á Ünlüsü

Yarı kalın, yarı ince, düz, geniş, a ile e arası bir ünlüdür84_.

Çalışma bölgemizde, genelde inceltme özelliğine sahip y ve l ünsüzlerinin etkisiyle oluştuğu görülmektedir: bidáynen (<pideyle) (1/31), inşaatlárdá (<inşaatlarda) (14/33), fu‹āríyá (<fukaraya) (16/19), tarafdán (<tarafdan) (30/18), paráynen (<parayla) (38/22), a‹şama ġadár (<akşama kadar) (106/23), yaylá (<yayla) (52/48), tar∙anáyí (<tarhanayı) (59/30), ġoláyları (<kolayları) (60/5), olmáyo (<ol-ma-yor) (60/11), fiyatláríní (<fiyatlarını) (110/42), ∙aláy çekellerdi (<halay çekerlerdi) (119/22) ...

1.1.2. œ Ünlüsü

Yarı geniş, yarı dar, düz, kalın, a ile ı arası bir ünlüdür85

. Çankırı ili ve yöresinde çok fazla duyulan bir ünlü değildir.

82

Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki ünlü varlığı ile ilgili geniş bilgi için bk. Mukim Sağır, “Anadolu Ağızlarında Ünlüler”, TDAY-Belleten, Ankara, 1997, s. 377-389.

83

Buran, KBAYA, s. 25. 84

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 21. ; Demir, OİYA, s. 55. ; Demir, TOİYA, s. 76. ; Demir, TRYA, s. 133. ; Demir-Şen, SİYA, s. 80. ; Eren, ZBKİA, s. 19. ; Gülensoy, KüYA, s. 19. ; Günşen, KYA, s. 18. ; Korkmaz, NYA, s. 31. ; Korkmaz, BYA, s. 9.

85

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 21. ; Demir, OİYA, s. 56. ; Demir, TOİYA, s. 77. ; Demir, TRYA, s. 135. ; Eren, ZBKİA, s. 19. ; Gülensoy, KüYA, s. 19. ; Gülsevin, UİA, s. 13. ; Günşen, KYA, s. 19. ; Korkmaz, NYA, s. 29. ; Korkmaz, GBAA, s. 9.

Yöremizde daraltma özelliğine sahip y ünsüzünün tesiriyle ortaya çıkmaktadır: orœya (<oraya) (4/32), burœya (<buraya) (12/10), çı‹mœyaca‹ (<çıkmayacak) (37/29), odœya (<odaya) (77/19), yapdırmœyan (<yaptırmayan) (101/5), ...

1.1.3. å Ünlüsü

Yarı yuvarlak, geniş, kalın, a ile o arası ünlüdür86_{. Pek fazla duyulan bir ünlü} değildir.

Bu ünlünün ortaya çıkışında dudak ünsüzlerinin etkisi görülmektedir: båbasının (<babasının) (13/37), båbam (<babam) (25/22), yå∙ud (<yahut) (45/20), nüfås (<nüfus) (53/2), ovådan (<ovadan) (81/12), ...

1.1.4. ė Ünlüsü

Yarı geniş, yarı dar, düz, ince, e ile i arası bir sestir. Daha çok i sesine yakındır. Kapalı e (¹) ünlüsü; Türkçenin yazılı tarihî metinlerinde87_{, Türkiye Türkçesi} ağızlarında88_{, Azerbaycan Türkçesi başta olmak üzere}89_{, diğer kimi Türk lehçelerinde}90 görülmektedir.

Yöremizde sözcüklerin ilk hecesinde ¹ ünlüsünün kullanımı kararsızlık göstermektedir. Aynı sözcüğün hem ¹ hem de i ile kullanıldığı görülmektedir. Derlediğimiz metinlerde, ilk hecesinde ¹ ünlüsü bulunan kelimeler şunlardır: y¹mek (<yemek) (1/42), g¹diyo (<gidiyor) (3/16), d¹rdük (<derdik) (8/22), g¹şmişlerden (<geçmişlerden) (13/9), d¹de (<dede) (16/6), d¹yzen (<teyzen) (25/19), ¹rkekler (<erkekler) (30/31), y¹lleşeyim (<yerleşeyim) (31/13), ¹vet (<evet) (36/7), y¹rlisi (<yerlisi) (40/1), n¹riye (<nereye) (43/3), ¹şerim (<eşerim) (43/69), d¹yneg (<değnek)

86

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 21. ; Demir, OİYA, s. 56. ; Demir, TOİYA, s. 77. ; Demir, TRYA, s. 135. ; Eren, ZBKİA, s. 19. ; Gülensoy, KüYA, s. 20. ; Gülsevin, UİA, s. 13. ; Günşen, KYA, s. 19. ; Korkmaz, GBAA, s. 9.

