<gömeriz) (70/16), ¤ómiyalā (<gömüyorlar) (73/29).
2.5.1.2.5. %- > ġ- değişmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında en yaygın ses değişmelerinden biridir. Bazı istisnalar dışında Çankırı ili ve yöresi ağızlarında kurallaşmıştır: ġalabalı‹ (<kalabalık) (3/17), ġalmış (<kalmış) (16/25), ġaldıralım (<kaldıralım) (32/27), ġışlı‹ (<kışlık) (35/18), ġıyılarda (<kıyılarda) (42/28), ġızım (<kızım) (50/6), ġuru (<kuru) (56/6), ġurududu‹ (<kuruturduk) (67/15), ġullanacan (<kullanacaksın) (74/35), ġolumu (<kolumu) (78/6), ġonuşullardı (<konuşurlardı) (90/6), ġoruz (<koruz) (108/18), ġonşu (<komşu) (116/31), ...
Çok az örnekte yazı dilindeki şekil korunmuştur: %adınnar (<kadınlar) (13/69), %aldı (<kaldı) (32/9), %ır% (<kırk) (56/42), ...
2.5.1.2.6. s- > z- değişmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında sıkça görülmektedir: züpürüyo‹ (<süpürüyoruz) (3/46), zaabları (<sahipleri) (10/52), zebze (<sebze) (13/51), zopalardan (<sopalardan) (18/38), zabalayın (<sabahleyin) (36/79), zıralarda (<sıralarda) (95/2), ...
İç sesteki yarı tonlulaşma çok yaygın değildir: hebiSi (<hepsi) (27/8), tēSat (<tesisat) (88/43), ...
2.5.1.3. Ön Seste Tonsuzlaşma
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında çok sık görülen bir değişme değildir. 2.5.1.3.1. d- > t- değişmesi
Örneği azdır: tomatis (<domates) (5/8), tomatadan (<domatesten) (35/24), ... 2.5.1.3.2. b- > p- değişmesi
Örneği azdır: pa‹la (<bakla) (1/2), pa‹lagillernen (<baklagillerle) (5/7), pacanıñ (<bacanın) (5/52), pa%lava (<baklava) (39/8), pa‹lavayı (<baklavayı) (58/37), ...
2.5.1.3.3. c- > ç- değişmesi
Birkaç kelimede görülmektedir: çibimizde (<cebimizde) (48/2), çibinnig (<cibinlik) (66/18), çenāze (<cenaze) (70/15), ...
2.5.1.3.4. v- > f- değişmesi
Bir kelimede görülmektedir: fişne (<vişne) (45/8). 2.5.1.3.5. z- > s- değişmesi
Örneği azdır: sāten (<zaten) (56/26), sattin (<zaten) (31/11), ... Yarı tonsuzlaşmış bir örnek de görülmüştür: Sāten (<zaten) (91/61).
2.5.1.4. Ön Seste Sızıcılaşma
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında çok sık görülen bir değişme değildir. 2.5.1.4.1. ç- > ş- değişmesi
İki örneği görülmüştür: şünkü (<çünkü) (64/22), şünki (<çünkü) (127/47).
2.5.2. Ön Seste Ünsüz Türemesi
Çankırı ili ve yöresinde sık rastlanan bir ses olayı değildir. Bölgemizde tespit ettiğimiz örnekler şunlardır:
2.5.2.1. h- türemesi
Çankırı ilinin tamamında yaptığımız soruşturma ve araştırmalarda şu örneklere rastlanmıştır: hevet (<evet) (84/29), ∙ambarımızı (<ambarımızı) (96/10), ∙aş•re (<aşure) (43/61), helbetde (<elbette) (59/45), ...
2.5.2.2. y- türemesi
Örneği fazla değildir: yerişdi (<erişti) (3/25), yerişmŒ (<erişmiyor) (61/24), yesir oynardu‹ (<esir oynardık) (62/27), yesir aldular (<esir aldılar) (129/59), ...
2.5.3. Ön Seste Ünsüz Düşmesi
Ön seste ünsüz düşmesi, Çankırı ili ve yöresi ağızlarında pek karşılaşılan ses olayı değildir. Bölgemizde tespit ettiğimiz örnekler şunlardır:
2.5.3.1. h- düşmesi
erifler (<herifler) (48/16), apörlürnen (<hoparlörle) (88/13). 2.5.3.2. y- düşmesi
Türkiye Türkçesi ağızlarının birçok bölgesinde yılkı, yirmi, yıldız, yılan, ... gibi kelimelerin ön sesindeki y- ünsüzünün düştüğü bilinmektedir157. Bölgemiz kurallı bir biçimde y- sesini muhafaza etmektedir.
