Isba’ ile İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi

Isba’ kelimesi, parmak demektir. Nasslarda yalnızca hadislerde yer alan bir sıfattır. Kur’an ayetlerinde ısba’ kelimesi geçmemektedir.

ِنَع ،اَمُه َلَِك ٍرْيَمُن ُنْبا َو ،ٍب ْرَح ُنْب ُرْيَه ُز يِنَثَّدَح

ِئ ِرْقُمْلا

-

َدي ِزَي ُنْب ِالله ُدْبَع اَنَثَّدَح : ٌرْيَه ُز َلاَق

ُئ ِرْقُمْلا

-

َع َعِمَس ُهَّنَأ ،َّيِلُبُحْلا ِنَمْح َّرلا ِدْبَع اَبَأ َعِمَس ُهَّنَأ ،ٍئِناَه وُبَأ يِن َرَبْخَأ ،ُة َوْيَح اَنَثَّدَح :َلاَق

َنْب ِالله َدْب

َأ :ُلوُقَي ، ِصاَعْلا ِنْب و ِرْمَع

:ُلوُقَي ،َمَّلَس َو ِهْيَلَع ُالله ىَّلَص ِالله َلوُس َر َعِمَس ُهَّن

«

َنْيَب اَهَّلُك َمَدآ يِنَب َبوُلُق َّنِإ

ُءاَشَي ُثْيَح ُهُف ِ رَصُي ،ٍد ِحا َو ٍبْلَقَك ،ِنَمْح َّرلا ِعِباَصَأ ْنِم ِنْيَعَبْصِإ

»

َمَّلَس َو ِهْيَلَع ُالله ىَّلَص ِالله ُلوُس َر َلاَق َّمُث

:

«

َكِتَعاَط ىَلَع اَنَبوُلُق ْف ِ رَص ِبوُلُقْلا َف ِ رَصُم َّمُهللا

»

Bana Züheyr b. Harb319 _{ve İbn Numeyr,}320 _{her ikisi de el-Mukrî’den}321 _tahdis

ettiler. Züheyr dedi ki: Bize Abdullah b. Yezid el-Mukrî tahdis edip dedi ki: Bize Hayve322

317 _{Nevevî, a.g.e., III, 14.}

318 _{İbn Hacer, a.g.e., XIII, 527.}

319 _{Züheyr b. Harb’in hadis aldığı kimseler arasında Abdullah b. Yezid el-Mukrî vardır. Yahya b. Maîn ve}

Nesâî, onun hakkında sika, Ebu Hâtim, sadûk demişlerdir. Ebu Bekir el-Hatib onun sika ve sağlam olduğunu, rivayetinde güvenilir ravilere muhalefet etmediğini aktarmıştır. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l Kemal, IX, 402-406; Zehebî, el-Kâşif, I, 326.

320 _{Esas adı, Abdullah b. Nümeyr’dir. Hadis aldığı kimseler arasında Abdullah b. Yezid el-Mukrî vardır.}

Onun hakkında Yahya b. Maîn, sika değerlendirmesinde bulunmuştur. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XVI, 225-229; Zehebî, el-Kâşif, II, 137.

tahdis etti. Bana Ebu Hânî’323 haber verdi ki kendisi Ebu Abdurrahman el-Hubullî’den324 işitmiştir. O da Abdullah b. Amr b. el- ‘Âs’dan (r.a.)325 _{işitmiştir. O da Rasulullah’dan (s)}

işittiğini söylüyordu. Rasulullah (s) şöyle buyuruyordu: “Şüphesiz Âdemoğullarının tamamının kalpleri Rahman’ın parmaklarından ik parmak arasında bir tek kalp gibidir ki Rahman onu dileyeceği yere çevirib döndürr.” Bundan sonra Rasulullah (s) : “Ey kalpleri çevirib döndüren Allah’ım! Kalplerimizi sana itaate çevirib dönder” diye dua etti.326

َحُم اَنَثَّدَح

َع ،ِ يِشاَق َّرلا َدي ِزَي ْنَع ، ُشَمْعَ ْلأا اَنَثَّدَح :َلاَق يِبَأ اَنَثَّدَح :َلاَق ٍرْيَمُن ِنْب ِ َّللَّا ِدْبَع ُنْب ُدَّم

ْن

:َلوُقَي ْنَأ ُرِثْكُي َمَّلَس َو ِهْيَلَع ُالله ىَّلَص ِ َّللَّا ُلوُس َر َناَك :َلاَق ٍكِلاَم ِنْب ِسَنَأ

«

ْلَق ْتِ بَث َّمُهَّللا

َكِنيِد ىَلَع يِب

»

،

:َلاَقَف ،ِهِب َتْئ ِج اَمِب َكاَنْقَّدَص َو ، َكِب اَّنَمآ ْدَق َو اَنْيَلَع ُفاَخَت ،ِ َّللَّا َلوُس َر اَي :ٌلُج َر َلاَقَف

«

َنْيَب َبوُلُقْلا َّنِإ

اَهُبِ لَقُي َّلَج َو َّزَع ِنَمْح َّرلا ِعِباَصَأ ْنِم ِنْيَعَبْصِإ

»

ُشَمْعَ ْلأا َراَشَأ َو

ِهْيَعَبْصِإِب

Bize Muhammed b. Abdullah b. Nümeyr327 rivayet etti. Şöyle dedi: Bana babam328 A’meş’ten,329 _{o Yezid er-Rakkâşî’den,}330_{o da Enes b. Mâlik’den (r.a.)}331 _{rivayete göre}

321 _{Esas adı, Abdullah b. Yezid el-Mukrî’dir. Hadis aldığı kimseler arasında Hayve b. Şürayh vardır. Ebu}

Hâtim, onun için sadûk demiştir. Nesâî, onun sika olduğunu nakletmiştir. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XVI, 320-324; Zehebî, el-Kâşif, II, 144.