87

Orhan Yavuz, “Türkçede Kapalı e”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, S. 6, Konya, 1991, s. 271-306; K. Thomsen, “Türkçede Kapalı e”, (Çev: Günay Karaağaç), Türk

Dünyası Araştırmaları, S. 51, Aralık, 1997, s. 193-196.

88

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 21. ; Demir, OİYA, s. 56. ; Demir, TOİYA, s. 79. ; Demir, TRYA, s. 138. ; Demir-Şen, SİYA, s. 82. ; Eren, ZBKİA, s. 19. ; Gülensoy, KüYA, s. 21. ; Gülsevin, UİA, s. 13. ; Günşen, KYA, s. 99. ; Korkmaz, NYA, s. 34. ; Korkmaz, GBAA, s. 5.

89

Geniş bilgi için bk. Ahmet Buran ve Ercan Alkaya, Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yay., Ankara, 2007, s.79.; Muharrem Ergin, Azeri Türkçesi, İstanbul, 1981, s. 89-90.

90

(52/12), b¹ş (<beş) (55/42), g¹ydüÿdüler (<giydirdiler) (66/19), d¹yişildi (<değişildi) (87/30), ¹yi (<iyi) (93/17), ¹tme (<etme) (109/54), ¹ndürdüler (<indirdiler) (126/48), ...

Yabancı kökenli kelimelerde de e > ¹, i > ¹ değişimiyle kullanıldığı görülmektedir: bi ş¹y (<bir şey) (4/37), h¹yeti (<heyeti) (5/54), h¹caza (<Hicaz’a) (6/30), k¹şge (<keşke) (27/24), ¹sāsen (<esasen) (32/2), s¹ne (<sene) (38/27), ba∙ç¹ye (<bahçeye) (83/16), ¹lyaza (<İlyas'a) (100/7), ...

Kapalı e ’nin ünlüleri inceltme ve daraltma özelliğine sahip ünsüzlerin etkisiyle ilk hece dışında kullanıldığı da görülmektedir: çalmayi ver¹yim (<çalmayıvereyim) (6/35), işd¹ (<işte) (17/31), gömül¹ceg (<gömülecek) (22/43), gitm¹yincek (<gitmeyince) (25/27), evlen¹cek (<evlenecek) (30/22), gid¹ceüz (<gideceğiz) (54/48), el¹kden (<elekten) (59/29), öyl¹ydi (<öyleydi) (70/9), gid¹cēse (<gidecekse) (83/30), biç¹cēñ (<biçeceksin) (110/4), ...

1.1.5. ® Ünlüsü

Yarı yuvarlak, yarı düz, geniş, ince, e ile ö arası bir ünlüdür91_{. Bölgede sık duyulan} bir ünlü değildir.

Dudak ünsüzlerinden v ile m ’nin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle karşımıza çıkmaktadır: d®vamlı (<devamlı) (9/16), d®vām ediyo (<devam ediyor) (56/28), v®rülleÿ (<verirler) (56/34), d®vletde (<devlette) (71/55), c®vüzlerimiz (<cevizlerimiz) (78/9), c®vab verüllē (<cevap verirler) (88/41), c®maat (<cemaat) (124/22), ...

1.1.6. í Ünlüsü

Yarı kalın, yarı ince, düz, dar, ı ile i arası bir ünlüdür92_{. Bölgede çok sık duyulan} bir ünlüdür.

Bu ünlü, yörede özellikle inceltici özelliğe sahip y, l, ş ünsüzlerinin etkisiyle sıkça duyulmaktadır: ġíymalı (<kıymalı) (10/49), acíyan (<acıyan) (14/34), teslim almayínca‹ (<teslim almayınca) (37/7), topladım míydı (<topladım mıydı) (41/4), salçasíynan

91

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 22. ; Demir, OİYA, s. 56. ; Demir, TOİYA, s. 80. ; Demir, TRYA, s. 139. ; Demir-Şen, SİYA, s. 83. ; Eren, ZBKİA, s. 20. ; Günşen, KYA, s. 20. ; Korkmaz, NYA, s. 30.

92

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 22. ; Demir, OİYA, s. 56. ; Demir, TRYA, s. 143. ; Demir-Şen, SİYA, s. 85. ; Eren, ZBKİA, s. 20. ; Gülensoy, KüYA, s. 21. ; Günşen, KYA, s. 20. ; Korkmaz, NYA, s. 32. ; Korkmaz, GBAA, s. 7.