2.5.4. İç Ses Ünsüz Değişmeleri 2.5.4.1. İç Seste Gırtlaklaşma
Çankırı ili ve yöresi ağızlarının belirleyici özelliklerinden birisi de art damak ünsüzleri % ile ġ ’nin boğumlanma yerlerini gırtlağa çekerek % > > ve ġ > & değişimiyle süreksiz gırtlak ünsüzlerine dönüşmeleridir.
2.5.4.1.1. -%- > ->- değişmesi
Yöremizin ayırt edici özelliklerindendir158. Ünsüz sadece kalın ünlülerle kullanılmaktadır. Örneği boldur: ba>la (<bakla) (5/8), a>rāba (<akraba) (11/23), yo>lu>dan (<yokluktan) (23/32), ġır>ını (<kırkını) (39/40), %al>miyō (<kalkmıyor) (52/45), çı>dı (<çıktı) (63/3), yı>allar (<yıkarlar) (72/21), ...
157
Karahan, age., s. 31-32. 158
2.5.4.1.2. -ġ- > -&- değişmesi
Yöremizin ayırt edici özelliklerindendir159. Ünsüz sadece kalın ünlülerle kullanılmaktadır. Örneği oldukça fazladır: fa&at (<fakat) (1/49), &ay&ısı (<kaygısı) (16/52), ōl&unu (<olgunu) (35/20), pey&amberiñ (<peygamberin) (66/2), &av&a (<kavga) (79/32), ıl&az (<Ilgaz) (106/1), ...
2.5.4.2. İç Seste Tonlulaşma
Türkiye Türkçesi ağızlarında tonlulaşmaya doğru bir eğilim vardır. Bu durum doğal olarak Çankırı ili ve yöresi ağızlarında da önde gelen özelliklerdendir. Bu tonlulaşmalardan bir kısmı kalıcı tonlulaşmalar iken bir kısmı ise ünsüzün iki ünlü arasında kalması neticesinde oluşan geçici tonlulaşmalardır.
2.5.4.2.1. -p- > -b- değişmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında iç seste -p- > -b- değişmesinin çok yaygın olduğu söylenemez: hebisi (<hepsi) (27/15), merkeblernen (<merkeplerle) (39/67), hēbisini (<hepsini) (39/67), ∙abdan (<harpten) (59/32), sāhiblerine (<sahiplerine) (47/26), ...
İç sesteki yarı tonlulaşma çok yaygın değildir: hēPsi (<hepsi) (30/17), laPa laPa (<lapa lapa) (81/32), ...
2.5.4.2.2. -t- > -d- değişmesi
Bölgemizde çok yaygın olarak görülür: südünü (<sütünü) (21/44), yetdŒ (<yettiği) (11/32), üsdüne (<üstüne) (36/19), isdemē (<istemeğe) (78/38), ġaynadur (<kaynatır) (20/25), yamaçda (<yamaçta) (45/33), dēsdiler (<testiler) (12/66), ∙asdaca% (<hastaca) (72/9), çı‹ardursun (<çıkartırsın) (16/75), ısladırız (<ıslatırız) (34/26), ġuruduruz (<kuruturuz) (39/56), usda (<usta) (32/60), ...
Yarı tonlulaşma da yaygındır: isTiyolar (<istiyorlar) (3/19), üsTüne (<üstüne) (12/77), işTe (<işte) (31/28), annaTılan (<anlatılan) (36/81), ta∙Ta (<tahta) (47/8), eTrāfını (<etrafını) (60/22), ...
2.5.4.2.3. -ç- > -c- değişmesi
Kelime kök ve gövdelerinde çok sık rastlanılmayan bir değişikliktir. Eklerde ise sık rastlanılmaktadır: cō‹ca (<çokça) (95/3), ra∙atca (<rahatça) (123/13), yemekciler
159
Aynı değişim ve örnekleri için bk. Korkmaz, NYA, s. 71, 81.; Günşen, KYA, s. 65, 66.; Yağcı, DVA, s. 69. ; Kiremit, YİA, s. 22. ; İşcanoğlu, EA, s. 47.
(<yemekçiler) (7/31), orta‹cı (<ortakçı) (11/23), aşcı (<aşçı) (44/3), bekci (<bekçi) (45/34), yazlı‹cı (<yazlıkçı) (78/25), álektrikci (<elektrikçi) (85/3), ¢údekci (<güdekçi) (88/4), otobüscü (<otobüsçü) (106/45), çifci (<çiftçi) (119/5), ...
Yarı tonlulaşan ünsüz örnekleri ise şunlardır: āçÇı (<aşçı) (56/62), ¢úçÇüg ¢úçÇüg (<küçük küçük) (51/3), baçÇē (<bahçeye) (79/18), ...
