“Sivil itaatsizlik, “şu ya da bu ölçüde adil” ilişkilerin hüküm sürdüğü
demokratik bir sistemde ortaya çıkan ciddi haksızlıklara karşı, yasal imkânların tükendiği noktada son bir çare olarak başvurulan, kendisine anayasayı ya da toplumsal sözleşmede ifadesini bulan ortak adalet anlayışını temel alan, şiddeti reddeden, yasadışı, politik bir edimdir”35.
Sivil itaatsizlik, ciddi haksızlıkların giderilmesi önünde engel oluşturan durumlara karşı başvurulan bir yöntemdir. Bunun anlamı, yasal yollarla sonuç alınamayan her sorunlu konuda bu yönteme başvurulamayacağıdır. Tartışmalı nokta, ciddi haksızlıkların ne olduğuna ilişkindir. Rawls, eşit özgürlük ve şans eşitliği ilkelerinin ihlalini ve bu ihlalin uzun süre devam etmesini ciddi haksızlık kabul etmektedir. Örneğin belli kesimlerin elinde mülkiyet, seçme-seçilme haklarının elinden alınması, dini grupların baskı altına alınmaları herkesçe görülebilen ciddi haksızlıklardır. Rawls bu noktada bu ihlaller karşısında sivil itaatsizliğin yumuşak bir karşı çıkış yöntemi olacağını belirtmektedir.36.
Keaton, sivil itaatsizliği, yönetimin bir yanlışını protesto etmek ya da toplumda iyileşmeyi başarmak niyetiyle ve kasıtlı ve açık yasa ihlali gerçekleştirmek suretiyle yapılan bir hareket37 olarak tanımlamaktadır. Keaton, iyileşmeyi gerçekleştirmek hedefini, yöntemin özellikleri ile birleştirilerek bir tanım vermektedir. Rawls’a göre de sivil itaatsizlik; yasaların ya da hükümet politikasının değiştirilmesini hedefleyen, kamuoyu önünde icra edilen (aleni), şiddete dayanmayan, vicdani, ancak yasal olmayan politik bir eylemdir. Bu tür eylemlerde öncelikle toplumun adalet duygusuna seslenilerek, insanlar arasındaki toplumsal
35 Yakup Coşar, “Sivil İtaatsizlik”, Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik, (Çev. Yakup Coşar), 2.b., Ayrıntı Yay., İstanbul, 2001, ss.9-28, s.10.
36 John Rawls, “Sivil İtaatsizliğin Tanımı ve Haklılığı”, Kamu Vicdanına Çağrı Sivil İtaatsizlik, ss.54-76, s. 62.
37 Morris Keaton “The Morality Of Civil Disobedience”, Texas Law Review”, V.43, 1964-1965, ss.507-525, s.508.
işbirliği ilkelerine uyulmadığı sonucuna varıldığı yönünde bir mesaj verilmektedir. Ancak unutulmaması gereken, tanımın, sivil itaatsizlik eylemiyle protesto edilen yasanın ihlal edilmesi gerekliliğini getirmemesidir. Bazı durumlarda olumsuz kabul edilen yasayı ihlal etmek yerine başka bir yasanın ihlaliyle, sorunlu konuya dikkat çekilebilmektedir. Örneğin devlet, devlete ihanet suçunu işleyenlere yönelik katı bir yasal düzenleme yapmışsa, buna karşı gelmek amacıyla ihanet suçunu işlemek amaca uygun değildir38.
Gisela Raupach-Strey’in sivil itaatsizlik konusundaki açıklamaları, kavramın betimleyici anlamdaki şu noktalarına işaret etmektedir39:
• Sivil itaatsizlik, şiddetten arınmışlık tutum ve düşüncesinden, başkalarının kişiliği karşısındaki saygıdan doğar ve gelişir.
• Temel bir soruna başka yollarla dikkat çekilemediğinde, içsel bir zorunluluktan kaynaklanır.
• Sivil itaatsizlik, bilinçli ve sınırlı bir norm ihlali olup, sivil itaatsiz bunun sonucundaki yaptırımı, diğer bütün demokratik kuralların ve çiğnenen kuralın başka durumlarda geçerliliklerinin açıkça tanınması koşuluyla kabul eder.
• Koşulludur; şiddetsiz eylemlerin ilk iki basamağı olan dikkat çekici, gösterisel ve yasal biçimde girişilen eylemler başarı sağlamadığı takdirde gündeme gelebilir, tartışılabilir.
• İtaatsizin dünya görüşünün farklı olabilmesine rağmen temel bir haksızlığa karşı gelinmektedir.
• Bu haksızlığa karşı çıkma araçlarının inandırıcı olabilmeleri için amaçla çelişmemeleri zorunludur.
