İkincil Uzun Ünlüler

Dilin bilinen ilk örneklerinde uzun olmamalarına karşılık ünsüz düşmesi, ünsüz erimesi, ünlü birleşmesi ve hece kaynaşması gibi nedenlerle sonraki dönemlerde uzamış ünlülere ikincil uzun ünlüler denir106_.

Kelime içerisinde meydana gelen her ünsüz düşmesi mutlaka bir ünlü uzunluğuna sebep olmaz. Bu ünsüz düşme ve erimesi ünlü uzunlukları oluşturabileceği gibi, kimi zaman ünlü kısalması, kalınlaşma, incelme, daralma, genişleme, yuvarlaklaşma ve düzleşme gibi ses olaylarının ortaya çıkmasına da sebep olur107_.

Yöremizde ikincil uzun ünlülerin ortaya çıkışının şebeplerini şöyle sıralayabiliriz:

106

Buran, agm., s. 290-291. 107

Bir kelimede iki ünlü arasında bulunan ğ, ġ, h, ∙, k, %, r, n (<ñ), v (<ğ), y ünsüzleri düştükleri veya eridiklerinde yan yana gelen iki ayrı hecenin ünlüleri birleşip kaynaşarak bir uzun ünlü oluştururlar.

Kelime içindeki ğ, ġ, ∙, %, n (<ñ), r, y ünsüzlerinin düşmesi sebebiyle, düşen sesin boşluğunu telafi etmek için bir önceki ünlünün uzadığı görülür.

Ünlü ile biten sözcükle ünlü ile biten ek karşılaşarak bir uzun ünlü oluştururlar. Bu durumun sebebi, ünlüler arasında y ünsüzünün ortaya çıkmaması veya yarı ünlü özelliğindeki y ünsüzünün eriyerek diğer ünlülerle birleşmesidir108_.

Sözcük birleşmeleri sonucunda da uzunluklar oluşur. Bu birleşmeler sonucunda meydana gelen uzunluklar üç şekilde olur: İlk olarak edat veya yardımcı fiil gibi bir yardımcı sözcüğün bir temel sözcüğe katılması ve ekleşmesi sırasında meydana gelen ünlü karşılaşmasıyla; ikinci olarak ekleşme sırasında sözcük tabanındaki ünlü ile ek ünlüsünün karşılaşmasıyla; üçüncü olarak ise birleşik kelime oluşumu sırasında ünlü ile biten bir sözcüğün ünlü ile başlayan bir sözcüğün birleşmesi veya konuşma sırasında doğal durağının kaldırılıp birleştirerek söylenmesiyle meydana gelen ünlü karşılaşmasıyla olmaktadır109_.

Vurgu, tonlama ve sorudan kaynaklanan ünlü uzunlukları da görülmektedir. Bunlar sözcüklerin ünlüleri üzerinde kurallı olmayan bir uzunluk oluştururlar110.

1.2.2.1. ā Ünlüsü

Boğumlanma süresi normal süreli ünlülerden daha uzun olan a sesidir. Bu sesin oluşmasının çeşitli sebepleri bulunmaktadır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: āsŒni (<eksiğini) (1/28), ekmāñ (<ekmeğin) (6/17), barnā (<parmağı) (16/9), •raşacāmuz (<uğraşacāmız) (20/6), dā (<daha) (23/1), ilā (<ilahi) (25/55), o%lāsı (<oklavası) (30/26), ev zābı (<ev sahibi) (54/58), yedā (<yedeğe) (104/4), aşşāda (<aşağıda) (106/34), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: zabālayın (<sabahleyin) (1/43), tātadan (<tahtadan) (3/7), sāliyodu (<sağlıyordu) (14/19), ġāli (<gayri) (44/14), ānadaman (<anlatamam)

108 Buran, agm., s. 297. 109 Buran, agm., s. 301. 110 Buran, agm., s. 301.

(70/22), yāmassa (<yağmazsa) (77/45), yamaşlā (<yamaçlar) (62/12), vādur (<vardır) (67/44), āşam (<akşam) (81/64), ġadā (<kadar) (91/38), ...

Ünlü Karşılaşmasıyla Oluşanlar: burā (<bura+(y)+a) (22/11), almān (<alma-(y)- an) (77/30), ...

