Ç Ünsüzü

Yarı tonlu, c ile ç arası ünsüzdür. Süreksiz, tonlu diş eti ünsüzü c ile süreksiz, tonsuz diş eti ünsüzü ç arasında boğumlanan bir sestir132

: ¢úçÇüg ¢úçÇüg (<küçük küçük) (51/3), baçÇē (<bahçeye) (79/18), eçÇük (<azıcık) (129/26), saçÇı (<sazcı) (48/53), āçÇı (<aşçı) (56/62), ...

2.1.2. F Ünsüzü

Katı, sızmalı, tonlu diş-dudak ünsüzü v ile katı sızmalı tonsuz f arasında duyulan bir ünsüzdür133: çarşaFı (<çarşafı) (43/19), ġuFa (<kova) (52/35), masraF (<masraf) (63/37), eFendime (<efendime) (104/43), Fistan (<fistan) (1/49), ...

2.1.3. ġ Ünsüzü

Süreksiz, tonlu, art damak ünsüzüdür134_{: başġa (<başka) (7/4), ġovalardı} (<kovalardı) (14/38), ġayalar (<kayalar) (23/4), yazlıġ (<yazlık) (35/32), ġışın (<kışın) (40/2), ġızım (<kızım) (46/17), ġullanŒm (<kullanıyorum) (59/32), ġırmızı (<kırmızı) (66/20), ġucāna (<kucağına) (78/31), yufġa (<yufka) (84/25), uçacaġ (<uçacak) (95/23),

131

Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki ünsüz varlığı ile ilgili geniş bilgi için bk. Mukim Sağır, “Anadolu Ağızlarında Ünsüzler”, TDAY-Belleten, Ankara, 1997, s. 391-409.

132

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48. ; Demir, OİYA, s. 78. ; Demir, TOİYA, s. 110. ; Demir, TRYA, s. 216. ; Demir-Şen, SİYA, s. 114.

133

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48. ; Demir, OİYA, s. 78. ; Demir, TOİYA, s. 111. ; Demir, TRYA, s. 218. ; Demir-Şen, SİYA, s. 114. ; Eren, ZBKİA, s. 35. ; Gülsevin, UİA, s. 19. 134

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48; Demir, OİYA, s. 79; Demir, TRYA, s. 218 Gülensoy, KüYA, s. 49; Günşen, KYA, s. 53.

ġadar (<kadar) (100/11), ∙a%ġın (<hakkın) (109/41), şapġa (<şapka) (115/14), ġorucumuz (<korucumuz) (119/43), ...

2.1.4. ¢ Ünsüzü

Süreksiz, tonlu, ön damak ünsüzü olan g sesinin yarı kalın ünlülerin yanında boğumlanmasıyla oluşmuştur135_{: ¢úzel (<güzel) (1/76), ¢ótürür (<götürür) (20/48),} ¢úderdú¤ (<güderdik) (32/45), ¢ólge (<gölge) (40/4), ¢ózleme (<gözleme) (51/20), ¢únneri (<günleri) (61/9), ¢úndüz (<gündüz) (74/16), ¢ósteriyolar (<gösteriyorlar) (83/34), ¢úşlernen (<güçlerle) (96/31), ¢ómlēñ (<gömleğin) (104/33), ...

2.1.5. j Ünsüzü

Kalın ünlülerle hece kuran ön damak ünsüzüdür136_{. Yabancı dillerden alınan} kelimelerde görülür: ürüzjar (<rüzgar) (18/46), rüzjar (<rüzgar) (40/7), tālimjā∙ (<talimgah) (88/49), ...

2.1.6. _{& Ünsüzü}

Süreksiz, tonlu, gırtlak ünsüzüdür137_:

&oluna (<koluna) (1/45), &adınnar (<kadınlar) (12/28), &adar (<kadar) (20/9), &ızım (<kızım) (26/2), ōl&unu (<olgunu) (35/20), &oyun (<koyun) (52/3), ur&an (<urgan) (69/5), &ız (<kız) (79/10), &urban (<kurban) (102/22), yay&u (<yaygı) (110/39), ...

2.1.7. ∙ Ünsüzü

Sızıcı, tonsuz, art damak ünsüzüdür138_{: ∙ayvannar (<hayvanlar) (6/2), ma∙sullar} (<mahsüller) (18/23), so∙bet (<sohbet) (32/43), zaba∙ (<sabah) (42/6), ∙anġısında (<hangisinde) (44/28), ba∙çalardan (<bahçelerden) (57/12), ∙oca (<hoca) (68/7),

135

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Demir, OİYA, s. 79. ; Demir, TOİYA, s. 111. ; Demir, TRYA, s. 219. ; Demir-Şen, SİYA, s. 115. ; Eren, ZBKİA, s. 35.