• Sivil itaatsizlik sembolik kalmalıdır. Sembolik eylemler yönetimi bir düşman gibi görmeyip kişi ile konuyu birbirinden ayırmaya, iletişim kurmaya ve
38 Rawls,a.g.m., s.56-57.
39 Gisela Raupach-Strey, “Widerstand und ziviler Ungehorsam.ein Beitrag zur Klarung der Begriffe”, Widerstandsrecht in der Demokratie, s.166 vd, Nicholaus Fleish, Ziviler Ungehorsam oder gibt es ein Recht auf Widerstand im schweizerischen Rechtsstaat (doktora tezi) Bern-1989, s.122’den aktaran, Hayrettin Ökçesiz, “Sivil İtaatsizlik Kavramı ve Olgusu”, Sivil İtaatsizlik, Afa Yay., İstanbul, 1995,ss.7-22, s.11-12.
olumlu anlamıyla birbiriyle tartışmaya çalışır. Şiddetten arınmışlık bir düşmanlığı giderme yöntemidir.
• Sivil itaatsizlik yeni ahlaki yargının kamu tarafından benimsenmesi, en azından siyasi bir karara dönüştürülebilecek bir çoğunlukça desteklenmesi umuduyla yaşar.
Sivil itaatsizliğin ancak demokratik hukuk devleti ve onun değerleri çerçevesinde tartışılabileceğiyle ilgili tanım en iyi biçimini Ökçesiz’de bulmaktadır: “Sivil itaatsizlik hukuk devleti idesinin içerdiği üstün değerler uğruna
kamuya açık ve yasaya aykırı olarak gerçekleştirilen, bu sırada üçüncü kişilerin daha üstün bir hakkını çiğnemeyen, barışçıl bir protesto edimidir” 40. Tanımda yer alan, eylemin üçüncü kişilerin daha üstün bir hakkını çiğnememesinden anlaşılan, eylemin şiddet öğesinden uzak durularak gerçekleştirilmesidir ki bu durum bir başkasına zarar vermeme olarak sivil itaatsizlik eyleminin temel belirleyici öğelerindendir.
Sarıbay, sivil itaatsizliği “olgun bir politik kültürün varlığı ve bu olgun politik
kültür üzerine inşa olmuş, anayasal bir rejimin adeta denetim unsuru konumu”41
biçiminde tanımlarken sıradan bir itaatsizlik olamayan sivil itaatsizlik için sivilleşme sürecinin varlığının gerekli olduğu açılımını getirmektedir. Bu sürece bağlı yapılan tanımlamada dikkati çeken noktalar, sivil itaatsizlik eylemi için olgun bir politik kültür ve üzerine inşa edilecek anayasal rejimin gerekliliğidir ki bir medeni karşı koyma tarzı olarak sivil itaatsizlik, anayasal rejimin denetim unsuru kabul edilmektedir. Denetim unsuru nitelemesi iddialı bir yaklaşım olarak görülse de sivil itaatsizliğin taşıdığı unsurlar itibariyle pozitif hukuk normuna aykırı da olsa bu tür bir denetimi beraberinde getireceği görülecektir.
40 Hayrettin Ökçesiz, Sivil İtaatsizlik, 2. b., Afa Yay., İstanbul, 1996, s.130. 41 Sarıbay, Öğün, a.g.e., s. 29.
Sivil itaatsizlik bir direnme hakkı biçimidir. Ancak direnme hakkının genel
olarak içinde yer alan şiddet kullanımı sivil itaatsizlik içinde bulunmamaktadır. Bu doğrultuda sivil itaatsizlik42;
• Amaca ulaşmak için bir yasal normun • Şiddetten kesinlikle yoksun
• Üçüncü kişilerin haklarını çiğnemeyen
• Olay sırasında orada bulunmayan kişilerin de algılayabileceği biçimde • Kamu otoritelerinin rızası alınmaksızın ancak bilgileri dâhilinde • Yasa ihlali kastı içinde
• Eylemin sisteme yönelik imajının kaybolmamasını gözeterek ve yasayı yasaya aykırı ancak hukuka uygun biçimde ihlal ederek
• Toplumun büyük bölümünün dikkatini çekmeyi amaçlamaktadır
Sivil itaatsizliği gerçekleştiren bir eylemcinin provakosyonları önlemek amacıyla azami özeni göstermesi beklenmektedir. Bu özen aynı zamanda eylemin haklılığı konusundaki şüphelerin önlenmesinde bir gerekliliktir.
Sonuç itibariyle sivil itaatsizlik; yasal süreçlerle ve yöntemlerle sonuç
alınamayan tartışmalı sorunlar karşısında, yasaya aykırı ancak kamuoyunca algılanabilirlik noktasında açık biçimde gerçekleştirilen, buna bağlı olarak kamuoyuna çağrı işlevi gören, eylem sonucundaki yaptırımı göze alması ve dayandığı diğer unsurlar nedeniyle ahlakiliği de kabul edilen, bireysel ya da çoğunlukla kolektif nitelikli eylem tarzıdır.