Sözcük Birleşmesiyle Oluşanlar: cumārtesi (<cuma+ertesi) (3/16), nāpiyo (<ne yapıyor) (16/59), nāpallardı (<ne yaparlardı) (31/39), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: dışardākŒ (<dışardaki) (12/43), burā (<bura) (20/1), ordā (<orada) (40/75), ∙ā (<ha) (43/67), yā (<ya) (55/41), ...

Yabancı Kökenli Kelimelerde: İki a sesinin yan yana bulunduğu yabancı kökenli kelimelerde bazen a sesleri birleşerek bir uzun ünlü oluştururlar: inşāt (<inşaat) (38/40), sātlig (<saatlik) (52/48), müsāde (<müsaade) (80/11), cemāt (<cemaat) (124/26), ...

1.2.2.2. ē Ünlüsü

Normal süreli ünlülerden daha uzun boğumlanan e sesidir. Bu sesin oluşmasının çeşitli sebepleri bulunmaktadır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: dēl (<değil) (5/38), eşşēn (<eşeğin) (40/35), düşşēnen müşşēnen (<döşekle möşekle) (48/47), gidecēñ (<gideceksin) (61/36), eşşē yu‹arı (<aşağı yukarı) (93/16), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: üç etēdi (<üç etekti) (1/47), yisinnē (<yesinler) (22/39), hēbe (<heybe) (36/100), ēşidür (<ekşitir) (53/13), dēşeT (<dehşet) (61/25), gēşler (<gençler) (77/24), tēlikelig (<tehlikelik) (123/26), ...

Ünlü Karşılaşmasıyla Oluşanlar: baçÇē (<bahçe+(y)+e) (79/18), ...

Sözcük Birleşmesiyle Oluşanlar: nēdelim (<ne edelim) (52/14), cümērtesi (<cuma+ertesi) (79/14), nēdeceñ (<ne edeceksin) (95/26), şēdüken (<şey ederken) (114/34), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: ¢ózēlce (<güzelce) (17/45), herkēz (<herkes) (50/21), nerdē (<nerde) (74/32), hē (<he) (85/35), ...

1.2.2.3. ­ Ünlüsü

Boğumlanma süresi normal süreli ünlülerden daha uzun olan ¹ sesidir. Sık duyulan bir ünlü değildir. Bu sesin oluşmasının sebepleri şunlardır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: keşg­ni (<keşkeğini) (79/27), ekm­ (<ekmeği) (69/24), ...

Sözcük Birleşmesiyle Oluşanlar: ş­der (<şey eder) (79/14), n­tceñiz (<ne edeceksiniz) (79/27), ş­dürüz (<şey ederiz) (114/29), ...

1.2.2.4. ī Ünlüsü

Normalden daha uzun süre boğumlanan ı ünlüsüdür. Bu sesin oluşmasının sebepleri şunlardır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: bulaşī (<bulaşığı) (1/31), ∙azırlī (<hazırlığı) (27/21), sandīndan (<sandığından) (32/30), tavī (<tavuğu) (39/4), çıbī (<çubuğu) (40/13), olmadī (<olmadığı) (84/30), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: çīnar (<çiğner) (1/69), aarī (<ağarır) (18/23), ġī (<kız) (35/20), ġalabalīdı (<yesinler) (60/46), tī (<tığ) (81/10), çobannīnan (<çobanlıkla) (90/39), yapdırī (<yaptırır) (120/35), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: ∙ī (<hı) (23/1), amanīn (<amanın) (39/1), ...