136

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48. ; Demir, OİYA, s. 79. ; Gülsevin, UİA, s. 18.

137

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 49. ; Günşen, KYA, s. 55. ; Korkmaz, NYA, s. 71. ; Korkmaz, GBAA, s. 58.

138

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Demir, OİYA, s. 79. ; Demir, TOİYA, s. 111. ; Demir, TRYA, s. 219. ; Demir-Şen, SİYA, s. 115. ; Eren, ZBKİA, s. 34.

∙amurlaruz (<hamurlarız) (84/26), ∙anımıñ (<hanımın) (91/48), allā∙ (<Allah) (116/16), ∙anı (<hani) (122/12), ...

2.1.8. ‹ Ünsüzü

Sızıcı, tonsuz, art damak h sesidir139

: dolduru‹ (<doldururuz) (1/5), yo‹ (<yok) (13/7), çı‹madım (<çıkmadım) (23/38), fa‹ır (<fakir) (35/29), çalışdıramadı‹ (<çalıştıramadık) (43/20), ‹artal (<Kartal) (52/6), yı‹anırsa (<yıkanırsa) (64/4), ar‹adaşlar (<arkadaşlar) (77/17), sa‹lallar (<saklarlar) (90/30), bozu‹ (<bozuk) (109/1), ‹ırlı (<hırlı) (120/1), ...

2.1.9. % Ünsüzü

Süreksiz, tonsuz art damak ünsüzüdür. Genellikle kalın ünlülerle hece oluşturmaktadır140_{: çabı% (<çabuk) (2/57), ∙a%larımız (<haklarımız) (11/18), saardu%} (<sağardık) (20/44), baş%a (<başka) (32/23), %ırmızı (<kırmızı) (43/34), çocu% (<çocuk) (60/39), yapra% (<yaprak) (77/25), %ucāna (<kucağına) (86/40), do%uz (<dokuz) (103/26), o%uyun (<okuyun) (109/31), yı%aruz (<yıkarız) (119/7), ...

2.1.10. | Ünsüzü

Kalın ünlülerle hece kuran ön damak ünsüzüdür141_{. Yabancı dillerden alınan} kelimelerde görülür: |ādını (<kağıdını) (1/37), |āyası (<kahyası) (3/20), in|ār (<inkar) (11/17), |ār (<kâr) (14/13), hi|āyesi (<hikâyesi) (20/79), me|ān (<mekân) (24/6), fedā|ár (<fedakâr) (25/42), |ātibiydi (<katibiydi) (32/63), be|ār (<bekâr) (33/13), ...

2.1.11. _{> Ünsüzü}

Süreksiz, tonsuz gırtlak ünsüzüdür: çana> (<çanak) (5/9), üveliyo> (<üfeliyoruz) (7/6), a>rāba (<akraba) (11/23), yo> (<yok) (22/55), daşındu> (<taşındık) (38/21), %al>miyō (<kalkmıyor) (52/45), ġaşu>larnan (<kaşıklarla) (65/27), o>uyollar (<okuyorlar) (80/16), >ā‹dı (<kalktı) (90/40), >ıydı>dan (<kıydıktan) (94/7), ...

139

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48. ; Demir, OİYA, s. 79. ; Demir, TOİYA, s. 111. ; Demir, TRYA, s. 219. ; Demir-Şen, SİYA, s. 115. ; Eren, ZBKİA, s. 34. ; Gülsevin, UİA, s. 18. ; Günşen, KYA, s. 55. ; Korkmaz, NYA, s. 71.

140

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Demir, OİYA, s. 79. ; Demir, TOİYA, s. 111. ; Demir, TRYA, s. 219. ; Demir-Şen, SİYA, s. 115.

141

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48. ; Demir, OİYA, s. 79. ; Eren, ZBKİA, s. 35. ; Gülsevin, UİA, s. 19.

2.1.12. K Ünsüzü

Süreksiz, yarı tonlu, ön damak ünsüzüdür. k ile g sesleri arasında duyulmaktadır142: Kendimiz (<kendimiz) (1/66), ēsKiden (<eskiden) (16/30), Kişi (<kişi) (25/56), bilezüK (<bilezik) (42/40), erüK (<erik) (59/35), Kişi (<kişi) (80/22), seKiz (<sekiz) (96/18), ...