2.5.4.2.4. -k- > -g- değişmesi
Araştırma alanımızda çok yaygındır: şennigde (<şenlikte) (52/52), eşgiyā (<eşkiya) (71/49), kēsgin (<keskin) (3/6), esginiñ (<eskinin) (50/8), ¢úçÇügden (<küçükten) (90/36), asgerlik (<askerlik) (102/35), segiz (<sekiz) (106/22), ...
Yarı tonlulaşma örnekleri: ēsKiden (<eskiden) (16/30), teKrar (<tekrar) (61/33), seKiz (<sekiz) (96/18), ...
2.5.4.2.5. -%- > -ġ- değişmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında yaygın bir değişme türüdür: dutġundur (<tutkundur) (33/1), başġa (<başka) (63/39), da%ġa (<dakika) (104/15), ∙a%ġın (<hakkın) (109/41), ba%ġal (<bakkal) (114/58), mu∙a%ġa% (<muhakkak) (31/13), ġabusġa (<kapuska) (76/15), faġat (<fakat) (45/1), ...
Yarı tonlulaşma aşamasında kalmış örnekler: ∙alßa (<halka) (36/23), başßa (<başka) (39/64), ...
2.5.4.2.6. -f- > -v- değişmesi
Metinlerimizde bir tek örneği görülmüştür: üveliyo> (<üfeliyoruz) (7/6).
Bölgemizde daha çok yarı tonlulaşma örneği tespit edilebilmiştir: çarşaFı (<çarşafı) (43/19), masraFı (<masrafı) (49/13), taraFını (<tarafını) (65/48), eFendime (<efendime) (104/43), ...
2.5.4.3. İç Seste Tonsuzlaşma
Çankırı ili ve yöresinin genel eğilimi tonlulaşma yönündedir. Tonsuzlaşma olaylarına ise çok az rastlanmaktadır. Genellikle konuşan insanın konuşma özelliğine bağlı tonsuzlaşma örnekleri şunlardır:
2.5.4.3.1. -c- > -ç- değişmesi
zebzeçi (<sebzeci) (53/10), pançar (<pancar) (53/25), davulçu (<davulcu) (2/31), düñürçülüe (<dünürcülüğe) (7/10), yardımçısı (<yardımcısı) (37/51), ...
Yarı tonsuzlaşma örnekleri şunlardır: saçÇı (<sazcı) (48/53), eçÇüg (<azıcık) (59/34), eçÇük (<azıcık) (129/26), ...
2.5.4.3.2. -v- > -f- değişmesi
Genellikle alınma sözcüklerde görülmektedir: terafihden (<teravihten) (19/47), lef∙a (<levha) (38/70), ġayfe (<kahve) (48/6), cefāhir (<cevahir) (54/36), çufal (<çuval) (107/33), ...
Bölgemizde yarı tonsuzlaşma örnekleri de tespit edilebilmiştir: pilaFı (<pilavı) (44/6), ġuFa (<kova) (52/35), ...
2.5.4.3.3. -z- > -s- değişmesi
Genellikle ünsüz benzeşmesi sebebiyle görülmektedir: yāmassa (<yağmazsa) (3/41), sayamassıñ (<sayamazsın) (12/8), yimessiñ (<yemezsin) (27/26), açmassa> (<açmazsak) (52/44), yüss÷ (<yüzüğü) (119/23), ...
2.5.4.4. İç Seste Sızıcılaşma
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında iç seste sızıcılaşma örneklerinin sayısı oldukça fazladır.
2.5.4.4.1. -ç- > -ş- değişmesi
-ç- > -ş- değişmesi de Kıpçak Türkçesi özellikleri arasında sayılmaktadır160. Aynı durum Kıpçak Türkçesinin kolu olan Kazak Türkçesinde de yürürlüktedir161.
Bölgemiz ağızlarının en fazla dikkat çeken özelliklerinden biri de ç > ş değişmesidir162: yamaşlar (<yamaçlar) (18/2), işdiler (<içtiler) (5/16), g¹şdi (<geçti) (44/14), ¢óşdü (<göçtü) (57/17), g¹şmişlerden (<geçmişlerden) (13/9), güşlü (<güçlü) (90/4), saşlı (<saçlı) (36/73), aşlı‹dan (<açlıktan) (38/30), seşdiler (<seçtiler) (88/32), bişdig (<biçtik) (100/13), ġāşsañ (<kaçsan) (69/21), ...
160
Recep Toparlı-M. Sadi Çöğenli, Nevzat H. Yanık, El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-
Türkiyye, Ankara, 1999, s. 10/a.