1.2.2.5. Œ Ünlüsü

Normal i sesinden daha uzun süre boğumlanan i sesidir. Bu sesin oluşmasının sebepleri şunlardır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: ne bilŒm (<ne bileyim) (1/24), etdŒnde (<ettiğinde) (2/18), geşlŒmizde (<gençliğimizde) (14/22), dŒldi (<değildi) (31/40), ²rendŒmizi (<öğrendiğimizi) (36/53), oynŒcañ (<döşekle möşekle) (41/10), ecŒni (<azcığını) (43/43), vurmŒca‹ (<vurmayacak) (56/51), ġullanŒm (<kullanıyorun) (59/32), giyŒleÿ (<giyiyorlar) (60/20), beslŒlar (<besliyorlar) (61/22), toplŒca‹ (<toplayacak) (74/38), beşŒñ (<beşiğin) (78/32), bildŒm (<bildiğim) (86/44), yārennŒ (<yarenliği) (96/46), baba yiitlŒne (<babayiğitliğine) (102/37), şēdüken (<şey ederken) (114/34), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: çŒnerdik (<çiğnerdik) (9/6), Œtiyācından (<ihtiyacından) (12/67), çifcilŒnen (<çifçilikle) (14/12), hüsŒn (<Hüseyin) (18/9), Œ (<iyi) (20/8), Œtisasda (<ihtisasta) (24/32), Œşşallā∙ (<inşallah) (30/57), bişirŒ (<bişirir) (48/42), Œtiyallar (<ihtiyarlar) (57/28), bŒ (<bir) (63/24), Œnelernen (<iğnelerle) (65/18), bi şŒ (<bir şey) (108/8), Œsan (<insan) (116/27), virŒ (<verir) (129/27), ...

Ünlü Karşılaşmasıyla Oluşanlar: sekizlŒm (<sekizli+y+im) (37/88), yŒñ (<ye-y-in) (51/7), ...

Sözcük Birleşmesiyle Oluşanlar: yānŒse (<yana ise) (1/19), şŒderdik (<şey ederdik) (18/41), nŒdcekler (<ne edecekler) (79/21), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: cumartesŒ (<cumartesi) (12/29), ∙anŒ (<hani) (46/26), bitŒyo (<bitiyor) (50/7), birincŒ (<birinci) (52/6), üç etegdŒ (<üç etekti) (55/23), ...

1.2.2.6. ō Ünlüsü

Boğumlanma süresi normal süreli ünlülerden daha uzun olan o sesidir. Bu sesin oluşmasının sebepleri şunlardır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: yōru‹ (<yoğururuz) (1/2), yōrub (<yoğurup) (17/43), pōça (<poğaça) (20/30), dōmluyum (<doğumluyum) (36/38), çōmuz (<çoğumuz) (96/6), ōl (<oğul) (105/11), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: dōrarı‹ (<doğrarız) (1/3), sōna (<sonra) (16/12), dōru (<doğru) (18/11), yapiyōdun (<yapıyordun) (20/11), ōlum (<oğlum) (25/18), yōarda (<yukarda) (32/42), yōdum (<yoktum) (37/62), döniyōs (<dönüyoruz) (38/63), yō (<yok) (42/30), yōsa (<yoksa) (43/33), sōra (<sonra) (44/37), çōdun (<çoktu) (47/13), geçmiyōdu‹ (<geçmiyorduk) (52/33), yōmuşmuş (<yokmuşmuş) (56/26), ōşalaruz (<okşalarız) (83/10), fotōraflar (<fotoğraflar) (104/44), ...

Sözcük Birleşmesiyle Oluşanlar: nōlaca% (<ne olacak) (13/47), nōld•ndan (<ne olduğundan) (22/51), nōlur (<ne olur) (54/65), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: şō (<şu) (1/66), şōriya (<şuraya) (17/38), ōrda (<orada) (20/79), ōriya (<oraya) (116/32), ...

Yabancı Kökenli Kelimelerde: İki o sesinin yan yana bulunduğu yabancı kökenli kelimelerde bazen o sesleri birleşerek bir uzun ünlü oluştururlar: ġōperatif (<kooperatif) (5/22), >ōperatifinden (<kooperatifinden) (32/13).

1.2.2.7. ṓ Ünlüsü

Normalden daha uzun süre boğumlanan ó sesidir. Bu ünlünün oluşmasında -ğ- ünsüzünün düşerken veya erirken ünlüyü yarı-kalınlaştırması etkili olmaktadır. Şu sebeplerden dolayı ortaya çıkmaktadır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: dṓlünce (<döğülünce) (19/16), dṓyoz (<döğüyoruz) (39/6), ṓdürdú¤ (<öğütürdük) (118/34), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: ¢ṓnünden (<gönlünden) (3/19), ṓrenci (<öğrenci) (14/41), ṓlenece (<öğlene kadar) (17/67), şṓle (<şöyle) (19/22), ¢ṓler (<gökler) (23/55), ṓreniyolar (<öğreniyorlar) (27/2), ṓretmen (<öğretmen) (42/2), bṓründe (<böğründe) (121/12), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: ¢ṓzel (<güzel) (1/16), ¢ṓzelden (<güzelden) (26/24), ¢ṓzleme (<gözleme) (39/60), ...