(<salçasıyla) (46/3), ∙ayvaníynan (<hayvanıyla) (57/43), çarşíya (<çarşıya) (67/2), yáşím (<yaşım) (79/16), aya% ġabílárí (<ayakkabıları) (91/62), fiyatláríní (<fiyatlarını) (110/42), yatsulayín (<yatsılayın) (127/21), ...

Bölgede çok yaygın olarak y ünsüzünün daraltıcı ve inceltici etkisiyle a > í ve u > í değişimiyle de karşımıza çıkmaktadır: torbíya (<torbaya) (1/11), turşíya (<turşuya) (10/10), fu‹āríyá (<fukaraya) (16/19), ġonyíya (<Konya’ya) (18/10), ġuzíynan (<kuzuyla) (24/20), sobíya (<sobaya) (39/19), ġīyícañ (<kıyacaksın) (51/28), yabíynan (<yabayla) (63/2), ovalíyí ovalíyí (<ovalaya ovalaya) (65/12), paríynan (<parayla) (65/44), sofríya (<sofraya) (67/25), candarmíydım (<jandarmaydım) (71/46), ġazmíynan (<kazmayla) (73/21), ġurşunlíya (<Kurşunlu’ya) (96/1), ...

İnce sıradan ünlülere sahip kelimelerin bünyesinde bulunan kalınlaştırıcı d, g, ğ, k, n, t ünsüzlerinin etkisiyle ünlülerin boğumlanma noktası art damak bölgesine kaymakta, bu ünsüzlerin yanında bulunan i sesi kalınlaşarak í ’ye değişmektedir93_{. Çalışmamızda} bir tek örneğine rastlanmıştır: geldíñ (<geldin) (6/41).

1.1.7. © Ünlüsü

Yarı yuvarlak, yarı düz, kalın, dar, ı ile u arası bir ünlüdür94_.

Bu ünlü, özellikle Eski Türkiye Türkçesinde yuvarlak ünlü taşıyan kelime ve eklerin yazı dilinin etkisiyle düzleşme eğilimi göstermesiyle ortaya çıkmaktadır: yay©> (<yayık) (13/71), toplan©r©z (<toplanırız) (30/34), vard©r (<vardır) (37/67), yapmay©z (<yapmayız) (57/27), yap©l• (<yapılır) (65/8), toplan©llar (<toplanırlar) (77/40), āld©lar (<aldılar) (84/44), yapard©‹ (<yapardık) (86/8), sat©n alurdu (<satın alırdı) (96/6), t©rpannan (<tırpanla) (96/7), ...

Bazen de aslında yuvarlak ünlü taşıyan kelimelerde bir düzleşme görülmektedir: yım©rta (<yumurta) (12/32), veyā‹©t (<veyahut) (18/28), b©ç©‹ (<buçuk) (90/41), m©ratlar (<muratlar) (111/16), ġ©ş burnu (<kuşburnu) (123/50), ...

1.1.8. ¿ Ünlüsü

Yarı yuvarlak, yarı düz, ince, dar, i ile ü arası bir ünlüdür95_.

93

Demir-Şen, SİYA, s. 85. 94

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 23. ; Demir, OİYA, s. 57. ; Demir, TOİYA, s. 82. ; Demir, TRYA, s. 144. ; Demir-Şen, SİYA, s. 85. ; Eren, ZBKİA, s. 20.

Yöremizde Eski Türkiye Türkçesinde yuvarlak ünlülü olan kelime kök, gövde ve eklerin bazıları, yazı dilinin etkisiyle düzleşme sürecine girmiştir: der¿z (<deriz) (13/63), gel¿r (<gelir) (33/3), ind¿r¿rler (<indirirler) (61/13), gel¿b (<gelip) (115/21), ...

Bölgede fazla olmasa da dudak ünsüzlerinin tesiriyle bir yuvarlaklaşma eğilimi görülmektedir: cev¿zli (cevizli) (51/21), f¿rdes (<Firdes) (53/1), sev¿m (<Sevim) (66/1), b¿berini (<biberini) (74/41), kerb¿cnen (<kerpiçle) (78/32), ...

1.1.9. ó Ünlüsü

Yarı kalın, yuvarlak, geniş o ile ö arası bir ünlüdür96 .