161
Mustafa Öner, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yay., Ankara, 1998, s. 15, 232, 235. 162
Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Demir, OİYA, s. 87. ; Demir, TOİYA, s. 122. ; Demir, TRYA, s. 245. ; Demir-Şen, SİYA, s. 127. ; Eren, ZBKİA, s. 38. ; Gülensoy, KüYA, s. 58. ; Gülsevin, UİA, s. 62. ; Günşen, KYA, s. 68. ; Korkmaz, NYA, s. 90.
2.5.4.4.2. -%- > -‹- değişmesi
Çankırı ve yöresi ağızlarının ayırt edici özelliklerinden bir tanesi de iç ses -%- > -‹- değişmesidir. Yörenin tamamında yoğun olarak görülmektedir: çı‹dı (<çıktı) (1/21), ġor‹udiyolarmış (<korkutuyorlarmış) (12/10), çı‹iyo (<çıkıyor) (21/51), ba‹amiyon (<bakamıyorum) (30/54), da‹ı da‹allar (<takı takarlar) (42/39), do‹san (<doksan) (52/2), ġal‹acaġ (<kalkacak) (61/1), yī‹ar (<yıkar) (69/13), do‹dur (<doktor) (78/20), yapdu‹larımız (<yaptıklarımız) (86/2), çocu‹lar (<çocuklar) (96/21), ta‹dir (<taktir) (109/6), ya‹ışursa (<yakışırsa) (116/38), o‹unurdu (<okunurdu) (123/2), ...
2.5.4.4.3. -ġ- / -%-, -ğ- > -ñ- değişmesi
Az sayıdaki örnekte görülmektedir: yıñardu% (<yığardık) (90/43), eñer (<eğer) (55/28), deñişdi (<değişti) (17/5) (35/2) , yuñurursun (<yoğurursun) (39/61), yuñuruz (<yoğururuz) (60/27), yoñsa (<yoksa) (110/48), ...
2.5.4.4.4. -ġ- / -%-, -ğ- > -y- değişmesi
Bu değişim bölgemizde II. ağız yöresinin ayırt edici özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır: sāya (<sağa) (54/55), yāyi (<yağı) (59/5), tere yāyı (<tereyağı) (59/19), sāyinca (<sağınca) (65/21), sāyinca (<sağınca) (98/4), tere yāyi (<tereyağı) (98/27), yāyi (<yağı) (98/30) (98/33).
akşam sözcüğünde de görülmektedir: āyşam (<akşam) (81/51) (81/66). 2.5.4.4.5. -g- / -k-, -ğ- > -y- değişmesi
Çankırı ili ve yöresinin tamamında çok yaygın olarak görülen bir değişmedir163: deynek (<değnek) (2/32), öylenleyin (<öğlenleyin) (5/15), eyeynen (<eğeyle) (9/5), eylenme (<eğlenme) (12/14), baş eymez (<Başeğmez) (20/2), deynā (<değneği) (56/9), eyer (<eğer) (58/46), seymen (<seğmen) (61/14), deyişdürdü (<değiştirdi) (62/2), deyirmene (<değirmene) (67/15), eylence (<eğlence) (70/10), eyleniyo (<eğleniyor) (104/8), deyirmende (<değirmende) (105/4), eylenmeye (<eğlenmeye) (112/55), deynek (<değnek) (123/16), ...
163
2.5.4.4.6. -ç- / -c- > -j-değişmesi
Çankırı ili ve yöresinde genel bir değişme değildir. Birkaç örnek tespit edilmiştir: ejdatdan (<ecdattan) (13/2), mejb•ren (<mecburen) (16/58), ejdādımız (<ecdadımız) (28/2), mejbur (<mecbur) (109/3), ...
2.5.4.5. Akıcı Ünsüzler Arasındaki Değişmeler
Akıcı ünsüzlerin telâffuz noktaları birbirine yakın olduğu zaman birbirilerinin yerine kullanılmaktadırlar. Çankırı ve yöresi ağızlarında akıcı ünsüzler arasındaki değişmeler şu şekildedir:
2.5.4.5.1. -l- > -n- değişmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında ile edatının ek yığılmasıyla genişlemiş şekli (ile+n), -n- < -l- gerileyici benzeşmesiyle, kurallı denilebilecek bir biçimde -ınan, -inen, -unan, -ünen ve -nan, -nen olarak kullanılmaktadır: ó¤úz ınan (<öküzle) (2/9), yourd ınan (<yoğurtla) (12/60), patoz unan (<patozla) (14/13), navruz unan (<nevruzla) (100/52), zor unan (<zorla) (104/33), su y unan (<suyla) (20/12), süd ünen (<sütle) (21/46), ip inen (<iple) (36/21), söz inen (<sözle) (37/65), ó¤úz ünen (<öküzle) (42/18), mevlüd ünen (<mevlitle) (110/21), biçer inen (<biçerle) (105/13), düven inen (<düvenle) (110/8), ısıcaıynan (<sıcağıyla) (1/6), moturnan (<motorla) (2/10), ġatırlarnan (<katırlarla) (3/5), makineynen (<makineyle) (20/43), da‹sidnen (<taksitle) (33/12), elimiznen (<elimizle) (39/56), elbŒseynen (<elbiseyle) (40/31), ...