2.1.13. ß Ünsüzü

Yarı tonlu art damak ünsüzüdür. % ile ġ arası bir sestir143_{: ßar (<kar) (13/62),} ßonserve (<konserve) (19/15), ∙alßa (<halka) (36/23), başßa (<başka) (39/64), ßına (<kına) (59/56), ßazanda (<kazanda) (79/5), ...

2.1.14. ¤ Ünsüzü

Orta damak ünsüzüdür. Yarı kalın ünlülerle hece kurar144_{: ¤ómüş (<kömüş,}

manda) (5/44), düşünemedú¤ (<düşünemedik) (25/11), ó¤úz (<öküz) (40/67), böyú¤ (<büyük) (51/12), túr¤ú (<türkü) (58/34), çün¤ú (<çünkü) (65/40), ¤óye (<köye) (77/37), ¤útú¤ (<kütük) (88/3), verdú¤leri (<verdikleri) (118/13), ...

2.1.15. ñ Ünsüzü145

Dil sırtının yumuşak damakta kapanması ile boğumlanan birleşik damak ünsüzüdür146_{: ekmāñ (<ekmeğin) (6/17), óñlerine (<önlerine) (13/51), deñizde} (<denizde) (18/21), dŒyoñuz (<diyorsunuz) (26/3), soñ (<son) (37/88), dúñúr (<dünür) (40/29), yaluñuz (<yalnız) (55/44), uña (<ona) (70/5), yeñilen (<yenilen) (77/18), ġaderiñe (<kaderine) (85/13), doñar (<donar) (98/31), bildürseydiñ (<bildirseydin) (104/54), ...

142

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48. ; Demir, OİYA, s. 79. ; Demir, TOİYA, s. 111. ; Demir, TRYA, s. 220. ; Demir-Şen, SİYA, s. 115. ; Gülensoy, KüYA, s. 49. ; Gülsevin, UİA, s. 19.

143

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48. ; Demir, OİYA, s. 79. ; Demir, TOİYA, s. 111. ; Demir, TRYA, s. 220. ; Demir-Şen, SİYA, s. 116. ; Gülensoy, KüYA, s. 49.

144

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Demir, OİYA, s. 79. ; Demir, TOİYA, s. 112. ; Demir, TRYA, s. 221. ; Demir-Şen, SİYA, s. 116. ; Eren, ZBKİA, s. 34.

145

Bu ünsüzün yapısı ile ilgili geniş bilgi için bk. Saadet Çağatay, “Türkçede ñ~g Sesine Dair”, TDAY-

Belleten 1954, s. 15-30.

146

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 48. ; Demir, OİYA, s. 79. ; Demir, TOİYA, s. 112. ; Demir, TRYA, s. 221. ; Demir-Şen, SİYA, s. 116. ; Eren, ZBKİA, s. 33. ; Gülensoy, KüYA, s. 49. ; Gülsevin, UİA, s. 18. ; Günşen, KYA, s. 54. ; Korkmaz, NYA, s. 71.

2.1.16. P Ünsüzü

Süreksiz dudak ünsüzleri olan b ile p arası duyulan bir sestir147_{: hēPsi (<hepsi)} (30/17), Pekmez (<pekmez) (44/13), iPrāhim (<İbrahim) (46/55), Pilav (<pilav) (67/1), Püşürüller (<pişirirler) (79/6), laPa laPa (<lapa lapa) (81/32), saPri (<Sabri) (91/15), taPlaya (<tablaya) (111/28), ...

2.1.17. ÿ Ünsüzü

Düşmek üzere olan r ünsüzüdür148_{: oturuÿken (<otururken) (5/70), geliÿ (<gelir)} (18/23), genşleÿ (<gençler) (21/14), şuÿda (<şurada) (28/3), vaÿ (<var) (47/35), ġadaÿ (<kadar) (59/23), yapiyolaÿ (<yapıyorlar) (65/43), vaduÿ (<vardır) (71/19), ...

2.1.18. S Ünsüzü

Katı, sızmalı diş ünsüzleri olan z ile s arasında telâffuz edilen bir sestir149

: hebiSi (<hepsi) (27/8), hēbSi (<hepsi) (80/19), maydunuS (<maydanoz) (83/4), tēSat (<tesisat) (88/43), Sāten (<zaten) (91/61).