Ön damaktaki ö ünlüsünün boğumlanma noktasının artdamak sınırına kayması ile oluşmuştur. Daha çok k, g, ğ, ñ ünsüzlerinin yanlarındaki ünlüleri kalınlaştırmasıyla ortaya çıkmaktadır97_{. Bütün Orta Anadolu ağızlarında görülen bu kalınlaştırıcı etki, Orta} Anadolu ağızlarında ünlü uyumunun bozulmasına da sebeb olmaktadır98_.

Araştırma bölgemizde d, g, ğ, k, %, n, ñ, t ünsüzlerinden sonra veya önce gelen ö sesleri kısmen kalınlaşmaktadır: ¢ótürmeyiz (<götürmeyiz) (1/21), ¤óyde (<köyde) (2/3), ¢óremez (<göremez) (5/20), ¤ómüş (<kömüş, manda) (5/44), ¢óre (<göre) (6/3), ¤ómür (<kömür) (7/11), ótesinden (<ötesinden) (8/20), óñünde (<önünde) (12/50), ¤óşelik (<köşelik) (13/17), óñlerine (<önlerine) (13/51), ¤ótü (<kötü) (15/9), dókerüz (<dökeriz) (17/40), dóver biçerler (<döverbiçerler) (18/23), ónce (<önce) (18/34), ótekileri (<ötekileri) (30/22), dól ¢úderdú¤ (<döl güderdik) (32/45), dóşeriz (<döşeriz) (34/33), ónüne (<önüne) (127/34), ...

Bazı sözcüklerde kalınlaştırıcı etkiye sahip g, ğ, v (<ğ), ñ ünsüzleri düşerken kendinden önceki ünlüyü kalınlaştırmıştır: dóüşmedig (<dövüşmedik) (3/29), sóverdi (<söverdi) (18/50), óünde (<önünde) (25/57), bóün (<bugün) (34/5), sóútler (<söğütler) (42/56), ...

95

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 23. ; Demir, OİYA, s. 57. ; Demir, TOİYA, s. 84. ; Demir, TRYA, s. 147. ; Demir-Şen, SİYA, s. 87. ; Eren, ZBKİA, s. 20. ; Korkmaz, NYA, s. 30. 96

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 23. ; Demir, OİYA, s. 57. ; Demir, TOİYA, s. 85. ; Demir, TRYA, s. 150. ; Demir-Şen, SİYA, s. 88. ; Eren, ZBKİA, s. 20. ; Günşen, KYA, s. 21. ; Korkmaz, NYA, s. 33. ; Korkmaz, BYA, s. 9. ; Korkmaz, GBAA, s. 8.

97

Korkmaz, NYA, s. 33. 98

Bazı sözcüklerde de kalınlaştırıcı bir ünsüzün etkisi olmadan görülmektedir: óyle (<öyle) (3/16), óbür (<öbür) (15/21), şóyle (<şöyle) (18/27), sóyledüún (<söylediğin) (23/25), bóyle (<böyle) (30/33), órgünüñ (<örgünün) (36/50), órerdú¤ (<örerdik) (81/37), ból÷müz (<bölüğümüz) (118/6), bóyüklerimiz (<büyüklerimiz) (126/30), ...

1.1.10. ¥ Ünlüsü

Yarı geniş, yarı dar, yuvarlak, kalın, o ile u arası bir ünlüdür. o>u ile u>o değişikliğinin ara noktasıdır99_.

Bölgede II. ağız yöresinin belirleyici özelliklerinden bir tanesi III. teklik ve çokluk şahıs zamirlerinde, işaret zamirinin teklik ve çokluk şekillerinde ve işaret sıfatında, o ünlüsünün darlaşmış şekli u ’nun da kullanılmasıdır. Bir, iki istisna hariç ¥ ünlüsünün bu kelimelerin bünyesinde bulunan u sesinin yazı dilimize yaklaşması neticesinde, II. ağız yöresinde duyulduğu görülmektedir.

Şahıs zamirinde: _{¥ (<o) (88/6) (91/9), ¥nnar (<onlar) (96/44), ¥nu (<onu)} (126/30).

İşaret zamirinde: ¥ranıñ (<oranın) (12/71), ¥ralar (<oralar) (37/25), ¥ (<o) (45/41) (77/48) (91/7) (94/24), ¥nu (<onu) (77/46) (83/21) (84/16) (87/9) (91/8) (96/36) (98/7), ¥rdan (<oradan) (77/50) (88/53), ¥nun (<onun) (85/24), ¥rda (<orada) (37/84) (77/55) (88/4).