Ayrıca Çankırı ili ve yöresi ağızlarının karakteristik özelliklerinden birisi -nn- < - nl- değişmesidir: dúünnerine (<düğünlerine) (1/32), yannış (<yanlış) (16/53), şennig (<şenlik) (26/6), ayrannı (<ayranlı) (34/13), kesinnikle (<kesinlikle) (42/43), ayranna (<ayranla) (56/31), ġadunnā (<kadınlar) (62/19), unnarı (<onları) (70/21), ¢únneri (<günleri) (87/6), ...
2.5.4.5.2. -m- > -n- değişmesi
Örneği çok değildir, bir kelimenin çeşitli biçimlerinde karşımıza çıkmaktadır: şindi (<şimdi) (1/15), (6/30), (12/65), ... ; şindik (<şimdi + ök) (33/9), (63/10), (65/43), ... ; hinci (<şimdi) (114/24), (114/42), ... ; hincik (<şimdi + ök) (114/2), (114/9), ... ; şincik (<şimdi + ök) (112/33), ... ; şinci (<şimdi) (112/33).
2.5.4.5.3. -ñ- > -m- değişmesi
-ñ- > -n- > -m- aşamalarından sonra ortaya çıkmaktadır. -ng- sesi bölündükten sonra n tarafını tercih edilen kelimelerde görülmektedir. Bu değişimin bir sonraki aşaması n > m değişmesidir. Metinlerimizde komşu kelimesinin ġonşu [(10/15), (16/95) (66/4), ...] şeklinin de kullanılması, bu değişimin ilk basamağını göstermesi açısından önemlidir164: ġomşum (<%onşu <%oñşu) (2/42), ġomşu (<%onşu <%oñşu) (17/65), ġomşuları (<%onşu <%oñşu) (40/36), ... ; ¢ómlēni (<gönlek <göñlek) (47/56), ¢ómlek (<gönlek <göñlek) (54/18) (81/47), ...
2.5.4.5.4. -ñ- > -n- değişmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında -ñ- ünsüzü, kelime ve eklerde kendini korumaktadır. Ancak zaman içinde, özellikle eklerde yazı dili ve aydın konuşmasının etkisiyle -n- ’ye değiştiği görülmektedir: %ara deniz (<deñiz) (46/69), yeni (<yeñi) (28/5), son (<soñ) (69/19), ¢ónlünü (<göñül) (<gönül) (10/18), fikrinde (<fikriñde) (63/20), davarınız (<davarıñız) (48/6), ġızınızı (<kızıñızı) (114/4), ...
2.5.4.5.5. -r- > -l- değişmesi
Sık görülen bir değişimdir: erzulum (<Erzurum) (6/18), bilāder (<birader) (14/13), tālih (<tarih) (18/17), cemleler (<cemreler) (56/40), y²riyelek (<yürüyerek) (69/26), selbes (<serbest) (110/44), ¢úleş (<güreş) (121/22), ...
2.5.4.6. İç Seste Ünsüz Benzeşmeleri
Bir ünsüzün kendine komşu olan veya olmayan herhangi bir ünsüze tesir ederek onu çeşitli yönlerden, tamamen veya kısmen kendisine benzeştirmesi olayıdır. Ünsüz benzeşmeleri yönüne göre ilerleyici ve gerileyici, durumuna göre ise tam ve yarım benzeşme olarak ikiye ayrılmaktadır165.
2.5.4.6.1. İlerleyici Benzeşme
Bir ünsüzün kendisinden sonra gelen başka bir ünsüze etki ederek kendisine benzeştirmesi olayıdır166. 164 bk. Demir, TRYA, s. 250. 165 Buran, KBAYA, s. 50. 166 Buran, KBAYA, s. 51.
2.5.4.6.1.1. Yarım Benzeşme
Benzeştirme vazifesi gören ünsüzün, diğer ünsüzü çeşitli bakımlardan (mesela, dudak sesi olması bakımından) kendisine benzeştirmesi olayıdır167. Örnekleri şunlardır:
-nn- < -ñl- değişmesi: annaturlardı (<anlatırlardı <añla-) (13/10), dinnerdig
(<dinlerdik <diñle-) (4/14), ...