2.1.19. T Ünsüzü

Yarı tonlu, d ile t arası ünsüzdür150_{: dörT (<dört) (3/1), üsTüne (<pekmez) (12/77),} Tābi Tābi (<tabi tabi) (24/29), duTam (<tutam) (43/32), dala baTa (<dala bata) (52/38), yaşanTı (<yaşantı) (68/1), yapTu%ları (<yaptıkları) (80/10), ādeT (<âdet) (86/27), işTe (<işte) (108/32), isTemiye (<istemeye) (111/4), ...

2.1.20. ¯ Ünsüzü

Düşmek üzere olan y ünsüzüdür151_{: ¢úye¯ (<güvey) (96/19) (96/20).}

147

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 49. ; Demir, OİYA, s. 80. ; Demir, TOİYA, s. 112. ; Demir, TRYA, s. 222. ; Demir-Şen, SİYA, s. 116. ; Eren, ZBKİA, s. 35. ; Gülensoy, KüYA, s. 48. ; Gülsevin, UİA, s. 19.

148

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Demir, OİYA, s. 80. ; Demir, TOİYA, s. 112. ; Demir, TRYA, s. 222. ; Demir-Şen, SİYA, s. 116. ; Eren, ZBKİA, s. 34. ; Gülensoy, KüYA, s. 49. ; Günşen, KYA, s. 53. ; Korkmaz, NYA, s. 70.

149

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Demir, OİYA, s. 80. ; Demir, TOİYA, s. 112. ; Demir, TRYA, s. 222. ; Demir-Şen, SİYA, s. 116.

150

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Demir, OİYA, s. 80. ; Demir, TOİYA, s. 113. ; Demir, TRYA, s. 223. ; Demir-Şen, SİYA, s. 116. ; Eren, ZBKİA, s. 35. ; Gülsevin, UİA, s. 19.

151

Diğer ağzılardaki örnekleri için bk. Buran, KBAYA, s. 99. ; Demir, OİYA, s. 80. ; Demir, TOİYA, s. 113. ; Demir, TRYA, s. 223. ; Demir-Şen, SİYA, s. 117. ; Eren, ZBKİA, s. 34. ; Gülsevin, UİA, s. 19. ; Korkmaz, NYA, s. 70.

Süreksiz Sızıcı Sürekli - - + + - - + + + + Çift Dudak p P b m Diş- Dudak f F v Asıl Diş t T d s S z n r ÿ Diş Eti ç Ç c ş j l Ön Damak | k K j g ğ ñ y ¯ Art Damak k % ß ¢ ġ ‹ ñ Gırtlak > & ∙

+: Tonlu Ünsüz -: Tonsuz Ünsüz - +: Yarı Tonlu Ünsüz

Şekil 2: Ünsüzler Tablosu

2.2. Ünlü-Ünsüz Uyumu

Türkçedeki ünsüzlerin bir bölümünün kalın ve ince şekli vardır. Türklerin tarih boyunca kullandıkları alfabelerin bazılarında bu ayrım gözetilmiş, arkada ve önde boğumlanan ünsüzlerin karşılıkları ayrı ayrı işaretlerle gösterilmiştir. Göktürk alfabesi en güzel örneklerden biridir.

Ünlü-ünsüz uyumu doğal olarak bölgemiz ağızlarında da bulunmaktadır. Kalın ünsüzler (%, ġ, ‹), kalın ünlülerle (a, ı, u, o) hece kurmaktadır: ġaçıncı (<kaçıncı) (88/48), ġura‹lı‹ (<kuraklık) (37/61), ġışın (<kışın) (50/19), ġolunda (<kolunda) (47/59), %aşlarıñ (<kaşların) (23/21), o%uyun (<okuyun) (109/31), %ız %ardeşimiñ (<kız kardeşimin) (31/36), ...

İnce ünsüzler (k, g) de ince ünlülerle (e, i, ü, ö) hece kurmaktadır: delük (<delik) (70/48), düzgün (<düzgün) (80/5), kesin (<kesin) (20/10), ēsgi (<eski) (6/3), köycek (<köyce) (116/42), kimsem (<kimsem) (112/51), kendi (<kendi) (15/23), gece (<gece) (21/24), ...