İşaret sıfatında: ¥ adam (<o adam) (22/47), ¥ zaman (<o zaman) (69/32) (71/26) (82/4), ¥ olay (<o olay) (126/42).

Yukarıda belirtilen kelime türleri haricinde bu sese az sayıda örnekte rastlanılmaktadır: y¥‹arda (<yukarıda) (34/36), pat¥z (<patoz) (69/11), ¥vadan (<ovadan) (81/49), m¥da (<moda) (96/35), y¥nanda (<Yunan’da) (126/45), ¥lur (<olur) (127/41).

99

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 23. ; Demir, OİYA, s. 57. ; Demir, TOİYA, s. 85. ; Demir, TRYA, s. 151. ; Demir-Şen, SİYA, s. 89. ; Eren, ZBKİA, s. 20. ; Gülensoy, KüYA, s. 22. ; Günşen, KYA, s. 22. ; Korkmaz, NYA, s. 30. ; Korkmaz, GBAA, s. 10.

Şu örneklerde ise daraltıcı özelliğe sahip y ünsüzün etkisisi ile görülmektedir: ġ_{¥yiyodu% (<koyuyorduk) (10/8), ġ¥yar (<koya) (10/10), ġ¥yaruz (<koyarız) (83/47),} ġ¥yacan (<koyacaksın) (86/14).

1.1.11. ú Ünlüsü

Yarı kalın, yarı ince, yuvarlak, dar, u ile ü arası bir ünlüdür100_.

Kalınlaştırıcı etkiye sahip k, g, ğ, ñ ünsüzlerinin etkisiyle orta damak bölgesinde, dil sırtının orta damağın ön kısmına yükselmesi ile boğumlanan kalınlaşmış bir ü ünlüsüdür101_.

Araştırma bölgemizde d, g, ğ, k, %, n, ñ, t ünsüzlerinden sonra veya önce gelen ü sesleri kısmen kalınlaşmaktadır. Yörenin en belirgin ağız özelliklerindendir. Bu özellik yüzünden kalınlık-incelik uyumu sıkça bozulmaktadır: ¢ún (<gün) (1/10), ¤únde (<günde) (2/60), dúvennen (<düvenle) (5/46), túrkü (<türkü) (6/32), şú¤úr (<şükür) (6/57), dúñürcülüe (<dünürcülüğe) (7/1), ∙ún¢úr ∙ún¢úr (<hüngür hüngür) (8/28), ¤úbre (<gübre) (14/15), túrbe (<türbe) (20/77), geldúñ (<geldin) (25/1), ¤úlleme (<külleme) (30/51), ¤ó¤úmüze (<kökümüze) (37/11), dúñúr (<dünür) (40/29), ¤úrekde (<kürekte) (44/2), túkendi (<tükendi) (90/22), dúlbet (<tülbent) (98/8), súdden (<sütten) (56/29), ... Bazı sözcüklerde kalınlaştırıcı etkiye sahip g, ğ, v (<ğ), ñ ünsüzleri düşerken yanlarındaki ünlüyü yarı kalınlaştırmıştır: dúún (<düğün) (3/14), dúúnüm (<düğünüm) (19/24), sóyledüún (<söylediğin) (23/25), bildúúnce (<bildiğince) (23/64), böyüúñ (<büyüğün) (25/3), deúl (<değil) (27/7), sóútler (<söğütler) (42/56), úúdüb (<öğütüp) (73/12), süreceúz (<süreceğiz) (126/19), ...

Bazı sözcüklerde de kalınlaştırıcı bir ünsüzün etkisi olmadan görülmektedir: úç (<üç) (2/2), ústünden (<üstünden) (3/24), demúr (<demür) (13/2), súrerdik (<sürerdik) (18/29), yúzünde (<yüzünde) (38/81), súnnŒsi (<Sünnisi) (44/35), kesúlúr (<kesülür) (49/11), erzúrúmda (<Erzurum’da) (124/37), ...

100

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 23. ; Demir, OİYA, s. 57. ; Demir, TOİYA, s. 87. ; Demir, TRYA, s. 155. ; Demir-Şen, SİYA, s. 91. ; Eren, ZBKİA, s. 20. ; Gülensoy, KüYA, s. 22. ; Günşen, KYA, s. 22. ; Korkmaz, NYA, s. 33. ; Korkmaz, BYA, s. 9. ; Korkmaz, GBAA, s. 7.

101

1.2. Uzun Ünlüler

Uzun ünlüler, boğumlanma süreleri normal süreli ünlülerden biraz daha uzun olan ünlülerdir102_.