1.2.2.8. ² Ünlüsü

Normal süreli ünlülerden daha uzun süre boğumlanan olan ö sesidir. Çoğunlukla ünsüz düşmesinden dolayı ortaya çıkmaktadır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: ²tdürürük (<öğüttürürüz) (1/2), ²düyodu> (<öğütüyorduk) (47/21), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: b²ründen (<böğründen) (2/41), ²retmen (<öğretmen) (12/4), s²leniyo (<söyleniyor) (21/10), ²le (<öyle) (40/27), ş²le (<şöyle) (45/17), b²le (<böyle) (47/29), ²süzlükde (<öksüzlükle) (55/44), ²len (<öğlen) (56/37), g²nünü (<gönlünü) (61/12), d²düñ (<dövdün) (71/34), ²ünde (<önünde) (115/7), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: b²yle (<böyle) (36/95), g²zleme (<gözleme) (39/60), ²yle (<öyle) (52/43), ş²yle (<şöyle) (69/9), g²zel (<güzel) (123/43), ...

1.2.2.9. • Ünlüsü

Normal u sesinden daha uzun süre boğumlanan u ünlüsüdür. Şu sebeplerden dolayı ortaya çıkmaktadır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: •tdürük (<öğüttürürüz) (1/12), susuzl•n (<susuzluğun) (5/52), çoc•nan (<çocukla) (13/15), durm• (<tırmığı) (16/72), ded•n (<dediğin) (20/62), çoc•ña (<çocuğuna) (36/35), tav•muz (<tavuğumuz) (41/4), y•riyo (<yoğuruyor) (43/24), old•muzda (<olduğumuzda) (54/12), ¢úçÇ•kene (<küçükken) (69/2), sarars•z (<sararsınız) (83/46), çar•mnan (<çarığımla) (129/7), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: vur•sa‹ (<vurursak) (2/32), b•da (<burada) (6/47), y•‹a (<yufka) (12/50), meş•rdur (<meşhurdur) (34/12), otur• (<oturur) (37/59), b•day (<buğday) (46/22), vaÿd• (<vardır) (64/2), ac• (<azcık) (78/20), •raşurdu‹ (<uğraşırdık) (80/3), t•la (<tuğla) (101/2), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: yavr•m (<yavrum) (35/61), ş•rda (<şurada) (48/40), olur m• (<olur mu) (51/20), yapiyod•ñ (<yapıyordun) (56/21), bun• (<bunu) (61/34), ...

1.2.2.10. ÷ Ünlüsü

Normalden daha uzun süre boğumlanan ü sesidir. Bu sesin oluşmasının sebepleri şunlardır:

Hece Kaynaşmasıyla Oluşanlar: verd÷ (<verdiği) (2/4), ¢úçÇ÷dü (<küçükdü) (10/20), ¢órd÷n (<gördüğün) (16/20), böy÷m (<büyüğüm) (26/8), ¢úçÇ÷kene (<küçükken) (43/58), ÷dürdú¤ (<öğütürdük) (62/20), kem÷nden (<kemiğinden) (101/9), yüz÷ (<yüzüğü) (106/11), ...

Ünsüz Düşmesiyle Oluşanlar: bil÷ (<bilir) (21/15), ver÷dün (<verirdin) (25/4), yiye bül÷sen (<yiyebilirsen) (54/5), getür÷dú¤ (<getirirdik) (57/12), ekil÷ (<ekilir) (62/6), ...

Vurgu ve Tonlama Sebebiyle Oluşanlar: büt÷n (<bütün) (27/22), y÷züg (<yüzük) (37/42), ¢úc÷ñ (<gücün) (43/6), böy÷ (<büyü) (59/47), d÷mdüz (<dümdüz) (81/30), böl÷g (<bölük) (88/44), ...