2.2.1. Ünlü-Ünsüz Uyumunun Bozulması

d, g, ğ, k, n, t gibi ünsüzler yanlarındaki ince ünlüleri kalınlaştırma özelliğine sahiptir152_{. Bu kalınlaştırma, bu ünsüzle kurulan hecelerde görülmekte ve kelimenin} tamamına etki etmemektedir. Bu sebeple yöremizde ünlü-ünsüz uyumunun sıklıkla bozulduğu görülmektedir: ¤óşiye (<köşeye) (96/37), ¢ún (<gün) (1/43), ¤óyümüzüñ (<köyümüzün) (5/54), dókeller (<dökerler) (61/43), óñlerine (<önlerine) (13/51), túkendi (<tükendi) (90/22), işdú¤ (<içtik) (52/3), dördlú¤ (<dörtlük) (6/36), ...

2.3. Ünsüz Uyumu

Ünsüz uyumu, Türkçe kelimelerde tonlu ünsüzlerden sonra tonlu, tonsuz ünsüzlerden sonra da tonsuz ünsüzlerin gelmesi olayıdır153_.

Türkiye Türkçesi ağızlarının tümünde olduğu gibi Çankırı ili ve yöresi ağızlarında da iç seste yan yana bulunan ünsüzlerden birincisi tonsuz da olsa ikincisi her zaman tonludur154_{. Bu durum ünsüz uyumunun bozulmasına sebep olmaktadır: malcılı%da} (<malcılıkta) (24/16), savaşda (<savaşta) (16/25), ġurbetde (<gurbette) (91/42), dövletden (<devletten) (70/44), elekden (<elekten) (112/6), yapdurullaÿ (<yaptırırlar) (22/45), deişdürmeg (<değiştirmek) (109/34), bıra‹dım (<bıraktım) (6/30), çı‹dın (<çıktın) (57/38), yemekciler (<yemekçiler) (7/31), aşcı (<aşçı) (44/3), çifci (<çiftçi) (119/5), ...

2.4. Ön Ses Ünsüzleri

Türkçe kelimeler, ğ- ve ñ- ünsüzleri ile başlayamaz. Yine Türkçe kelimelerin ön seslerinde c, f, h, j, l, m, n, r, z ünsüzleri de bulunamaz. Bu ünsüzlerle başlayan kelimeler ya yabancı dillerden alınmış ya da ses değişmesine uğramıştır. Çankırı ili ve yöresinden derlediğimiz metinlerde bu ön ses ünsüzlerinin durumu şu şekildedir:

2.4.1. c- ünsüzü

Çoğunlukla yabancı dillerden alınan kelimelerin ilk sesidir: canım (<canım) (1/44), cenāzeyi (<cenazeyi) (12/45), ciddiyin (<ciddiyim) (15/8), cezā (<ceza) (41/14), 152 Korkmaz, NYA, s. 31. 153 Buran, KBAYA, s. 51. 154 Korkmaz, BYA, s. 18.

cümlemizden (<cümlemizden) (76/13), c®vab (<cevap) (88/41), cāmiye (<camiye) (96/34), ...

2.4.2. f- ünsüzü

Az sayıdaki yansıma sözcük dışında, bu sesle başlayan bütün kelimeler yabancı dillerden alınmadır: fırsat (<fırsat) (5/62), faaliyet (<faaliyet) (11/21), festival (<festival) (32/25), fasülle (<fasulye) (57/23), fikrinde (<fikrinde) (63/20), far%lı (<farklı) (83/25), ...

Özel isimlerin ön sesinde de bulunmaktadır: feyzi (<Feyzi) (8/30), feti (<Fethi) (18/49), f¿rdes (<Firdevs) (53/1), ...

2.4.3. h- ünsüzü

Yabancı dillerden alınan kelimelerin ilk sesidir: herkesiñ (<herkesin) (1/33), hökümete (<hükümete) (2/23), hiç (<hiç) (3/30), hizmetiñiz (<hizmetiniz) (5/17), ∙āsılātı (<hasılatı) (6/7), ∙āne (<hane) (11/2), ∙uz•ru (<huzuru) (16/36), ...

Ön seste %- > ∙- değişiminden dolayı ∙ani, ∙angi gibi Türkçe sözcüklerde görülmektedir: ∙anı (<hani) (3/24), ∙anı (<hani) (13/68), ∙ani (13/5), ∙ani (20/29), ∙ani (30/33), ∙anġısında (<hangisinde) (44/28), ∙anġısını (<hangisini) (59/1), ∙angi (24/32), ∙angisi (27/6), ...

Türkçe cevap edatı he ’de ön seste görülmektedir: hē (<he) (1/5), (12/36), (21/20), (30/32), ...