322 _{Hayve b. Şürayh’ın hadis aldığı kimseler arasında Ebu Hânî’ vardır. Onun için Ahmed b. Hanbel ve}

Yahya b. Maîn, sika demişlerdir. Ebu Hâtim de babasından onun için sika dediğini nakletmiştir. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, VII, 478-482; Zehebî, el-Kâşif, I, 263.

323 _{Esas adı, Humeyd b. Hânî’dir. Hadis aldığı kimseler arasında Ebu Abdurrahman el-Hubullî vardır. Ebu}

Hâtim, onun için salih, Nesâî, leyse bihi be’sün demişlerdtir. İbn Hibbân onu Sikat’ında zikretmiştir. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, VII, 401-403; Zehebî, el-Kâşif, I, 258.

324 _{Esas adı, Abdullah b. Yezîd el-Meâfiri’dir. Hadis aldığı kimseler arasında Abdullah b. Amr el- As vardır.}

Yahya b. Maîn, onun sika olduğunu, Ebu Saîd b. Yunus da salih olduğunu naklettiler. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l- Kemâl, XVI, 316-317; Zehebî, el-Kâşif, II, 143.

325 _{Abdullah b. Amr b. ‘Âs’ın hayatı için bkz. İbn Hacer, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, II,351-352.}

326 _{Neysâburi, Müslim b. Haccac, Sahîh-i Müslim, (Trc. Mehmed Sofuoğlu), İrfan Yay., İstanbul, 1968, VIII,}

129 (Kader, 17). Ayrıca bkz., İbn Mace, Duâ, 1; Tirmizî, Kader, 7.

327 _{Muhammed b. Abdullah b. Nümeyr’in hadis aldığı kimseler arasında babası Abdullah b. Nümeyr vardır.}

Iclî, sika ve ashabu’l hadisten olduğunu söylemiştir. Ebu Hâtim, onun için sika ve hadisinin delil alınabileceğini ifade etmişitir. Ebu Dâvûd, onun babasında daha sağlam olduğunu belirtmiştir. İbn Hibban onu Sikat’ında zikretmiştir. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXV, 566-570; Zehebî, el-Kâşif, III, 65-66.

328 _{Esas adı, Abdullah b. Nümeyr’dir. Hadis aldığı kimseler arasında A’meş vardır. Onun hakkında Yahya b.}

Maîn, sika değerlendirmesinde bulunmuştur. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XVI, 225-229.

329 _{Esas adı, Süleyman b. Mihran el-Esedî’dir. Hadis aldığı kimseler arasında Yezid er-Rakkâşî vardır. Onun}

hakkında Yahya b. Maîn, sika, Nesâî, sika ve sebt değerlendirmesinde bulunmuşlardır. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l Kemal, XII, 76-90.

330 _{Yezid b. Eban er-Rakkâşî’nin hadis aldığı kimseler arasında Enes b. Mâlik vardır. Muhammed b. Sa’d,}

onun zayıf ve kaderî olduğunu söylemiştir. Onun hakkında Yahya b. Maîn, zayıf, racülün salihun, leyse hadisihi bi şey’ değerlendirmesinde bulunmuştur. Ebu Hâtim, hadisinde zayıflık olduğunu söylemiştir. Nesâî, onun hakkında metrûku’l- hadis ve zayıf değerlendirmesinde bulunmuştur. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXXII, 64-76; Zehebî, el-Kâşif, III, 274. (Metrûku’l-hadis: Sika olduğu hiç belirtimediği halde bir cerh sebebiyle cerhedilmiş olan ravidir. Bu ravi; Cerhin, Zehebî ve Sehâvî’ye göre üçüncü, Irâkî’ye göre ikinci, İbn Hacer’in Takrîb’deki tertibine göre onuncu mertebesindedir. Böyle bir ravinin rivayet ettiği hadis hiçbir suretle alınmaz. Bkz. Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, s. 99)

şöyle dedi: “Rasulullah (s) şu duayı çok söylerdi: “Allah’ım! Kalbimi dinin olan İslâm üzere sabit kıl.” Bir adam: “Ey Allah’ın Rasûlü! Sana iman etmemize ve getirdiğin Kur’an’ı tasdik etmemize rağmen, bizim sonucumuz için endişe eder misin?” Bu soru üzerine Rasulullah (s) şöyle buyurdu: “Kalpler şüphesiz Rahman olan Allah’ın parmaklarından iki parmak arasındadır. Dilediği şekilde evirip çevirir. A’meş parmağıyla işaret ederek bu anlatılanı göstermiştir.” 332

Bize Hennâd333 _{rivayet etti. Dedi ki: Bize Ebu Muaviye}334_{, A’meş’ten,}335 _{o Ebi}

Süfyan’dan,336 _{o da Enes b. Mâlik’den (r.a.) rivayet etti.}337

Cerh-Ta’dil kitaplarından yaptığımız araştırmalara göre rivayetin senedinin muttasıl, ravilerinden Yezid er-Rakkâşî’nin dışındaki ravilerinin güvenilir olduğu görülmektedir. Hadisimiz, Müslim’in Sahîh’inde yer almaktadır.