-mb- < -nb- değişmesi: istambulda (<İstanbul) (13/10). 2.5.4.6.1.2. Tam Benzeşme
Benzeştirme vazifesi gören ünsüzün, diğer ünsüzü tam manasıyla kendisine benzeştirmesi olayıdır168. Bölgemiz ağızlarında bir kısmı kurallı olarak görülmektedir:
-ll- < -ly- değişmesi: sandalle (<sandalye) (47/35), fasülle (<fasulye) (53/23), dörd millon (<dört milyon) (22/31), on millara (<on milyara) (27/18), ...
-mm- < -rm- değişmesi: Bir kelimede görülmektedir: yimmi beş (<yirmi beş) (10/12) (32/64), yimmi, yimmi beş (<yirmi, yirmi beş) (22/3) (43/3), yimmi (<yirmi) (56/52), ...
-nn- < -nl- değişmesi: Çankırı ili ve yöresi ağızlarının en genel özelliklerinden birisidir. -nl- sesleri yan yana geldiğinde çoğunlukla -nn-’ye değişmektedir. “n ” ünsüzüyle biten bir sözcüğe “l ” ünsüzüyle başlayan ek getirildiğinde görülmektedir: dúünnerine (<düğünlerine) (1/32), yannış (<yanlış) (16/53), şennig (<şenlik) (26/6), ayrannı (<ayranlı) (34/13), kesinnikle (<kesinlikle) (42/43), ayranna (<ayranla) (56/31), ġadunnā (<kadınlar) (62/19), unnarı (<onları) (70/21), ¢únneri (<günleri) (87/6), ...
2.5.4.6.1.3. Gerileyici Benzeşme
Bir ünsüzün kendisinden önce gelen bir ünsüze etki ederek kendisine benzeştirmesi olayıdır169. -ll- < -rl- ve -ss- < -zs- benzeşmelerinin haricindeki diğer çeşitlerin örneği azdır.
-ll- < -rl- değişmesi: Çankırı ili ve yöresi ağızlarının en genel özelliklerinden birisidir. Genellikle “r” ünsüzüyle biten bir sözcüğe “l” ünsüzüyle başlayan ek getirildiğinde görülmektedir: ∙azıllallar (<hazırlarlar) (1/56), tallada (<tarlada) (18/26), giydürüller (<giydirirler) (26/15), ∙ayıllı (<hayırlı) (35/67), mezellie (<mezarlığa) 167 Buran, KBAYA, s. 51. 168 Buran, KBAYA, s. 51. 169 Buran, KBAYA, s. 51.
(47/25), reçbellik (<rençberlik) (57/4), tüllü (<türlü) (65/24), verüllerse (<verirlerse) (78/39), oturullā (<otururlar) (86/35), ...
-çç- < -hç- değişmesi: baçÇē (<bahçeye) (79/18). -mm- < -hm- değişmesi: memmed (<Mehmet) (9/1). -ss- < -ls- değişmesi: ossun (<olsun) (2/29) (14/20), ...
-cc- < -sc- değişmesi: ıcca‹ (<sıcak) (86/13), icca‹ icca‹ (<sıcak sıcak) (95/25. -cc- < -zc- değişmesi: eccük (<azcık) (13/68), eccig (<azıcık) (35/62), ... -çç- < -zc- değişmesi: eçÇü% (<azcık) (50/24).
-ss- < -zs- değişmesi: yāmassa (<yağmazsa) (3/41), sayamassıñ (<sayamazsın) (12/8), yimessiñ (<yemezsin) (27/26), açmassa> (<açmazsak) (52/44), ...
2.5.5. İç Seste Ünsüz Türemesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarından derlediğimiz metinlerde, iç seste ünsüz türemesiyle ilgili örnekler şunlardır:
2.5.5.1. -h- / -∙- türemesi
sa∙at (<saat) (58/4), sehetine (<saatine) (74/17). 2.5.5.2. -n- türemesi
menşur (<meşhur) (40/19). 2.5.5.3. -v- türemesi
dovā (<dua) (8/22), duvāya (<dua) (56/61). 2.5.5.4. -r- türemesi
ġurtlaruz (<kutlarız) (59/54). 2.5.5.5. -y- türemesi
Yabancı kelimelerde karşımıza çıkmaktadır ve yaygındır: mayişini (<maaşını) (14/19), ayle (<aile) (40/74), dayrelerde (<dairelerde) (115/2), aydat (<aidat) (28/15), vesāyid (<vesait) (35/40), ...
2.5.6. İç Seste Ünsüz Düşmesi
Yazıya aktardığımız metinlerde, iç seste ünsüz düşmesiyle ilgili örnekler şunlardır:
2.5.6.1. -d- düşmesi
Bir tek kelimede karşımıza çıkmaktadır: ¢únüz (<gündüzün) (119/28), (129/23). 2.5.6.2. -f- düşmesi
Az sayıdaki kelimede karşımıza çıkmaktadır: çit (<çift) (17/55), y•%ayı (<yufkayı) (34/18), ...
2.5.6.3. -ğ- düşmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında ğ ünsüzü bir, iki örnek hariç kurallı bir şekilde hiç duyulmaz. Bu durumun ağızlara Peçenek Türkçesinden geçen bir özellik olduğu belirtilmektedir170.
Çankırı ili ve yöresi ağızlarının belirleyici özelliklerinden biri de iç seste -ğ- ünsüzünün erime veya düşme yoluyla söylenmemesidir. Bu ünsünün düşmesi neticesinde sıklıkla bir ünlü uzunluğu meydana gelmektedir171. Bazen de düşme esnasında yanındaki ünlüleri kalınlaştırdığı da görülmektedir: çīnar (<çiğner) (1/69), deúl (<değil) (27/17), yāmır (<yağmur) (18/44), ²rendŒmizi (<öğrendiğimizi) (36/53), ōlum (<oğlum) (39/16), dōru (<doğru) (54/10), b•day (<buğday) (62/6), •raşiyon (<uğraşıyorum) (96/31), ...
2.5.6.4. -h- / -∙- düşmesi
h / ∙, iç seste düşme eğilimli bir ünsüzdür. Bu ses düştükten sonra çevresindeki ünlüler bazen daha uzun söylenmektedir. Örneği boldur: paalı (<pahalı) (24/23), zaabları (<sahipleri) (10/52), ġāve (<kahve) (64/11), Œtiyarladılar (<ihtiyarladılar) (61/45), mütüş (<müthiş) (36/7), meşur (<meşhur) (42/26), meraba (<merhaba) (62/1), māf oldu (<mahv oldu) (30/53), heralde (<herhalde) (43/49), tātalara (<tahtalara) (107/38), şeer (<şehir) (127/46), ...
2.5.6.5. -k- / -%- düşmesi
Araştırma bölgemizde yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır: vātin (<vaktin) (22/17), āşam (<akşam) (82/18), ¢ṓler (<gökler) (23/55), ²süzlükde (<öksüzlükte) (55/44), ēşisin (<ekşisin) (94/22), ...
170
Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi ve örnekler için bk. Demir, SİYA, s. 133. 171
2.5.6.6. -l- düşmesi
Çankırı ili ve yöresinde iki sözcükte yaygın olarak görülmektedir: ġa%dı (<kalktı) (114/10), ġa‹ardı (<kalkardı) (4/29), atmış (<altmış) (22/57), ātmış (<altmış) (120/1), ...
2.5.6.7. -n- düşmesi
Örnekleri boldur: piriş (<pirinç) (116/12), dúlbet (<tülbent) (98/8), geşler (<gençler) (50/21), dek (<denk) (57/41), ta‹ savar (<tanksavar) (23/37), anos (<anons) (33/5), Œşallā∙ (<inşallah) (49/11) , ...
2.5.6.8. -ñ- düşmesi
Bu olay ancak sesin bölünmesinden sonra gerçekleşmiş olabilir. ñ sesi bölündükten sonra ġ/ğ ile temsil edilmiş, bu ses bir sonraki aşamada düşmüştür. Yani sesin düşmesi -ñ- / -ng-> -ġ- / -ğ- > -ø- değişmeleriyle ortaya çıkmıştır. Ses düşmesinden sonra bir önceki ünlü kurallı denilebilecek bir şekilde uzamıştır172: öümüzden (<öğümüzden < öñümüzden) (55/19), sōna (<soğna < soñna < soñra) (6/27), sōra (<soğra < soñra) (32/52), dŒniyō (<diğniyor < diñniyor < diñliyor) (87/25), ānadurlardı (<aġnatırlardı < añnatırlardı < añlatırlardı) (16/25), ...
Yönelme hâli eki aldığında baña ve saña kelimeleri, ñ bölünmesinde ġ/ğ tarafını tercih eder. g/ğ sesleri hem kolay erimekte hem de kolayca diğer seslere değişebilmektedir. Bunun sonucunda bazı ses olayları gelişmektedir173. Bazı örneklerde nazallık, a ünlüsüne kaymaktadır (baña > bağa > baã / baa): baã (<bana) (2/50), (23/40), (35/12), ... ; baa (<bana) (92/15), (104/11), (107/3), ...: saã (<sana) (17/69), (74/27), (105/9), ... ; saa (<sana) (16/38), (33/11), ...