İbn Kuteybe, hadiste geçen ısba’ lafzının nimet olarak yorumlanmasına karşı çıkmıştır. Eğer kalp Allah’ın nimetlerinden iki nimet arasında ise kalp bu iki nimetle korunmuştur. O zaman Rasulullah (s) niçin Allah’ın kendisini sabit kılması için dua etmiştir, diyerek bu te’vilin hadise uymadığını belirtmiştir. Allah’ın parmağının bizim parmağımız gibi, elinin bizim elimiz gibi ve avucunun da bizim avucumuz gibi olmadığını söylemiştir. Çünkü Allah’ın hiçbir şeyi bizim hiçbir şeyimize benzemez, diyerek bu konudaki görüşünü ifade etmiştir.338

İbn Kuteybe’nin bu ifadelerinden ısba’ sıfatına inanıp, te’vilinden kaçındığını anlamaktayız.

Zemahşerî ve İbnu’l-Esîr, ısba’ kelimesi hakkında şu açıklamalarda bulunmuşlardır: Isba’ kelimesi uzuv olduğu için cisim sıfatlarındandır. Allah Teâlâ bundan

332 _{İbn Mace, Duâ, 1.}

333 _{Hennad b. es-Seriyyü’nün hadis aldığı kimseler arasında Ebu Muaviye vardır. Onun hakkında Nesâî, sika}

demiştir. İbn Hibban onu Sikat’ında zikretmiştir. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXX, 311-313; Zehebî, el- Kâşif, III, 226.

334 _{Esas adı, Muhammed b. Hazım et-Temiymî’dir. Hadis aldığı kimseler arasında A’meş vardır. Onun}

hakkında Iclî ve Nesâî, sika değerlendirmesinde bulunmuşlardır. İbn Hıraş onun sadûk olduğunu, A’meş’den rivayetinde sika, başkalarından rivayetinde ise ızdırab olduğunu belirtmiştir. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, XXV, 123-133.

335 _{Esas adı, Süleyman b. Mihran el-Esedî’dir. Hadis aldığı kimseler arasında Ebi Süfyan vardır. Onun}

hakkında Yahya b. Maîn, sika, Nesâî, sika ve sebt değerlendirmesinde bulunmuşlardır. Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l Kemal, XII, 76-90.

336 _{Esas adı, Talha b. Nâfi’ el-Kuraşi’dir. Hadis aldığı kimseler arasında Enes b. Mâlik vardır. Onun hakkında}

Ahmed b. Hanbel ve Nesâî, leyse bihi be’sün değerlendirmesinde bulunmuşlardır. Ebu Ahmed b. Adî, onun için la be’se bihi demiş ve A’meş’in ondan kıymetli hadisler rivayet ettiğini nakletmiştir. . Bkz. Mizzî, Tehzîbü’l Kemal, XIII, 438-441.

337 _{Tirmizî, Kader, 7.}

yüce ve münezzehtir. Bu kelimenin Allah için kullanımı “yed”, “yemîn”, “ayn”, ve “sem” kelimelerinde olduğu gibi mecaz anlamdadır. Allah’ın kalpleri süratle değiştirmesinden temsîl ve kinaye olarak kullanılmaktadır. Çünkü bu Allah’ın dileğine bağlanmış bir iştir. Hadiste “ısba’” kelimesinin yer alması kudretin ve şiddetli tutmanın gerçekleştirildiği elin parmaklarından bir kinayedir. Parmaklarda elin parçalarıdır.339

İmam Nevevî de bu hadiste mecazî bir anlatımın olduğu ifade etmiştir. Örneğin: “Filan kişi avucumun içindedir, elimin içindedir” denilirken bununla onun kudreti altında olduğu anlatılmak istenir. Aynı şekilde “filan kişi benim iki parmağım arasındadır. İstediğim gibi onu evirip çeviririm” denilir. Yani o benim kahrım altındadır. Nasıl istersem onun hakkında onu yaparım. Bu duruma göre hadisin anlamı da şu şekilde olur: Şanı Yüce Allah kullarının kalplerinde de başka şeyler hakkında da nasıl isterse öyle tasarrufta bulunur. Hiçbirisi hiçbir şekilde O’na karşı duramaz. Onun iradesinden başkası olamaz. 340

Hadiste geçen ifade Allah’ın kulları hakkında istediği şekilde tasarrufta bulunacağını belirtmek için kullanılmıştır.