2.5.6.9. -r- düşmesi
İç seste -r- ünsüzünün düşmesi Çankırı ili ve yöresi ağızlarının ayırt edici özelliklerinden bir tanesidir. Başlıca örnekleri şunlardır:
Şimdiki zaman çekiminde birkaç istisna hariç her zaman düşmektedir: veriyom (<veriyorum) (5/38), &āriyo‹ (<karıyoruz) (7/3), atliyosuñ (<atlıyorsun) (36/21), sattıliyo (<satılıyor) (51/11), o‹uniyu (<okunuyor) (97/11), •raşiyoz (<uğraşıyoruz) (80/46), ... 172 Demir, TRYA, s. 257. 173 Demir, TRYA, s. 258.
Geniş zaman ekinin ünsüzünün düşmesi de yörenin önde gelen özelliklerindendir: ġavurusuñ (<kavurursun) (19/40), ġarışdurusuñ (<karıştırırsın) (59/10), g²türüsün (<götürürsün) (86/21), yapılı (<yapılır) (27/16), duru (<durur) (8/34), olu (<olur) (59/19), ġalusuñuz (<kalırsınız) (81/40), geçe bil÷señ (<geçebilirsen) (70/57), otur•dun (<otururdun) (9/13), bilüdü (<bilirdi) (110/19), ...
2.5.6.10. -t- düşmesi
Örneği azdır: ebdesinizi (<abdestinizi) (22/53), rasliyo (<rastlıyor) (36/85), çifcilikden (<çiftçilikten) (38/40), üsden (<üstden) (30/1), ...
2.5.6.11. -v- düşmesi
Yabancı dilden alınmış bir sözcükte görülmüştür: topal tefig (<Topal Tevfik) (8/43), tefig (<Tevfik) (36/103).
2.5.6.12. -y- düşmesi
Sık düşen ünsüzlerden birdir: böüklerimiz (<büyüklerimiz) (5/70), s²liyim (<söyleyeyim) (17/52), b²le (<böyle) (45/19), ş²le (<şöyle) (62/29), ²le (<öyle) (120/22), hēbe (<heybe) (36/100), kef (<keyif) (110/20), ...
2.5.6.13. -z- düşmesi
Örneği azdır: ecük (<azıcık) (114/61), acı‹ (<azıcık) (74/6), ...
2.5.7. Ünsüz İkizleşmesi
Çankırı ili ve yöresi ağızlarında tespit edebildiğimiz ünsüz ikizleşmesi örnekleri şunlardır:
2.5.7.1. -çç- < -ç- değişmesi
güççüg güççüg (<küçük küçük) (35/6), gēççimiz (<geçimimiz) (53/10), āççiyoz (<açıyoruz) (67/39), biççiyo (<biçiyor) (117/7), çiççeg (<çiçek) (129/17), ...
2.5.7.2. -ff- < -f- değişmesi āfferin (<aferin) (27/2).
2.5.7.3. -kk- < -k- değişmesi
ekkiniñi (<ekinini) (16/13), şekker (<şeker) (56/45). 2.5.7.4. -mm- < -m- değişmesi
2.5.7.5. -nn- < -n- değişmesi
yannı (<yanı) (14/27), yanna (<yana) (47/9), ... 2.5.7.6. -pp < -p- değişmesi
deppe (<tepe) (63/9), deppōsu (<deposu) (80/36). 2.5.7.7. -şş- < -ş- değişmesi
aşşā (<aşağı) (1/72), eşşeklernen (<eşeklerle) (18/15) döşşē (<döşeği) (26/22), ġaşşı% (<kaşık) (38/48), yaşşayoz (<yaşıyoruz) (53/12), beşşie (<beşiğe) (65/49), dışşariya (<dışarıya) (72/6), fişşek (<fişek) (85/51), ...
2.5.7.8. -ss- < -s- değişmesi
yüssük (<yüzük) (12/15), essas (<esas) (21/46), nassı (<nasıl) (37/53), ... 2.5.7.9. -tt- < -t- değişmesi
sattiyo (<satıyor) (24/27), sattin (<zaten) (31/11) gettiriyo (<getiriyor) (39/39), göttür÷ (<götürür) (47/40), āttiyoduñ (<atıyordun) (56/9), ...
2.5.7.10. -yy- < -y- değişmesi
oliyyō (<oluyor) (101/6), büyyüg (<büyük) (124/49).
2.5.8. İkiz Ünsüzün Tekleşmesi
Araştırma bölgemizde bir kelimede görülmektedir: evel (<evvel) (8/17), eveli (<evveli) (5/11), evelce (<evvelce) (21/15), ...